Ke Aloha Aina, Volume X, Number 25, 18 June 1904 — HE MOOLELO HAWAII -NO- PAKAA -A ME- KUAPAKAA. NA KAHU IWIKUAMOO O Keawenuiaumi KE ALII O HAWAII, A O NA MOOPUNA HOI A Laamaomao! [ARTICLE]

HE MOOLELO HAWAII -NO- PAKAA -A ME- KUAPAKAA. NA KAHU IWIKUAMOO O Keawenuiaumi KE ALII O HAWAII, A O NA MOOPUNA HOI A Laamaomao!

Ke Kamaeu Nana i Hoolakalaka na Makani a Pau o na Mokupuni o Hawaii nei, a Uhaoia Iloko o Kana Ipu Kaulana i Kapaia o ka IPUMAKANI A LAAMAOMAO.

Ohiia, Houluuluia, Waeia a Hooponoponoia e MOSES K NAKUINA. Mamuli o ka ae oluolu ana mai o ko makou hoaloha Moses K. Nakuina, e hoolaha hou aku makou i ka "Moolelo o Pakaa a me Kua-Pakaa" i ohiia, houluulu, wae a hooponoponoia me ka noeau nui. Nolaila, ke hoopuka aku nei makou i ua moolelo la, e ike iho ai ka lehulehu i ke akamai maoli o ka hoonohonoho ia ana o keia moolelo. Ke lana nei ko makou manao e ohohia ana na poe puni kaao a pau i keia moolelo Hawaii. O Kuanuuanu ka makuakane o Pakaa, a he kahu iwikuamoo hoi oia no Keawenuiaumi ke alii o Hawaii, ke keiki a Umi ke alii a me kana wahine o Kapukini. Ua noho aloha o Kuanuuanu me Keawenuiaumi kana hanai a hiki i ka wa i ulu ae ai ka manao iloko ona e hele makaikai ana ma na mokupuni o keia paeaina. I kekahi kakahiaka, oiai o Kuanuuanu e lawelawe ana no na pono kino o ke alii, ua manao oia o ka wa kupono ia ana e noi aku ai i ke alii no kana huakai makaikai. Ia wa i aku la ia i ke alii: "E kuu alii, ina i aloha ia mai kou kanaka, ke noi aku nei e hookuuia mai no kekahi wa pokole no ka hele ana aku e makaikai i kekahi o na mokupuni e ae o keia paeaina, aohe oe e hemahema, oiai he nui kou mau kahu, a aia no hoi i ka'u hele ana a i hoi koke mai no hoi au ua pono ia, a i hoi koke ole mai au, a ike oe i kou hemahema a me kou pilikia, hoouna ae no oe i ka elele a loaa au, hoi mai no au me oe." I ka lohe ana o Keawenuiaumi i keia noi a kona kahu, ua kaumaha iho la kona manao, no ka mea, ua nui kona minamina iaia no kona makaukau ma na mea a pau e pono ai oia, aka, no kona ae ana mai e hoi mai ina e hoouna ia aku ka elele e kii iaia, nolaila ua ae aku ke alii i ke noi a kona kahu, a pane aku la. Heaha la hoi, he nani hoi ia e hele ana oe a hoi mai, nolaila aole au e au'a aku ia oe; ua noho oe me ka malama maikai ia'u ina kau i hala ae nei, a aole au i hemahema

ia oe, a oiai he hele makaikai kau nolaila ke hookuu aku nei au ia oe me ka maikai, a na ke akua a me na aumakua o kaua e malama maikai mai ia kaua a hiki i ko kaua hui hou ana. No ka ae maikai ana mai o ke alii, nolaila, ua hoomakaukau koke iho la o Kuanuuanu i kona wahi kapa, ka malo, a me na pono e ae o ka hele ana, haalele aku la i na alii ma Waipio, Hawaii, kau ae 1a ma luna o kekahi o na waa o ke alii a holo aku |a a pae ma ka malu ulu o Lele ma Lahaina, Maui. Oiai he kahu oia no ke alii nui o Hawaii, a he koko alii no hoi kona, nolaiia, ua hookipa maikai ia oia e na alii o Maui, e noho ana ma Lahaina. E like me ke ano mau o na kahu iwikuamoo o na alii, ka ike i na hana noeau a me na lealea o ke alo alii, nolaila ua komo pu aku oia ma hana a me na lealea. I kekahi la, oiai e malino ana ke kai, a e nee mai ana hoi na nalu kaulana o Uo, ua hoeu ae la na kamaaina e hele i ka heenalu, a ua hele pu aku la o Kuanuuanu. Ma laila oia i hoike ai i ka ike heenalu o ke keiki o Hawaii, a ua ike io na alii o Maul i kona ike heenalu, no ka mea, he mio ka holona o ke kanaka a he maloo hoi ke kino aohe uhi puia e ka nalu, oiai oia e holo ana i ka lala a hoi i ka muku. He kilakila ke kulana o kona kino ke ku mai oia iluna o ka papa heenalu oiai e pae ana, a ina hoi e kukuli mai, ke nana aku oe me he manu kaupu la e hehi ana i ka ili o ke kai. Ua holo aku kona kaulana i ka heenalu apuni o Maui holookoa. He elua paha malama o ko Kuanuuanu noho ana i Lahaina, a haalele aku la oia ia wahi, kau hou ae la ma kona waa a holo aku la a pae ma Waikiki, Oahu, no ka mea, o kekahi la o na wahi noho mau ia e na alii o Oahu nei. I ka lohe ia ana aku ua pae mai ke kahu iwikuamoo o Keawenuiaumi, ke Alii Aimoku o Hawaii, ua hoouna mai la na'lii i na elele, a na ka elele i lawe aku ia Kuanuuanu a hiki i kahi a nalii e noho ana, a hookipa maikai ia aku la oia, a ua pane aku hoi i na ninau e pili ana no kana alii a-me na mea hou e ae o ke alo alii o Hawaii. Mamuli o ke kuahaua a ke alii o Oahu, ua lawe mai na makaainana i ka ai, ka i'a, a me na pono e ae o ke kino, a ua ai a lawa i ka likomaikai o ua alii a me na makaainana o Oahu. A pau ko Kuanuuanu noho ana ma Oahu, ua kau hou ae la oia ma luna o kona waa a holo au la a pae ma Kauai. Hele makaikai ae la ia a puni ka mokupuni o Kauai, a i ka puni ana o Kauai iaia, hoi mai la ia a noho hookahua hale iho la ma Kapaa, Kauai. I ka hookuonoono ana iho o kona noho ana malaila, ua nui na kane, na wahine a me na

keiki i kipa mai a launa pu me ia, e like me ke ano i kuluma mau i na kanaka ka pipili aku ma na hale malihini hiki aku. Iloko oia aluka o ka poe i hiki mai e ike iaia a e hookamaaina hoi, i ike aku ai o Kuanuuanu i kekahi kaikaimahine u'i opiopio maikai, no Kapaa no, a o Laamaomao kona inoa, a oia no ke kaikamahine u'i hookahi oia wahi. I ko laua halawai mua loa ana, ua komo ka makemake iloko ona e lawe i ua kaikamahine opiopio nei i wahine hoao nana e like me ke ano mau o ka mare ana o Hawaii nei ia au, a ma ka aoao hoi o ke kaikamahine, ua hoike mai no oia i kona makemake a me kona ae e lilo i wahine nana. A hala na anahulu elua mai ko laua halawai mua ana ua hoao ae la laua a noho a kane a wahine. Ua nui no na opio oia kaha i makaleho mai iaia me ka hoao ana e lilo ia lakou, aka, mai kahi e mai no ke keiki o Hawaii a lilo aku la iaia ka mea maikai he wahine, he keiki hoi i pulamaia me ka maikai a me ka maemae. He pili na makua o Laamaomao i na kahuna, nolaila, he poe hanohano no lakou, aohe nae i noho aimoku, kalana a ahupuaa paha. I ko Kuanuuanu noho ana ia Kauai, aole oia i hoike i kona ano pili alii, aka, ua noho no oia malaila me he makaainana la, nolaila, i ka wa i hoao ai oia me kana wahine, ua kue ino loa mai na makuahonowai me ka helu pu mai a me ka olelo iho he aeahaukae. Aole oia i noho maikai me ka ohana o kana wahine, aka, ua hoomanawanui no laua iloko o ko laua noho pilikia ana. Ua hoomaka aku la o Kuanuuanu e mahi i uala, kalo, maia, ko a me kekahi mau mea ai kupono e ae no ko laua noho ana oia mua aku. A hala ae la elua malama o ko laua noho hoao ana, kau mai la na hoailona o ka hoiloli keiki ana maluna o Laamaomao. A maopopo loa ae la ua hapai oia hauoli ae la laua, a manao hoi ke ola o na la kanikoo i ke keiki. Mahope iki iho o ka ikeia ana o keia mau hiona e hoohauoli ai i ka naau, pae mai la ka elele a Keawe nuiaumi, a huli mai la a loaa o Kuanuuanu. Mahope o ka panai aloha ana pane mai la ka elele: I kii mai la au ia oe, i kauoha nuai nei ko haku, ko alii e hoi aku oe, no ka mea ua hoomanawanui mai nei i ka hemahema o na kahu ona aohe e hiki ke hoomanawanui hou aku, nolaila, hoouna mai nei ia'u me ke kaukau pu mai, penei: E i aku oe i kuu kahu, ua hemahema au; he mea oiaio he nui na kahu o'u, aka, aole lakou i maa i ka lawelawe ana no'u, nolaila, ua pilikia au, a ua loihi no hoi ka hele ana, ua lawa iho la no hoi paha ka hele a e hoi mai oia e like me kana i hoopaa mua mai ai ia'u mamua o kona hele ana.

I ka lohe ana o Kuanuuanu i keia, hu ae la kona aloha no kana hanai, a haloiloi mai la hoi kona mau waimaka, a mihi iho la oia no kona hele ana mai a hemahema ka hanai, nolaila, pane aku la oia i ka elele. Ae, e boi aku kaua i kuu alii. Ua hookamaaina ae nei hoi ka noho ana i keia aina malihini, a ua hoao ae nei hoi au me kuu wahine, a ke koko mai nei i ka opu ana; auwe ka hoi ua mea aloha o kuu wahine a me kuu keiki. Aohe auanei o makou noho pono la me ka ohana o kuu wahine, e auwana hele ana paha laua nei i ko hai ipuka hale e anee ai i loaa kahi ai, oiai, aohe i oo ka maua mau wahi mea kanu. Aohe nae au e paa ia nei i ke aloha o ka wahine a me ke keiki, oiai na kuu hanai keia mau iwi, a he poo kalua ia hoi ko'u i ka imu, ina no oia ka mea e na ai ka inaina o kuu alii, ina au e hookuli i kuu alii. I ke ahiahi ana iho, noho pu iho la o Kuanuuanu me kana wahine me ka hakanu, no ka mea, ua kokoke mai i ko laua wa e kaawale ai; a i kahi wa mehameha, hai aku la oia i kana wahine i kona manao no ke kauoha a kana hanai alii, a kauoha aku la oia i kana wahine, penei: Ke hoi nei au i Hawaii mamuli o ke kauoha a kuu haku a Keawenuiaumi, ma ka waha o ka elele ana i hoouna mai nei, nolaila, ia oe e noho iho ai ia Kauai nei, a i hanau mai auanei he kaikamahine, e kapa iho no oe i ka inoa ma kou aoao, a i na nae hoi e hanau mai he keiki kane, e kapa iho oe i kona inoa o Pakaa, i loaa ka inoa o kuu alii, no ka pakaa, a nakaka, a maea, a ma huna, a puahilohilo o ka ili o kuu haku o Keawenuiaumi, i ka inu i ka awa kau laau o Panaewa. Akahi no au a hai i keia mea huna ia oe, oia keia—aohe no hoi au i lopa aeahaukae, aka, he kahu iwikuamoo au no Keawenuiaumi. Akahi no a maopopa ia Laamaomao he kaukaualii ka kana kane. I kahi la ae, i ka makaukau ana o na mea a pau, honi aku la o Kuanuuanu i ka ihu o kana wahine, a haawi like aku la i ke aloha i na kamaaina a pau o ka noho pu ana, a kau aku la oia ma ka waa o ka elele a hoi aku la a pae i Hawaii. I kona pae ana aku ua hui aloha hou ae la oia me kona haku, a me na makamaka, a ua hoonoho hou ia ae la oia e ke alii ma kona wahi nau, a ua haawi puia mai hoi kona mau ahupuaa e like me ka wa ma mua iho o kona hele ana i ka makaikai. I ka puni ana o na malama, ua nanau mai la o Laamaomao i ke keiki, a i ka hemo ana ua ikeia iho la he keikikane, nolaila, ua kapaia iho la kona kona inoa o Pakaa, e like me kauoha a Kuanuuanu kona makuakane. Ua loaa he manaolana ia Laamaomao ina e hanau mai ke

keiki, alaila oia la hoi ka mea e na mai ai ka huhu o na makua ona, aka nae, ua haule paha ia manao, na ka mea, ua mau no ka huhu o na makua, me ke kapa pu mai i ke keiki, he keiki kauwa. Ua manao no na makua no ka u'i o ka laua kaikamahine, oia la hoi ka mea e loaa ai o ke kane ai ahupuaa a ai kalana paha, a pono ai la hoi ka noho ana o na la hapauea, aka, no ko Laamaomao hoopaakiki a hapai mamuli o ia hoopaakiki ana, oia ka mea nana i hookananuha i ka naau o na makua. I ke kaalaala ana ae o ke keiki, ua hoi aku la o Laamaomao me ke keiki i ka hale o na makua, aka ua kipaku ino ia mai oia, nolaila, ua hele aku oia a noho ma kekahi wahi lae kipapali kahakai, ma Kapaa, Kauai, malaila oia i hanai hookahi ai i kana keiki. Iwaena o ka ohana a pau, he hookahi kaikunane o Laamaomao i aloha iaia, oia o Mailou, a he mea punahele no hoi kona kaikuahine iaia mai kona wa uuku mai a hiki wale aku no i keia manawa, oiai oia kaikunane no ka mea nana i malama a hanai i ke kaikuahine, a nana no e kua, e hii, e haawe i ka wa liilii, nolaila, ua mau no kona aloha a i ke kipaku ino ana o na makua i ke kaikuahine, ua hoi pu aku oia a noho pu me ia ma ka lae kahakai, a kokua aku ma na mea e pono ai o ke kino a me ka malama ana i ke keiki. O ka Mailou hana akamai oia ke kapili manu, a oia kana hana i na la a pau, a ma ia hana i loaa ai ko laua ola a me ke keiki. O kekahi hana akamai a Mailou, oia ka hoopapa, a he makaukau mau hoi oia me na olelo hoolealea. 1 kekahi wa ua pilikia maoli no laua, nolaila, ua hoouna aku la o Laamaomao i ke kaikunane i hele i kekahi mau kaikunane e aku ona, a i na kaikunane a kaikaina hoi o ka makuahine, a me kekahi mau hoa launa e ae o na makua i aloha mai ia laua nei, a ua hoolako ia mai no me na mea a pau, oiai he aloha no ko lakou ia Laamaomao aka, i mea e kue ole ai me na makua ona, nolaila, aole i hookipa na makamaka la'a ma ko lakou mau hale. (A oili hou aku.)