Ke Aloha Aina, Volume XXII, Number 46, 16 November 1917 — Haalele mai i keia Ola Honua ana ka Moiwahine Liliuokalani Hoonele ia o Hawaii nei i ka Moiwahine ole. [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Haalele mai i keia Ola Honua ana ka Moiwahine Liliuokalani

Hoonele ia o Hawaii nei i ka Moiwahine ole.

Ma kc hapalua o ka hora ewalu o ke kakahiak<S Babati nei, ī jpauabo mai ai ka i aloha ntii ia, liliuokalani, i keia ola honna ana'ma kona home ma Wakinekona Hftle, ma ke alanui Beritania, i ke kanahiku kumamaiwa o kona mau makahiki, elua mahina a me ewalu la. He mau la loihi i hala a'e nei ka hoomai!o ana a ka ma'i iaia mamua o ka pauaho ana mai la i keia ola honua ana; ua hoao ia a'e e īmi ke ola ma na ano apau, aka, aole e hiki ke kaohi mai. Ua hanau ia ka Moiwahine Liliuokalani ma ka malama o Sepat&rnaba 2. A. ī). 1838, ma kahi r» ku nei ka haukapila Moiwahiw- ma ke alanui Puoaina. 0 ka makuakaiīe oia no o Ka-]jaakf-u a o ka inoa o kotia nmkuahi.'ii-. I kona mau la opio o kona inoa inaamau i kf kaia, oia tio Lydia Kamakaeha. O Kapaakea ka makuakane o lAliuoklani, oia kekahi o na'lii kiekie, o Keohokalole ka makuahine, he kaikamahine ia na kekahi kuhina nui o Kamehameha 111. O ko Liliuokalani Kupunakane p oia ka mea nana e malama ka 0 Puoaina, o ke kupunakane kualua oīa no o Keawe-a-Heulu, ke kuhina riui o ka Mōi Kamehameha ka 3STa'i Aupuni 6 Hawail neī, nolaila", ma ka moolelo o Liliuokalani o- kona he hoahanaii 'poaoi loa ia no Kamehameha I, ka 2S"a'i A.upuni o Hawaii nei. Mahope iho o ka. hanau āna <T ka Moiwahine LiKuokalani, ua lilo aku oia i ka hanai ia e l>kf rne ka maa rnau o ua Hawaii ia mau 3a; o k<i kahu hunai o Liliuokalani oiu no o Konia, ka moopuna wahine a Kamehameha 1, o ka Konia kane oia no o Paki, kekahi o na 'lii kiekie nana mai ke aliiwahine Pauahi, a he liiii aku no kekahi mau keiki okoa aku i lilo wale no i ka, hanai ia e like me ka maamau. ī ke eha o ko Liliuokalani roau makahiki, ua hele aku oia i ke kula'lii o Kehehuna e noho kumu ia ana e Mr. ame Mrs. Arnos C, Cooke, a o na haumaua o keia kula oia no na keiki alii anie na keiki a na kakau aliī, he kula noho paa, a ilaila 1 a'o ia ai o IJliuokalani i ka oleīo Beritania amo na mea pili i ka hoomaiia. Iwaena o keia manawa e noho aiiā o Liliuokalani i ke kulallii, he ekolu inau keiki alii okoa e a'e a Kinau kaikamahine a Kamehameha I, Lota a noho Moi mai ma ka inoa Kamehameha V, a Liholiho hoi raahope mai ma ka inoa Kamehameha IV, aine ko iaua kaikaina Vietoria. 1 keia manawa hookahi e hele pu ana me ke keiki alii William 0. Lunalilo is kula hookahi, ka mea hoi i pii a'e i ka noho M"oi o ilawaii nei mahope aku o Kamehameha V, a oiai ke kaikunane o Liliuokalani, o David Laamea Kalakaua ka hooilina moi mhaope aku o ka Moi Lvt. nalilo a oiai o ke aliijpahine Pauahi ame ke aliiwahine Ema Rook« (Kaleleonalani) ua lilo a'e laua i mau Moiwahine ma o ka male anā ia Kamehameha IV, ka Moi ia manawa. Oiai o Liliuokalani tj noho ana ma ke kula, oia kekahi o na haumanā holomua loa ina kana haar wina, a o ka oi loa aku ma ke ike o na mea kani e hele mau ana no hoi i ka pule me ka lakou mau kumu. Ile nui a lehulehu na niele a Liliuokalani o ka hakn oia kona kalena ike loa; ua liaku ia na niele like ole ai!k> ko lakou mau lum uiele, he ahikai tio ka papa hi15H'5U iio k'.i luakiui o Kawaiahao i kona nuiu la opiopio. I koua mau la opiopio ua halawai

!o la oia me ,Tohn O. Pomm?*, a kekalii kapehn moJhi AmeI k» 1850 ua lie!e kaapuni aku la o Liliuokalani nie kona niakuahin#» hanai mfl ka moknpuni o Hawaii no ka hoolana ma*i ana; ma ia hele ua hoopalan iho la me ke alii Williama Lunalilo, mahope mai' ua hoopāu o liiiuokalani i keia # hoopalau o i.ka makahiki 1860 mai ; ua hoopaLau iho ia me John O. Dominis a male aku la ma ka la 16 o Sepatemaba, 1862, ua make aku la kona makuahine hanai o Konia i ka makaliiki 1857, iua ka la 2 i lulai. Mab(ypf; iho-o I<a male ia ana, ua hoi i»ui ia laua w- Wakinekona ilai<- )im k<- nlainu i-ritani» kahi > noho ia » hiki i ka laUn ana* mai o iīa liiua o ka ujakf;. Mabopft iho o ka make ana aku o ka Moi Lunāh'lo niu k» malama o Feben)ari, ua kolio ia sho }a Laamea TTalakaua, kona kaikunanp, i Moi no Hawaii nei ma o kona koho ia ana e na hoa o ka ahaolelo ma ka la 12 o Feberuari oia makaWki no, oiāi p.a makaainana e makemake ana ia Ema K'aleleonalani i Moiwahine jio Hawaii u'-i, a ala mai ka haunaele. Mahope o ke koho ia anā o TTa[akaua i Moi rio Hawaii nei ? ua lite a'e o Liliuokalani i hooilina Moi no ka noho kalaunu. Oiai o Kalakaua e noho ana ma ka nofro Moi o Hawaii nei, a i ka hapa hope o ka makahiki 1880 ija hele kaapuni aku ka !Mox Kalakaua i ke ao "nei mi kona ohana i h'ui pu ia me Liliuokalani a hoi mai i ka malama o

Okakuha o ka makaluki 1881. Ma ka mahina o Novemaba, 1890, ua holo aku ka Moi Kalakaua no Kaleponi maluna o ka mokukaua Oharleston raa ke ano he mahili kiekie na ka Akimalala Browu; ua hookipa ia ma na ano apau ma TCapalakiko ame na wahi apau a ka Moi i kipa aku ai, aka, ua makf oia ma keia huakai hele m? ku la 21 o lanuan' o ka makahiki lhBl ma ka Hokele Palaee, a hoihoi ia mai no ke kino inaluna no oia moku kaua ana o ka holo ana. Mahope o ka nalo ana aku o ka Moi Kalakaua, ua pii ae o Liliuokalani m» ka noho alii o Hawai? nei i»a ka la 29 0 Tanuari, 1891, a lawe no i ka hoohiki oihana e kakoo i ke kuinukanawai o kona kaiknnane, a ma ka la 9 o*Malaki 1 knkala ia ae ai ka liooilina Moi i ke kamaliiwahine Vietoria Kaiulani,

kaikamahine a ke alii wahine Likelike, kaikaina o ka Moiwahine Liliuokalani. Mahopo iho o ka poni ia ana o Liliuokalani, ua hele kaapuni aku oia ma na mokupuni like ole a kipa loa aku ma Molokai i Kalaupapa, i kahi o na ma'i 3eporn. Mahope o koiia poni ia ana, ua koho iho lā oia i kona aha kuhina ma 0 kona koho ana ia Samuel Parker 1 knhina no ko na aina e, C. jST. Speneer, kuhina kalaiaiua; H. A. Widemann. kuhina waiwai; a mo W. A. Whiting i loio kuhina. Oiai ; e noho ana ka ahaolelo ia manawa no ewalu, mahina, ua hooholo ia iho kekahi hila kanawai e a-e ana i ke kanawai opimna e laikini ma o ke aupuni 1a ame ka hiU kanawai lotari, a na ]i!o keia maii hila kanawai i makemake ole ia e ka poe kue, kekahi kumu o ka hoo kahnli anpuni āme ka nolio Moi o

Hawaii nei malalo o ke kokua ana a na koa o ka mokukaua Bosetonā 5 k"U iloKo nei o"ke awa ia TnS-' aawa. Mahope koke no o ka hookahu| Mipuni, ua kukala ia a'e Ia ke aupuni Kuikawa, e ka poe na lakou \ Ikookahuli ke aupuui Moi, ma o k? koho ia ana o S- B. Dole i pereaidona ame ke kuhina o ko na aina e, o kekahi niau kuhina iho, oia o J. A. King, kuhina kalaiaina, ame P. C. Jones, Kuhina Waiwai, a o W O. Smith, kekahi o na kahu waiwai 0 Liliuokalani i keia manawa, ka loio kuhina, a ma kela auwina la no i lawe a'e keia poe i ko lakou mau kulana pakahi ame ka lawe ana a'e i ka hale alii malalo o ke lakou malu. Mahope o ke kukala ia ana a'e o ke aupuni hou, ua kaa aku malale o ka hooinalu ana a na koa malina o ka moku kaua malalo o ke kauoha a ko Kanikela Steveus, ko Kankela ma Hawaii nei. Mahope iiio o ke kukala ia ana o ke aupuni Kuikawa, ua hoike ia

aku ka lohe ika Moiwahine. ISTo keia mau kuinu, ua hoohalahala aku ka Moiwahino i ke aupuni o Ameliku no ka ]awe lima uui ia ana o ke aupuni inalalo o ka hoolele ia ana xuai o ua koa malina o ka mokukaua, a noi aku e hoihoi hou ia euai kona noho alii, a hiki uiai i keia l&, aole ia i hoihoi hou la mai.. TJa hoopaa ia aku ka Moiwahine ma ke afeo he paahao mahope iho o ka hookahuli ia ana o ke Mahope iho o keia mau mea apau,

ua hoouna ia aku kekalji mau komiūua uo ka holo ana nq Kalepooi maluna o ka*mokuahi Kelaukina e ua ka poe &a la)tea x lw>oikah«li ke aupuni, no ka waiho ana i ka lakoq mau kumu o ka hookahull ana i ke aupuni aine ke noi ana aku e hoohui ia <) Hawaii nei me Amelika Huipuia. Ma kekahi moku mai no, ua hoouna aku ka Moiwahine i kona mau komiaina no ka holo ana no Wakinekona, iio ka waiho -ana aku i ka lakou mau kuinu kue ame ke noi ana aku e hoihoi hou ia mai ka noho alii o Hawaii nei.

Ua hoea aku na komisina o ka poe hookahuli aupuni i Wakinekona ma ka la 3 o Feberuari ? oiai o peresidcna Harrison e noho peresidena ana a hoomakaukau iho la na komisina i kekahi palapala hoohui me ke kuhina nui, a kakau inoa ia no ua palapala nei e na komisina ma ka la Ī4 o Feberuari. I manawa koke ma ia hope iho i loaa mai ai kekahi palapala ma ka inoa 0 ko Amelika Kanikela uia Hawaii nei ma ke noi a ke aupuni kuikawa 1 kukala ia a'e ai ke aupuni kuikawa a huki ia a'e ka hae Amelika ma ka hale aupuni ma ka la 1 o Kek'niai'i, a ma ka la 17 o Feberuari i wniho ia aku ai ka palapala hoolmi iloko o ka aha senate no ke apono ana mai. aka, ua pau koke ia knn ii ka ahaolelo. I ke kulio ia ana a Pore#idena Kaliwilana a pii u'e ma ka noho peresiderui. ua unuhi koke ia keia palapaia hoohui aina ma ka noonoo ia ana iloko o ka aha senate. Malaki 11 ua hoouna mai la ka peresidena Kaliwilaua he komisina no ka holo iina mai no Hawaii nei n\a ka inoa H. Blam no ka noii pono ana i ke kulaua o Hawaii noi, a ma ka hi -'j o Maīaki i pao tuai ai kola|

kotiii>ina uo Hawaii uei. Ho elua niaho}v oka Wa aua mas e ko kouiwma Blount no Hawan mn, u a kauoha a'e la oia e hiki ia ka hae Ameiika ilalo mai kn hale anpuni mai, a kauoha pu aku la ina koa malina Amelika o k« hooman ;tn«. i ka nolio aua iuka nei, o ka aina uu\i ka !a 16 mai o lanu-' 1 k i\i iio Inna oko kkou " u i hoi akn ke kowmiiiA Wonnl uo \melika a hoike akn \ ku hopona o kana Imakni \ ka Po-j hLaiiwūana, a hoeponopon^

koke ka Peresideī4a lCaliwilana mswaena o ka Moiwahine anie ka poe hooknhnli anpnui, me kā piī ana aku o ke komiaina ua kokna'uui ia na lbana hookahuli ftnf>um imamuli o na liana a ke Kaniiela Btevena ma o kona kpuoha i n'a koa malina o ka molmkaiia e lete mai »o «ka ne? o ka aiiia irt4ilfo Iftkou moku inai oia ka Bofwt,ona. Ua hoonna koke mai kft-"Peresi-dena Kaliilana ia Albert 8. M ti» 3 ka mokuaina o Kentucky i Kaniīola no Hawau nei ma kahi o St#>irehs, me ke kauoha pu ia ana māi o xe kanikela hou e hoike aku ka lohe i ka Moiwaliine e huikala aku i na poe i komo ina ka hookahnli ana i kona aupuni, a uōi aku ika po© " hookahuli aupuni e hpokuu a aku i sa Moiwahine ame'kona mana ma k:e kumukanawai. Ua'.hoea mai o Komiāina i Ilawaii nei ma ka la 4 o JTovemaha, a hui me ka Moiwahiue Liliuokalani a nonoi aku 3 hoopakele ia a'e ke poo o na poe hookahuli aupuni.

Mu ka la 19 o Dekemaba i kauaha aku ai oia i na luna aupuni o ke aupuni kuikawa no ka hoihoi hou ana i ka Moiwahine Liliuokalani ina ka noho alii o Hawaii nei, iie noi hoi i hoolohe ole ia mai e ka poe e paa ana i ke aupuni kuikawa. Ma ka la 23 o Dekeraaha, ua hoouna palapala aku la o Dole k$ c. au E? ni V ' nasna,wa Wijlis e hoole aku au,a \ ka hoihoi hou ana i ka Moiwahine nja ka uoiio Hawaii nei; ma&opē Iho ua tdi" aku o Komisina WiUia no hoea loa i a.wfti% aku i kana hoike i.ka aha Seaafe,i he hoi! hoO« r alumaii& ia, 5 ke a hoike i ka hopena o ka lakou noii i £a |»e, residena Kaliwilana, a mahope koke inai iio jf>au ko Ealiwilani nianawa o ka noho peresidena ana, a koho ia o William McKinley, o ka pau ia a hiki mai i keia la ka noonoo ia and o ka ninau hoihoi hoū i ka Moiwahine nia kona noho alii o Hawaii nei. Mai ia manawa mai ka pau ana o ka noho Moiwahine ana o Liliuokalani no Hawaii nei 7 a hiki wale no i ka lalau ana mai o na lima menemene ole o ka make, ka mea _ hiki ole i ko keia ao ke aua aku maniuli o ka ike o na keiki a kanaka.