Ke Au Hou, Volume II, Number 6, 8 February 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO Houluulia e John H. Wise [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluulia e John H. Wise

KA I'A PUKU Elua hinalea, wa-hi i ka la-i a pulehu, o ka i'a mua na Ku ia, a mamua o ka aiana inahinalea penei e pule ai: "E Ku e, ke ai nei o mea,, hoopuka aku i ka inoa o ka makuahine, "i ka i'a o ka hinalea, he i'a alana ia oe e Ku, e,haawi mai oe i keiki na'u, i keikikane na'u," a i ole T kaikamahine paha eiike me ka makemake. A ina he keikikane ka makemake, alaila, e ohi aku i kana mau loina hana, elike me nei, i lawaia, i kukulu hale,.i pulapula nau no ke ao nei f a pela wale aku elike me ia i hai mua ia ae nei. Ina hoi he kaikamahine ka makemake, alaila, e helu papa aku nohoi i kana mau hana, e laa ke kuku kapa, ke nala moena, a pela wale aku. O ka hinalea elua, o ka Hina i'a ia, a e kahea nohoi ke kahuna ma kana pule elike me ia i hoike mua ia ae nei maluna. KA HOAILONA 0 KA LAAU Ina e lia mai ka ili, a malohi mahope mai o ka ai ana i ka lau popolo, ame na puna ko, alaila, he hoailona ia no ka maikai, e hooia mai ana, e loaa ana ke keiki, a e hooko ia ana ka makemake keiki. No ka wahine hanau keiki ole, e ohi i eha kauna lau popolo, a i elua oia mau kauna kana e ai mua ai, a o na kauna aku elua i koe, alaila, lomilomi iho nohoi i ka poliolima a palupalu, alaila, hahao mai iloko o ka ohuku, alaila, hoi aku e moe no ka hapa hora paha ka loihi. LAAU KUNU Lau popolo me ke Ihiawa, i hookahi poholima lau popolo me kahi Ihr, pulehu a mo'a uwi

īho ka wai a inu ae, kahi aku ma ka umauma, a wahi aku i ka welu huluhulu, a pela no e hana ai a hiki i kou ike ana ua oluolu. PAPA HANA 0 KA MA'I WAIOPUA AME KA MA'I WAIKI 0 ka waiki he.ma'i ia i pili i ke ola ame ka make o ka mea mai, a eia ke ano o ka lapaau ana no na mai pili kaumaha loa + i ka wa kahiko, eia nae aole he hoao ia i keia manawa, a eia iho ka / papa ma'i no ka waiki ame ka papa laau. PAPA HANA A HEWAHEWA Papaku ka Ma'i a Eia ka Laau. 0 ka mai waiki, ua oleloia e kahuna i kahi wa, o Kumuhonua, ake loaa ke kanaka i keia ano mai, alaila, penei ka apu e hoomakaukau ai. E huli a loaa ka Ipu awaawa Hawaii maoli o kakou, e hiki ai ke komo iho ka manamana lima iloko ke iniki iho. Elua kauna o kona ka, wa'u iho ka ibo a pau o loko, uwi ka wai iloko o ka ipu, ku'i noh'oi ka ipu a wali koai iloko o ke kiaha a halalo mai. NA HOPE 1 ka wa i halalo ia ai o ka mai, eia ke ku nei me ka makaukau ka apu kalo, ka uhi, ka waikea ame ka lehu, e kakali ana oka naha a puka mai ka ino o loko elike me ka hihi upena. A i naha mai ka iiulumau, alaila, e naha pu mai ana me ke koko, a ina e pii mai ka lia mawaho, alaila, apo mai ka ehu, a i pii mai ka hui, kakele mai ka popo-oka-kowali, ina e paanaana, kaomi ka apu kalo, & i pii mai ka luai,alaila,ai mai ka uala pulehu me ka inamona, a ina e paupauaho mai, inu aku ka apu halalo mai ka waikea, kaomi ka apu k&lo maluna.

KUI MAKALAE KA MA'I O ka ipu awaawa maloo ninini ka wai iloko, k« a ao ka po, kalana a maikai, halalo mai, o na hope aku la no kela. KOKO WAIKI KA MA'I He pala kahuki pumaia, e hao a ke pa-wai, uwi ka wai hana a maikai halalo mai. PAPA HANA A KUAUAU Papaku ka ma'i Waiki ka laau. O ke kumu no o ka Waiki, oia o Kumuhonua, he like no me kela ipu awaawa opiopio ae nei, ke kano wa'u a koe iho ka iho o loko, ku'i nohoi ka ipu a wali, popo a paa i ka aa, paka ka wai a ke po'i, halalo mai malaio. A elike ae nei nohoi mamua, ke ku makaukau o ka apu kalo, ka Uhi ame ka Waikea. 0 ka lua o na apu, he kukui ka laau, oia keia: Pohuli Maia Lele, ke kalo mana, ku'i a wali kalana a maikai, komo ke kohu kukui, a inu mai. Ina e pii maluna, kaomi aku ka popo popolo me ka uwala pulehu, a i nahā malalo, halalo mai ka waikea, a o ka pau no ia o ka pilikia. PAPA HANA A KEA Papaku ka ma'i, he huikala he Huhui a Makalii ka laau. O ka hua kukui, o ke ko-kea ka wai ame ka niu, e mama ia mau mea a elua, ku'i nohoi ka hua kukui, uwi a inu mai, alaila, ai aku ke ko ame ka uwala pelehu Ina e pii maluna, kaomi aku ka wai, ina e naha malalo a kuhelahela, o ke kowela, oia ka hu o ka maia Iholena, hao a ke po'i, uwi a kalana, o ka waikea elua hua mama a wali hui pu, alaila, halalo mai. PAPA HANA A HANANEA ~ ' ♦ Papaku ka ma'i Piilani ka laau. 0 ka muo kukui opiopio, o ka Olena kona lua, kuku ka 010-a a wali, hookulukulu ke kohu kukui a pulu ka oloa, o ke ko ka wai, hahao iloko o ka apu a inu mai. lna i pii mai a paupauaho, 0 ka paihi kui a wali me kahi paakai, popo a paa 1 ka welu, alaila, hoohanuhanu aku ma ka ihu. Ina e moku naaupo aku malalo, alaila, e ai mai i ka Limukala, pela e paa ai. PAPA HANA A HEWAHEWA Awai ka ma'i Piiku ka Laau. O ka awai oia ka mai pili kokoke loa i ka piko, ma ka aoao akau paha, a i ole ma ka aoao

)i«ma Eia ka laau • hana al no keia ano mai. Ekolu apu kalo oka la. 0- ka hua ke kawaha, e hookulukulu i ke kohu kukui apulu ke kawaha, oka la-i me ke ko ku'i a wali, oka laumaia» haihai a paa kalua i keia mau meaa pau i ka imu, waiho a kakahiaka huai. Hana ka apu a makaukan no ka inu ana o ka mea mai # ke pii mai maluna a ano paupanaho, hele a kuhaiki kokoke e pono ole, alaila, koala ke kukui a mo'a, a-u iloko oka wai mehana, alaila, halalo mai. A ina i maha ole, alaila, e inu i ekolu mau apu kalo hou, he kowali ka laau, ku'i a wali, he ko ka wai, inu mai. He holoi no nae ka laau haule ole, oka waikea nokawai, ai lapahou mai, alaila, inu hou no i ekolu apu kalo o ka la, alaila, o Kiaimakalae ka laau e kii ai. 0 ke kai, ka puna, paakai, hana a nui me eha kauna kukui, mama hui pu a halalo mai. I oluolu ole mai, ekolu apu kalo hou, oka Ipuawa maloo pao a-puka, ninini ika wai iloko ku a ao ka po, kanana a maikai, ewalu kauna hua kukui mama a wali, au iloko o ke kai, kalana a maikai halalo mai, o ka waikea mai ka hope, me ka wai huihui. KA HOPE Hookahi kauna mole uhaloa, pela me ka mole awapuhi, huakukui, ku'i keia mau mea a ekolu wali, hoau iloko oke kiaha wai, paka a maikai, hoomahana a inu mai maluna. KA HOPE MALALO He 15 mana niu t elua kauna mana kukui, hoau iloko o ka wai huihui, alaila, halalo mai, a ina nohoi he puholoholo, oia pono okoa nohoiia. Eiahou: He holoi keia. oke kae oka ili wauke, ku'i a wali, hoau iloko o ka wai a hahano mai. PAALI KA APU Mole oka Naunau, ka paihi, kowali me ka maauu Puukaa, he eha kauna pakahi, he ko ka wai, ku'i apau, kihae ka laumaia ame ka lau la-i maloo, haihai a paa kahee i ka opu, alaiia, makaukau no ka inu mai. KEKAHUPUU KA APU O ka mua e hana ai i keia apu, he apu maia, ke o-i, he kauna kukui, ka Manena ame ka Luinahai.

KONA HOPE He mauu kae Kolea, kui a wali paka a maikai halalo njai, a o ka Lumahai mawaho mai e hamo īnai ai, oiaka maile ame ke kope, kui a wali auau, o Kaneikalaumakani, kauwala pulehu, ke kai o ka limu ula, ke kukui inamona, hoohui keia mau mea a pau, alaila, hoohanuhanu mai ma ka puka ihu me ka pua o ka nohu. A\VAĪ KA MA'I . Ekolu apu kalo, ina inoino mai halalo mai ka waikea, eha hua kukui, elua apukalo hou, a pau ia, hahao mai kahi laau, oia ka apu kowali, eha kauna muo, elua kauna pua, elua uwala liilii, elua hua noni pala, elua muo hala, he ko ka wai, kunu a mo'a, paka a maikai, alaila, inu mai, a holoi mai ka waikea. v KA PAPA HANA A LONOMAKAIHONUA Makilena ka ma'i. Ku kuahiwi ka laau, oia ka lau Ihi, ke Kanawao, mole pilikai, mole kowali, kalo pala, ka niu, puu hau, kauna mole Naunau, hua o ka ohe ame ke Kupala, he ko ka wai. ' WAIOPUA KA MA'I He etolu mau inoa like ole i kapaia aku ai o keia'ma'i, oia no ka Waiopua, Kohepopo ame ke Akepau, a ina e loaa keia ano mai i ke kane, ua ike ia penei, he nae, omino, ono ole ka ai, a emi pu mai ke kino a wiwi, a he nui na laau e hana ia ai no keia mai hookahi. Ua oleloia, aia i ka 14 o ua makahiki e hoomaka ai keia ano mai i na wahine. A penei ka ike a ke kahuna. Ina i loaa ka wahine i ka paulua, oia, ua hui ka niau luna me ka waiopua, alaiia, he mai kaumaha kela, a oja ka mai e pili ai ka hanu o ke kahuna i ka lapaau ana, a eia na papa laau i hoomaopopo ia no keia ano mai. Akahi—Papaa noni, pakui a wali, he kama hanau ka wai, popo a paa, piao ka la-i, alaila, he». kau m& na maka, a liuliu, alaila, ninau iho ke kahuna i ka mai, pehea la ke kulana, a ina e hai mai ka ma'i he maeele, alaila, he kulana maikai ia. 0 ka hana aku i koe, o ka hele o ka mea mai a loko o ka wai, alaila, halalo mai malalo o ka ohuku ame ka ulu pala, ka olena, alaila, hoi e

moe, a hoeueu mai ke kalo apii a o ka noni pala ka wai. : JAlua—He apu inu elua muo puu kowali, hookahi muo hala, kui pti a wali, paka a maikai, inu mau a kualima. Ina i kahe* ole, alaila, hoene mai malalo, kalo apii ahe noni pala ka wai, koli a mio loihi, alaila, haheo mai malalo. Ekolu—He noni ka laau, o ka hua opiopio ame ka hua pala kui a wali, alaila, inu aku, pela a kualima. PAPA HANA A KUAUAU Waiopua ka piā'i. He Paali ka laau, elua kauna mole'Paali, he hookahi piha poholima i ka moa nahele, papaa Milo, a i ole puo olena, kui a wali me kahi wai, kalana a maikai inu.. Kaumaka ka laau. Oia ka lau Ilioha, ako no ma ka lau loloa, a puholo, he puholo okoa ko ka akau, a he puolo okoa ko ka heina, hoi mai kunu a mo'a ai aku. PAPA HANA A E. lIELEKUNIHI 0 keia papa laau, ua hoao mau ia i na mai waiopua, nae ame na mai like iloko o kanakolu a oi ae nei makahiki, a ua ike ia ka maikai ame ka palekana ana oia poe i hoomau i ka ai ana i ka laau me ka pauaho ole. Penei na kuhikuhi, he apu inu maluna, Alaalawainui, Pua-ki, Ihiawa ame elima hua noni pala, pela ka mole uleule hala, ka muo la-i ame ka lau popolo. A eia ka hana ana: E mahele i keia papa laau i na mahele elima e kupono ai 110 ka inu hookahi ana, kui a wali, he ko ka wai, paila a mo'a, kalana a maikai, alaila inu, a i ka inu ana e huli ke alo ilalo, o ka apu mua i ke ahiahi, a o ka lua i ke ahiahi, pela a kualima, mamua o ka ai ana. Ina i hoopailua a luai, kaumaha ka houpo a kunu, alaila, e hoopiipii ka hana mua. Oka uwala maka, anai a aeae, kalana a maikai, paila a wela hoalala mai. Elima hoolala ana, alaila, kupele. : -*•+•« E holo mai ana o Jimmie Filzgerald no ka heihei pu ana me King no 15 mile ma keia mua iho. Ma kahi wa a laua i haihai pu ai laua no 15 mile, ua haule o King he £ mile inahope. Ei hou no ka hoi nei mama liolo.