Ke Au Hou, Volume II, Number 6, 8 February 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Aole nohoi i liuliu iho, komo mai la o Kenete McKenyu iloko o ka rumi kahi a Andrew ma e noho ana, a aloha aku la o Adnrew iaia, a pela nohoi i panai pu ioad ai ka malihini, a ua hoohala ia e laua ia manawa no ke kaao ana i ka moolelo loihi, mahope iho o ko lakou haalele ana aku ia Botawela. Aka, ua hoopau koke ia no ia mau kamailio ana a laua, mamuli o ke a.lakai ana mai i kekahi ka inoai o Irelani e hoolauna ia Andrew Murry ma kona rumi moe, hookuu ana iho iaia e hooluolu i na malu hilu-hi p ke alahele, no • ka hoohala ana iho ia koena po. v Nolaila, mahope iho o ka hala ana he mau minute o keia luana ana o Andrew Murry me ua malihini nei ana i hoolauna ia mai ai, i hookuu ae ai laua, a huli hoi aku la nohoi ka malihini, a ia wa i kaili ia aku ai ua Andrew nei a kakou iloko o na ninipo ana a ke aupuni moeuhane, iloko hoi o ka nanea maoli me he haha ana mai » ka lima palanehe o ka po. Eia nae, i ko Murry poo no a kau aku i ka , uluna, o kona manawa koke no ia i lawe kokeia aku ai iloko o na paialewa ana a na ale o ka aina moeuhane, aole ona ike ae i na mea e hanaia nei, a pela oia i waiho aku ai me ka poina loa, a hiki i kona hikilele ana i ka leo kani kupinai a na o-le he haneri, a na lakou i hoonaueue mai i ka pou o kona mau pepeiao, a pela oia i hoolono loa $e ai a hiki i ka elua o na wa i kani kupinai mai ai, a o ko ianei puoho loa ae la nohoi ia. O ka,manawa ia i wehewehe pono loa mai ai o kaiao, a ke pa mai la na o ka iaalamalama o ka la i kona puka aniani, a oia nohoi kona wa i lele ae ai mai luna mai o kona wahi e-

hiolani ana, komo iho la i kona kapakila, a lolelole iho la i kana laau ihe ame kona palekāua, a puka aku la oia i waho i ka puk&.pa kaua. Ike aku la oia e haualaoa ana kekahi poe wahine ma ka ipuka, a i ko lakou ike ana mai iaia nei, ua pane mai la lakou: "E wiki oe, ua hoi mai la ka.Haku Vanona, oiai ua lohe ia aku nei ke kani ana mai nei oka leo o kana o-le, aua maopopo toa e hiki koke mai ana no oia ika manawa aole e loihi ioa mai keia manawa aku, oiai ua hiki e māi nei- iia kāne a makou." —■ - No keia loiio i puana ia mai eua poe wahine nei me na leo hauoli, me ko lakou hoomau ana i ka hele no mua, i uhai aku ai o Andrew mahope o lakou a hiki wale i ko lakou hoea ana akii i kekahi pohaku paiahalaha nui e ku iho ana maluna 0 ka pakaua, a ia manawa i ike aku āi lākou i ka pii ana mai i na anuu o lalo oka pakaua. A e ku pu ana malaila kekahi aliikoa opiopio, a i ka nana aku he kulana ano helehelena kamalii, ame ia ano i hoomanao ae ai o Andrew Murry .o ke Kenelala aulii paha keia ana e lohe Wale nei, ka mea hoi nana i alakai mai i kona mau kpa mai ka pakaua mai o Botawela, a Helena hoi i hoouna mai ai. He mea oiaio, oua wahi keiki io nei no ia ana i lohe wale ai, a oia nohoi ka makaāla loa i ike ia, me he la e hoike mai ana oia, he ake oia e ike 1 ke kanaka e kau ia nei ka weli, pela oia i hele mai e ike pono i ke ano o Vanona ana e lohe wale nei, ka puuwai haokila o Sekotia Aka nae, iaia i komo aku ai, aīōha inai la o Kirkpatrick iaia, a hoikeike aku la oia ia Andrew Murry a lalau mai la nohoi ua Sa NaStaVanona nei i ka lima o Andrew Murry a lululima iho la' laua me ka pumehana.

"O kuu manao paa, o ko kakou hoihoi hou mai ia Sekotia mai kona noho pio ana, a e makalakala ae hoi iaia mai na lima mai o ka poe hookaumaha a haowale, a ke hilinai nei au ma ko kakou akoakoa like ana e loaa ai ia kakou ka īokahi, a iloko auanei oia lokahi e loaa ai ia kakou he lanakila liiwahiwa." "He wahi kokua no ka'u," wahi a Andrew Murry i pane aku ai, "aka, aole nae hoi i ka nui, oiai na'u no i wae, a hookaawale ia lakou, aole lakou no kuu makuakane ponoi, aole nohoi na ka Haku Maraki, aka, na ka hoahanau o ko'u aka nae hoi, eia no ianei kekahi mea i papalua iho kona ikaika i ko'u, oia na koa a kuu kaikuahine hanauna ka Lede Helena Maraki i hoouna rnai ai no ke kokua ana ia oe, a eia i keia wa malalo o ke alakai ana a kekahi aliikoa opio wiwo ole, a'u e manaolana nei oia paha ka helu ekahi o na aliikoa wiwo ole i loaa iloko o kou mau aliikoa." No keia mau olelo kaena a Andrew Murry no Edwin, ua lilo loa ia i mea e hoohialaai nui ia ai oka manao o ke ahikanana o Sekotia, me ke ake nui e ike i keia aliikoa e akena ia aku nei iaia, a pela oia i makahehi nui loa ai e ike, a na Sa Hoger Kirkpatrick i ike aku ia Edwini i kahi mamao aku e ku mai ana e nana ia lakou, a hai aku la oia ia Vanona e kii akij ajaa oia i ua aliikoa opiopio la. A i ka hala ana aku o Sa Roger Kirkpatrick, ua hoomau aku la no ua Andrew Murry nei i ka hai ana aku ika mooielo oke alakai wiwo ole ana mai a ua aliikoa opio la i kona puali a hiki 1 ka hoea ana mai mawaena o na enemi me ka palekana. I ka hai ia ana aku i ua aliikoa opiopio la, aia o Sa Naita Wiliama Vanona ke kali mai la iaia, pela ua aliikoa opio la i awiwi ae ai e hele koke mai e halawai me ke kanakaana e lohe wale nei, ai ka ike ana mai o Vanona ike ano opiopio o Ediwini, ua wehe ae la ua aliikoa nei o Sekotia e haaheo nei i kona mau lima me ke ohaoha nui e puliki aku iaia iloko o kona umauma me ka pumehana. Puana ae la ua aliikoa nei me keia mau olelo: "E ka opio wiwo ole, ke paulele nui nei au i ka mana nana e hoopomaikai mai i ka kakou mau kumu hana, a na ia mana hookahi noe kokua ia'u i ka hoihoi ana aku-ia oe i ka poli o kou ohana,

me ka hanohano hiki ole i kou mau hanauna ame kou aina nei ke hoopoina." Ua hoohoihoi ia niai la ko Edwini mau manao e na huaolelo maikai a Vanona i pane mai ai, no ka mea, iloko o kona manao, e lialawai aku ana ia me Sa Naita Vanona me na manao anoe, pela oia i hoolalau hele ai iaia iho ma kahi e loa, oiai, ua manao no oia, aole e ae ana o Vanona e alakai o Edwini i kona puali ka mea hoi ana e minamina nui la i kona ae ole ia e Vanona. . Mamuli o keia mau hookipa ia ana ona me ka maikai, pela i lele hou mai ai a pili paa me kona mau helehelena na manao hauoli o na wa i hala aku, a pela ua Ediwini nei i kiloi aku ai i kona mau manao hopohopo a pane aku la imua o Vanona: "G ko'u makuakane, he kanaka koa 110 oia, aka nae, ua hopohopo lgyu makuahine no'u, o uhai aku auanei au mahope o na kapuai koa o kuu makuakane, pela au i hoihoi ia aku ai i ka pa moneka no ke a'o ana ia'u i ka oihana laa. "No kona maka'u no i ka ikaika o na koa Pelekane, a malaila iho la, asle 110 he mea i ike i ko'u ano maoli, ame ko'u inoa, o ke kahuna nui wale no, ua huna pu no kuu makuahine i kuu inoa, a puka mai nei au mai ko'u wahi mai i huna ia ai me ka lohe ole o kuu makuahine, a hiki i « 7 ka la a'u e hoohanohano aku ai i kona inoa, i kala ia mai ai au e ko'u makuahine no ka hewa nui a'u i hana aku ai. "Ke nonoi aku nei au ia oe e Sa Naita Wiliama Vanona, e uhai aku ko 7 u opiopio nei mahope o kou mau kapuai ma ka inoa o Edwini, a ma na wahi a pau loa au e kauoha mai ai ia'u, ina imua ia o ke okooko o ke ahi o na mea kaua, a mawaena o ka maka o na haokila, ka pahikaua ame ka ihe e lawe ai au i kau kauoha, ilaila no auanei au e hooko aku ai i kau kauoha me ke kan&lua ole." Na keia mau huaolelo a Edewini i hooka* haha aku i ka manao o Vanona, oiai, akahi no oia a ike i kekahi wahi keiki uuku a ka manao koa elike pu me keia, he manao paa ame ke ko&, a no ia mau ano olelo a ua opio nei, i pane mai ai ua Vanona "e ke keiki wiwo ole, mai hop®hopo iki oe, oiai, e hooko ia aku ana no kou mau makemake/' Kunou hoomaikai aku la o Edewini i ua Vanona nei, a ia wa pu nohoi oia i huli ae ai a lulu-

lima pu iho la me Andrew Murry, a pane mai la 0 Andrew: "Oiai ua alakai mai la no oe i kou puali me ke akamai, a ua hiki mai la nohoi oukou me ka palekana, nolaila, aole au mea « kamailio aku ai ma ia wahi, oiai ua pakele nohoi oakou mai na poino mai, me ko lakou hauoli nui 1 kau mau kauoha. "Pela nohoi au e hauoli nui nei ia alakai wiwo ole ana mai au i alo mai ai mawaena ona eneml, a pela pu no au e manaoio nei, aole no e ahewa mai ana o Lede Helena ka mea ' nona ua puali koa la, i ka waiho ana aku ia lakou iloko o kou mau lima na hiipoi no ke alakai ana aku ia lakou." "E kaua no au ma kou aoao, a ma ko lakou," wahi a Edewini, "aka nae, he mea pono ia'u ® a'o mua aku i ka malama ana i ke kauoha, mamua o kou haawi ana aku i kau mau olelo kauoha." A o ka manawa ia i pau pono mai ai ona koa i uhai ai ia Vanona iluna o ka pakaua, a aia lakou iloko o na apo pumehana ana a ka lakou mau mea aloha, a ke hoohala la hoi o Vanona i ka mili pono ana ia Andrew no na mea e pili ana i ka pakaua o Botawela, a ke huai pau la hoi o Murry i na poino oia wahi. Hahai pu aku la nohoi-o' Andrew i na mea e pili ana i kona makuakane: "Aia kuu makuakane ponoi i na Hilana i keia wa kahi i noho ai me Niil Campbell ka Haku o Loekawa kahi i hooluana pu ai me ia, a ua hala pu aku la ilaila ke kaikaina oua makuakane nei o'u, oia oSa John Murry e noho ai, aua hai mai oia ia'u e hoouna koke ae ana lakou i kekahi puali no ka hele ana mai e hoopuipui ia oe ma na kiekiena o Catalena, a ua manao au he mea pono maoli e hoouna aku i elele ilaila e kiai ai." "Mamua o ko lakou hiki ana mai," wahi a Vanona, "ua hala aku kakou i kahi e loa, a kemanao nei au e waiho aku no ia lakou pela, a e hoohuli ae i ka kakou noonoo o nei wa no ka hoo pakele ana mai ika haku Maraki. Oiai, oia ke alii Sekotia puuwai hamama mua loa i komo aku iloko o na hoopilikia ia e na lima kakauha o ka Moi Edewada o Pelekane, i haawi mua mai i kona waiwai, kona ola ame kona hanohano no ka hoopakele ana ia Sekotia nei, pela kakou e pono ai e hoopakele mua aku iaia.

"He manaolana no ko'u, aia no he la e hoea mai ana e loaa ai no ia kakou he lanakila, oiai ma ka'u kaahele ana aku nei, i ike ai au ua haawi mau ia mai na kokua ana, e hoomahuahua mau ia ai ko kakou wahi puali koa uuku nei. *A eia na poe i haawi mai iko lakou ae, e kokua mai ia kakou no keia hana ano nui, e hoopakele ae ai ia Sekotiq, a e kukulu hou iaia ma ke ano he aupuni kuokoa nona iho, e hooponopono ia ana e kona mau kupa ponoi, a e kona ewe )ponoi hoi. "Ke Sa Simona Frazer ame kona kaikoeke, he mau hoa kula laua no'u, he haneri kanaka pakahi, ama ia alahele hookahi no i halawai aku ai au me Sa Alekanedero Sakeramagaura ma Lotia Komohana, a he kanalima ana mau koa ika i haawi mai ai. Ma kana hooia ana mai ia'u nana ponoi ana no e alakai mai i kona puoli, a nana e alakai ana, a iloko hoi o kona puali e ike ia ai ka pulelo. hou ana i ke aheahe makani ka hae aloha o Sekoiia nei. Wahi ana i hai mai ai ia'u iloko o ka moolelo o ko kakou aina aloha o kona mau kupuna ma ka ialani pololei na poe i kuleana i ka paa ana iko kakou hae aloha, oiai he poe paa hae lakou mai ka po mai. "Pela nohoi oia i manaO ai he kuleana maopopo maoli no hoi kona ma ia apana hana e kai mai ai i na pulapula e o nei o >Sekotia, nana no e pani i ka makalua o ka hana a ua mau kupuna la ona. A pela oia iaa ai nana ponoi no e lawe i ua hoe la, oiai kakou e nee ana imua o ke kahua kaua no ka lanakila a i ole no ka auhee paha 0 Sekotia iloko o keia mau kahua kaua, a kana mau mamo e hiki mai ana." "I ka lanakila ka pono," wahi a Andrew i puana mai ai me ka wiliwili ana ae i kana pahikaua maluua o kona poo, a puia pu ae la ka lewa Ina leo hooho mai na kane ana wahine. "I ka lanakila! Ika lanakilal! E ola mau loa o Sekotia." "Pololei," wahi a kekahi poe i hooho mai ai, a olelo ae la hoi kekahi: "Aole loa he wa e pelu hou ia mai ai • na lima o na Sekotia oiaio i ka lepo, oiai e ola ana no he poe Sekotia oiaio a kupaa, maluna o ka aina." (E hoomauia aku ana.)