Ke Au Hou, Volume II, Number 7, 15 February 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

[Kakauia e Ka Ohu Haaheo i na Kuahiwi Ekolu.]

MAHELE II Ka Huli Hoi ana o ka Huakai Makaikai nq Hawaii Nui Akea—Hakaka Hou o KaEHUIKIMANOOPUULOA MB NA OLALI . o Moana-wai-ke-oo "Ua kapaia ka inoa o keia halealii o Laemano mamuli o kekahi lae i kapaia ma Hawai ma ia inoa," wahi a Kaehuikimanoopuuloa i pane mai ai me ka hoomau ana mai, "ua hoike mai na kamaaina oia wahi ia makou i ko lakou moolelo, mai Hawaii aku nei na kanaka mua o Tahiti, i lawe maoli ia e na aumakua mano a hoopae ia ilaila, a pela i loaa ai keia inoa Laemano a kapaia i ua halealii ala. Aole oia wale, aka, o ko Tahiti poe mano no kekahi i kahi wa i okikilo loa i lawe mai i na kanaka a hoopae i Hawaii nei me ke ola, a ua oleloia o Haakala ka inoa o kekahi mano i lawe mai i ke kanaka a hoopae ma Kona, Hawaii, a ua hoolaupai kana mau pulapula ma keia paeaina, ua kupu a ua laha." Hooiaio mai la o Kaalanikihau i ka pololei oia mau olelo me ka pane ana mai: "He moolelo pololei kau e hai mai la, ua ike au a kamaaina ia mano au e olelo nei, ua like kona pepeiao me ko ke kanaka ka lolohe, i hakalia no i ka olelo a pane, aoe e hala o ka loaa la no ia. Poino oe a au i ka moana, i lohi i ka olelo, ke puka no ke kauoha o ka hooko ia no ai, aole e lohi, aia no ia oe ka apa ame ka mili, Oia nei la, he malama pulapula, a eia no kana mau pua ke noho nei. He nui wale na poe i hiki mai i Hawaii nei pela, a pel& nohoi kakou i hiki aku ai ilaila, elike me Makuakaumana i

laweia ai ma ke kua oka "palaoa-pae'' (kohola), mai Hauula, Koolauloa aku, ika moku o Oahu-a-Lua, a hoea i Tahiti.'' "Me ia ano 110 ka i hiki mai ai o Kua i Hawaii nei," wahi ake alii o Kauakanilehua "ke kuhi nei no makou la he Hawaii nei no la keia, eia ka he Borabora maoli keia, a piha ohana nohoī o kela aina palahalaha. Ina paha aole ko ianei kamaaina, ina aole makou e'ike ia mau wahi, ina paha oka noho wale iho la no ia a make wale iho no, a i ole, ku-a-pohaku a piliko'a ae." "He mau la ko makou o ka noho ana ma ia aina a ke pahaohao nui wale i haiamu ai, a i ka panina o ko makou walea ana ma ia aina, i huli hoi mai ai makou no na wahi a makou, hookamaaina ai ma ka hele ana aku nei. He elima mai nei o makou la i Puuloa i luana pu mai nei me ke aliiwahine piha oluolu Kaahupahau, a ia makou i hoi loa mai nei a Waikiki, halawai mai nei makou rae Pehu, he mano no Honokohau ae nei o Maui, a o kana hana e walea ana o laila, e kakali ana no ka makemake e ai i ka poe heenalu o Kalehuawehe, a no kona kolohe a manao e hoopoino wale, pela oia i make mai nei ia makou, a nee mai nei makou a moe i Molokai, a mai laila mai nei a halawai me ka huakai a ke alii a Moanaliha i na ale hulilua o Pailolo ae nei. °Hui mai la makou me ia alii ma kana huakai kaahele no ka nana ana i ka maluhia o kona mau wahi o na hono a Piilani, a ilaila oaakou i luana mai nei rae ua alii ala a hiki i ka hookuu aaa mai noi* hole aku uei nohoi lako\j

a holo loa mai nei nohoi makou i kou aloalii nei." Poalua ua poe malihini nei i Kahoolawe, kahi i walea ai me ka lualai ana i ko laila mau lnhiehu, a hoi nui aku la lakou a kipa i !Kipahulu, a e noho mai ana no o Honuiki ma kona kulana kianoa he alii no ia kalana o Maui Hikina, elike me ka hoonoho ana aku a ua opio ala iaia malaila. Ua maiama pono loa ia kela kauoha e ia, a pela hoi na poe e noho ana malalo aku ona i hoolohe mai ai i kona leo, a ua maluhia maoli no mai o a o, o Ua moana kai ala, ua noho kela ame keia me ka maikai me ke kuee ole a paonioni ole, ua nalohia aku na manao kekeue o ka wa i hala a halii iho la ka maluhia. Ilaila ua mau malihini nei kahi i hoohala ai ia koena la a hiki wale i ka hooiuolu ana i ka uhi ana mai o na eheu o ka pouli, a ma ke kakahiaka nui poniponi o kekahi la ae, ua haawi aku la ua opio nei i ke kauoha no ke kuahaua ana i na poe apau e akoakoa mai no kekahi hana nui i makemakeia. Emoole akoak.oa mai la na poe apau elike me ka makemake, a no ke ake e ike pono i ka hana i kauohāia ai lakou. Ua oleloia o kekahi keia o na akoakoa nui ana a na mano i ike ole ia kona lua mamua aku, a aole no paha mahope mai a hiki i nei la. A i ka malu pono ana iho o ke anaina, ua ike ia mai la ua opio nei e ka lehulehu e o-kU aku ana imua o lakou, a oia ka wa a Kaehuikimanoopuuloa i olelo mai ai me ka moakaka penei: "I kono ia aku nei oukou e na kini o Maui nei e akoakoa mai no kekahi hana ano nui, oia hoi ka hoonoho ana aku ia Honuiki i alii maluna o oukou ma kahi o Kauhuhu i make, a nolaila, ke hoike aku nei au imua o oukōu a pau, ua hookohu a ua hoolilo ponoia aku o Honuiki i alii a i Moi no oukou, a oia ka mea nana e hoomalu a e nana i keia aoao o ka moana, a e noho aku oukou apau malalo o. kana hoomalu ana oiai e pono ana kana hana. E hoomanao pu nohoi oukou i keia, i alii no ke alii i ke kanaka, aia o ke alii oluolu a malama, oia ke a}ii nui o na kanaka, e noho ou*

kou me ka lokahi, e'nana i ke alii maluna o onkou me ka malama a hoolohe pu i kona leo. "O ka'u kauoha paa keia ia oukou e na hoa alo ehukai o Maui, a i ike oukou, owau no nei o Eaehuikimanoopuuloa o ke kiai pali o ke ala ulili o Panau, Puna, īīawaii, a na'u ponoi no i pepehi ia Kauhuhu ke alii huhu o oukoua make, no kona aloha ole ina poe malihini ame ka hapai i ka ikaika. Nolaila, e mana keia olelo a'u mai keia la aku." A i ka pau ana oka olelo kuahaua a ua opio nei no ka hoalii ana ia Hon*uiki, oia no ka wa i hooho like mai ai o ke anaina holookoa, E ola mau oe e Honuiki ia Kamohoalii a kau ika pua-aneane.'' Ua pualu like ia mai keia mau huaolelo hauoli e na mano apau, a uhau like iho la ko lakou mau pewa hi'u i kailikai no 2 kaau manawa, me he mau pukuniahi ala e hoopaiakuli ana i ka moana, a pii ae la na hunakai a hoopohina pu#i ka lewa me he uwahi noe ala no Kilauea. Mahope iho o ka hookuuia ana ae o ua anaina ala, ua hoi aku la kela ame keia i kona wahi iho me na kukai aloha pu ana me na malihini o Hawaii. Alaila, huli hoi mai la nohoi na alii o Hawaii ma ke no na hulaana e hiki mai ai i ke awa uliuli o līamakua, a i ka hiki ana mai ilaila i noho aku ai ko laila alii, a hoaumoe iho la hoi ilaila a hiki i kekahi la ae, a ua hoohalaia ia mau anoai o ke ano liula me na hookaau olelo. Ai ke kakahiaka ana ae, hiki loa aku la ke koena iho o lakou i Kona, a noho nohoi ko laila alii, a hoaumoe pu nui iho la no lakou iiaila, a i kekahi la ae, hiki lakou nei i Kau, a hoaumoe pu nui iho la lakou nei me ke kamaaina ia po. Oiai lakou e lupea ia ana e ka maka hiamoe i Kau, oia no ka wa oua wahi opio nei a kakou i hoi uhane aku ai a hai aku la i na makua, i Panau i Puna, a hoala aku 1a i ka makuakane me ka olelo ana aku: "Auhea olua e nioe nei, eia au la i Kau nei i nei po, ua hoi mai nei ka huakai makaikai a makou toai Tahiti mai nei. "Nolaila, e hoomaopopo olua, apopo e hoihui loa aoa maua m ke Aiii o Hilo 1 ko Kohal»

alii i ike hou aku ai hoi ia mau hoahele oia au ana aku nei i ke kai loa, a e hoaumoe pu ana me ia alii, a ia la aku i ke kupono ana o ka la i ka 1010, e hiki aku ai maua me ke alii o Hilo makai pono o kakou. Puoho ae la ka makuakane a hoala aku la i ka wahine me ka uwe ana, me ka olelo ana aku: "Auhea oe, ua hoi mai nei ke keiki a kaua mai ka hnakai makaikai aku nei ana ine na hoahele, a aia ae la i Kau i nei po, a la apopo e hoihoi ai i ke alii o Kohala a noho aku, a ia la aku a ku ka la i ka 1010, hoea mai ua keiki nei a kaua ame Kepanila ke alii o Hilo, pela mai nei ua keiki nei a ka«a. A hoomaka like ae laua nei e uwe leo nui, aole no ke kaumaha, aka, no ke aloha no ame ka hauoli ke ike hou aku i na hiona. Nui pono ole ae la ka leo o ua makuahine ala i ka uwe paiaumu no ke aloha i ke keiki, e helu hele ana i kela ame keia mea ana i hoomanao ai no ke keiki, a ke hekau aku la kona mau maka o ka ike hou i kana luhi hookahi o ka noho ana i ka aina malihini, oiai ua loihi na la.o ka nalo ana mai ia laua aku, a ua ha'o loihi nohoi ka pinai mau ana a ua makuahine ala i kahakai. % A hoomaopopo iho la laua nei, oiai ka wa e hoi mai ai, nolaila, i ka wanaao o ka la e hiki niai ai, pii aku la ka makuakane i ka awa kau laau o Puha, ka maia i hele a pala kapule, a hoi kakahiaka mai la nohoi, a u iho aku la laua nei i kahakai ma kahi no i maa ia laua i ka hoi mai. Mama iho la ka makuakane i ka awa, a ke ihi mai la hoi ka makuahine i ka maia, a i ka makaukau an'ao na mea a pau, oiai ke kokoke ae la i ka manawa i hoike ia mai ai ia laua e hiki mai ana, oia no ka wa a na makua i lohe aku ai i ke kani mai a ka po'a. Ku aku la o Kapukapu iluna a kaukau aku la i ka inoa o ua keiki nei a laua e neenee mai, a o ko laua nee mai la no ia a pili i ka makalae, a oiai ua piha na kumau i ka awa i pakaia a maikai, hoohuli aku la ua Kapukapu nei i kekohi kumau piha awa ia Kepanila, a pola nohoi i ko koiki, ~ A i ka pau ana o ka inu tm M m

piha nohoi he elua kumau ika maia i ihi ia e Holei, hoohuli aku la nohoi ua Kapukapu nei i na kumau maia, a ai mai la nohoi o Kepanila, a pela nohoi ka opio. I ka inaooa ana lana malie mai la nohoi laua ala makai, a no Kepanilq, nae aole he oni iki, oiai ua iho iho la ka ona o ka awa, ake ' hoonanea la kela, oiai ko luna • poe ua iho iho la a ke hookiikii nei keia. Nana aku la ua mau makua nei ua panee aku ua wahi keiki nei ika nui, ua hookanaka loa i Kipu, ua muku, a hauoli ae la ka makuahine i ka hoi ana mai o ka laua keiki, a eia i ke alo, a ke.ike pono nei . laua i na mea a pau loa. Lana malie mai la nohoi laua ala makai a i' hiki i ka aina ahiahi, ua makaukau mua hoi ka i awa, elike no me ko ke awakea, a pela nohoi ka pupu o ka inaia i 'nele a kapule, he mau kumau okoa ia, a liahea aku la nohoi o Kapukapu e neenee mai, oiai ua makaukau ka ai i ke kueueu nui Kapukapu. O ka hoolohe wale mai no ka laua, a hoohanini aku la nohoi keia i na kumau i pilia i ka awa ame ka maia, a i ka pau ana, oiai ua ahiahi aku la, hoi aku la ua Kepanila nei ame ka opio 110 ka lua nui makai aku. Momomoe aku la nohoi na makua mauka aku nei ia po, a i ka hano ana iho o na mea a pau a koe ka owe nanahe a ria hunakai e kipehi ana i na makalae. oia no ka \va i hoi uhane mai ai o ua wahi keiki nei a laua a hai mai la ike aloha o Kaahupahau, Kahiuka, Honuiki ame na poe a pau loa i hai mua ia ae nei i haawai mai i ke aloha no laua ma ka lakou njau wahi a pau i kipa aku ai. (E hoomauiaaku ana.) * - ♦ - Penei e kakau mai r»i na leta a ua makamaka mawaho o ka wa-hi leta, i ole ai e huikau a lilo i mea hoopilikia: • ♦ * » ; Mr. K. M. Koahou, • * t • I Keena o Kk Ai' Hou, ; ♦ » ♦ ♦ { Honolulu. o#lm, l 1 ! IHMIIHMUnīIiiniIMiMHMiIHIH