Ke Au Hou, Volume II, Number 8, 22 February 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

A no ia mea hele okoa aku la ua Sa Naita* Vanona nei a pane aku la imua o ke aliikoa: <l E Sa Alekanedero Sakaramagoura, e kala mai oe ia'a i kou hana ana mai ia'u pela, he koa au no ka aina, aole he Moi, pela au i manao ai aole i pono iki kou hookulou ana mai i kela hae imua o'u au e hana nei pela. "No ka mea, o ke ano hana kena o na alii o Sekotia ner, a o kakou hoi ke liuliu nei kakou ao kona mau lanakila e oili mai ana, a'u hoi e upu aku nei e hoea mai oia, elike me ka puka ana mai o ka la i -ke kakahiaka pela ka'u lia, a oia ka'u e upu nei e kaikai ia mai ia e na eheu laki « ka manawa. Ke ake mau nei, ina ke mau hei no ka noho ana o ka laki iloko o ka hale o Sa Davida, anoai fee ola mai nei no k-ekahi o kana r maa pulapula, a ke lohe oia i na hana o keia la, o ke kiola ae i na hana hookaumaha a ko kakou mau enemi, a e alakai aku ia kakou imua o ka lanakila ame ka hanohano. Emi hope mai la o Vanona i ka pau ana iho o kana kamailio ana, a o ka wa nohoi ia i maalo ae ai o Sa Roger Kirkpatrick mamua pono o kona mau koa, a o ka wa no ia i ukali mai ai o lakpu apau loa iaia, a aia hoi ke pulelo la i ka welelau makani kana mau hae, me na huaolelo maopopo; "E hoopa mai a e hou ia aku.'' Ia lakou i hala aku ai, hoea mai la o Andrew me kona mau koa, a mahope aku ona na koa o Botawela, a mahope loa mai oia puali ke aliikoa opiopio o ka puali holookoa a Edewini. A i ko lakou kaalo ana ae a pau mamua ona, a ku laina like ae la lakou a pau loa ma kekahi aoao mai o ua Sa Naita Vanona, nei, ua huli aku la oia a pane aku la ia Setepano Irelani. "Ke hoomanao nei oe, ua napoo aku la ka la ina ke kua o na kuahiwi, nolaila, mamua iho o

lea pouli loa ana aku, e kai akct ai oe i na wahine ame na keiki i ka pakaua, malalo oka malama maikai ana aSa John Scott. Ua hoea mai kakou i ka manawa e hooki ia ai oka auwana ana o na pupu, na poe palupalu ame na poe opiopio me kakou, a i keia po auanei e haawi aku ai kakou iko kakou mau aloha hope iakōu, a mahope aku e halawai hōu aku ai kakou me lakou iloko <j ka lanakila.*' Oiai o Vanona i hooki iho ai i kana ilio ana, a e hoomaka aku ana ōia e hahai ma na laina koa mua, oia no ka wa f-oili like mai .ai na elemakule, na wahine ame kamalii-niai ko lakou laina mai a kukuli imua ona, a o kekahi poe hoi hopu mai lai kona mau lima a pane mai la: "Eia makou ke hele nei me ka makou mau pule nou, a ua maopopo no ia makou, iaoe e hana nei i keia hana nui, aia ke Ka!«Jgnu ke kakali mai la me ke akahele ia oe, a ina aole ma keia honua, -alaila, aia ma ka Lani e hoohiwahiwa ia mai ai oe, me ke kali hoomanawanui ia mai nou." M I ka lani," wahi a Vanona, "aole o'u kuleana a pomaikai i na kalaunu o keia ao, ame ko keia noho ana," a oia no ka wa i lohe ia aku ai o ka leo uwe e olowalu ana mai o a o oka huakai a na wahine, na keiki ame na elemakule. "E hoomanao mai oe, o na kulu waiu a ptu loa ana e omo akii ai, e ! olilo ia no ia i koko, i mea e haawi mai ai i na hooikaika ana i kona mau lima, i ole ai e hookahe ia maluna o ke kaliua kaua, no ka paio ana no kona aina ponoi. Ke haawi aku nei makou i ka makou mau keiki ia oe, a i ka lani, e hanai aku oe ia lakou i loaa ai kou mau koa nana e haawi mai i kau hana no ke kuokoa o Sekotia nei." Pane mai la o Vanona: "0 ko'u olioli oko lakou ia, a o ko'u kaumaha o ko lakou nohoi ia," a iaia i hoopuka 'ae ai ia mau huaolelo, ai ka pau ana, oia no kona wa i komo aku ai he wahi kipapali, a mne iho la iluna o kekahi pohaku i ulu paapuia e ka limu.

A oia no ka wa Hihi pono iho ai o ke kono* uli k«noele o ka po, e hoalii ana malttna o ko ka honua a pau, a moe wale aku la no oia iluna o laila ma ke ano e hooluolu iaia iho i na ikiiki ame ka maluhiluhi o na wa i hala ae. "Pela," wahi a ua Sa Naita Vanona nei iaia iho, "ua manao no au ia'u iho, e oki ana la ko'u iauna ana me kanaka, eia ka aole, a o na hora o Elesalia ua hala aku ia. Ke manāoio nei no au, aole no he wahine -i aloha io i kana kane e apo mai ana i kuu a-i, a ua hoonele ia mai hoi kuu Mariona i ke keiki ole, e puili mai ai au iaia ma kuu umauma, eia nae, ua ike aku no au i ka hookauwa ino ia o ko'u lahui, aka, ua papani iho au i kuu mau maka. "Auwe! 0 ka anela nana e hoohauoli mai nei i kuu mau hora o ka noho mehameha ana, ua iawe ia aku la oia mai kuu poli aku, i kumu e hoala ia mai ai aumai na hoonipo ana. He mea oiaio o kuu wahine ame kuu keiki, ua hookaheia ko laua mau koko no Sekotia n<?l, aka, ua maopopo no ia'u, aole no e haawi ia ka mohai iloko o ka lapuwale, a e ke Akua Nui e hookau mai oe i kou uhane maluna iho o'u, a pela auanei au e alakai ai i o'u mau hoa iloko o ka pomaikai ame ka lanakila. "E kuhikuhi a e alakai au iloko o kou noeau, a e loaa hoi ia'u ka lauakiia me ka mana o kou lima, a ke hololea keia mau mea, alaila, o ka'u upu e ko,ia, e ho«>kuu mai ia'u e ka makua ahonui e moe iho iloko o ka lua kupapau ma ka aoao o kuu Mariona aloha ame kuu keiki." Iho makawalu mai la ka hiolo ana a kona mau waimaka, e kiheahea ana maluna o kona mau papalina, a puana ae la oia: "E Mariona, e nana mai oe ia'u nei, e ka mea a kuu puuwai i aloha nni loa ai, e launa mai oe me a'u i ka la o ka hooili kaua, a e loaa auanei i na tausani-o kou ame ko Sekotia mau enemi e haule lakou ilalo i ka lima o kau kane." O ka manawa no ia i lohe ia aku ai o ka leo ulona o na o-le i kona mau pepeiao, he mau leo hoene aloha ia e hai mai ana no ka makaukau ana e haalele iho o na elemakule, na kamalii ame na wahine, a oia nohoi ka wa i ku koke ae ai o Vanona ma kona mau kapuai. Ua maopopo no iaia, oia ka wa e hoomaka ai o lakou e haalele iho ia Vanona, ame kona puali

e makaukau ana no ka nee ana aku ika pakaua, oiai ke kokoke mai nei ka manawa, lalau aku 1* oia i kana ihe a hele aku la ma kahi a kona mau koa Lanareka e noho ana. A iaia i hookokoke aku ai me ka ike ole ia mai, ike aku la oia i kekahi mea e ku ana iluna o ka pali, a o kekahi poe hoi e kiei aku ana i ka poe hope loa a nalo aku mai na kuemaka pali aku o Galenafinalasa. Ninau mai la o Fergus: "Ua pau loa aku la anei lakou i ka haalele?" "Ke aneane aku la," wahi a kekahi keiki opiopio i pane aku ai. Pane hou mai la oia: "Alaila, na Ba Andrew ame ka Virigina Hemolele lakou e malama maluhia a hiki i ko kakou wa e halawai hou ai." Ia wa koke no i lohe ia aku ai o ka leo o Vanona, Amene! Ai ko lakou wa i lohe ai i ka leo 0 ko lakou haku, ua hoohikilel# nui loa ia lakou, a huli like mai la ma kahi oka leo i pae aku ai, a poha hou mai la ka leo o ua Vanona nei me ka maopopo. • "E o'u mau hoaloha wiwoole, e hoolohe mai, 1 ka hoouka kaua ia Pumaeaiona i ka po o ka la apopo, ke ake nei au e lilo ia oukou ka hanohano oka pii ana aku maluna o ka pa, a i ike pono ai oukou, owau no auanei ma ko oukou poo. "0 ka mea auanei o oukou e komo ana iloko oka pakaua mahope mai o'u, alaila, e ,hoohanohano aku no auanei au iaia ma ke ano i Naiia, he inoa hanohano i haawi wale ia aku no kekahi mau hana koa a kaulana ma na aupuni alii ma ko'u inoa ponoi. No ia mea pane mai la o Fergus: "0 ka uhai ana ia oe, oia no ka makou hana nui." "Ke ae aku nei au ia mea," wahi a Vanona, "oiai, owau ke alakai ma ka kakou mau hoopakele ana ia Sekotia mai kona noho kauwa kuapaa ana, nolaila, he mea pono ia'u ka haawi ana aku Ika lianohano i ke kanaka i hooko pono ika hana. A he mea nohoi ia e hoike aku ai i na kanaka a pau loa, oka pono oia wale iho no ka pomaikai nui o keia noho ana, a ke loaa ia, ua pomaikai maoli no, nolaila, a i ake kakou no ia mea t alaila, e moni ke koko, a e malama i ka maluhia, a e hana me ke kulana kanaka makua." "E kuu haku," wahi a Edewini, ''mai hoo-

m1« oml 06 i&'a i na manaolana i ka mea a kuu oia • kau nui nei, a ke hoomanao nei au, o keia "naa alihikaua au, ua kahiko paha ko lakou nei hele ana i ke kahua kaua imua o kou maka, a me he la, ua ike nohoi oe i ka lakou mau hana koa. "Oiai ma ko'u lohe ana i kau olelo, o ka mea « komo aku ana mahope iho ou, oia ke hoohanobatto ia, a oia ka'u e nonoi e aku nei ia oe, no'u h«i, e loaa ia'u ia kulana tna ko'u komo mua ana iloko o ka pakaua mauaua ou ke a$ mai nae oe ia «oi a'u. w Nana aku la oia i ua wahi aliikoa opiopio nei ona me ke pahaohao a pane aku la ua Edewini nei, me kona kukuli pu ana iho imua o Vanona; "E ae mai ana anei oe i ka'u noi e Sa Wiliama Vaaona." "Ae," wahi a Vanona, "ke ae aku nei au ia noi au, a ke hana oe pela, elike me kau e olelo mai nei, alaiia, e lilo oe i pokii ponoi loa no'u, • pela au e hai aku nei ia oe, o oe ka mea mua k»a e hahai mai ia'u i ka po o ka la apopo, a nau no auanei e lawe aku i ka hanohauo kiekie a'u e haawi aku ai ia oe. "Ke hoopaa pu aku nei hoi au ia oe, nau po«oi ananei e mawehe ae i na kaulahao i hoopaaia •i o ka haku Maraki," a ia wa oia i huli ae ai a paae akn la i kona mau koa, "a ia oukou hoi, me he ia, aole no paha e loihi loa ana mai keia manawa akn, a ike pono no oukou i ka hana koa a wiwo ole a kekahi opio aloha aina oiaio, ke kamailio nei au i keia, me he mea la, he kahuna no ko kakou aina nei. "I mea nae hoi e hoomanao mau ai oukou a pau loa no na poe i haawi mai i ka lakou mau kokna ana no Sekotia, pela e pono ai oukou ke kau i ka Liona o Sekotia maluna o ko oukou mau palekaua," a oia no ka wa i hooho like mai ai o na koa a pan loa: "E ola mau loa o Sekotia!" A i ka pau ana o keia mau kulana hana a lakou, haalele iho la o Vanona i kona poe koa, a hoi aku la iloko o kona rumi no ka haawi ana aku iaia i wa no kona hooluolu ana, oiai e kokoke aaai ana ka wa o kekahi hana nui e kakali mai la iaia o ka hiki mai o kona manawa o ka hana. Mamuli o ka maluhiluhi i loaa i ua Vanona n«i a kakou, a elike me ia i ike ia ae nei, he mea •iai* iaia i haule iho ai maluna o kona wahi e kielani la, aa kaia loa ia aku la oia iloko o na

ninipo ana a ka hiftmoe, a i hoaU ia oia i k® kom* ana mai ana kehau hu'i iniki ili, ame ka leo hone o na pupa kani-oe. Na keia mau mea i hookualana ae i kona hiamoe a hiki i kona pnoho loa ana, ala ae la oia a hoomakankau iho |a iaia iho, a i kona makaukau ana i hoopili aku ai oia i kana o-le punahele i kona mau lehelehe a hookani aku la, he leo hone hoi o ka pili o ke ao e kauo aku ana i na mea a pau e ala, a e hoomakaukaii no kahi o ka hana. O Andrew Murry nae o lakou kai ala mua mai me kona mau heiehelena piha hoihoi a hele loa aku la oia no waho o ka lanai, a puhi hou aku la i kana o*le no ka laa oka manawa, e kauoha ana i kona wahi puali e ala a e liuliu no. kahi o ka hana i makemakeia. A ia wa koke no i lehau koke mai ai na kuemaka pali i na koa, a ia wa oia i hoi hou aku ai no loko o kona wahi rumi no ka hooponopono ana i kona aahu i makaukau pono ai oia no ka hele ana aku e hui kino pu me kona mau aliikoa. Ia wa iho aku la oia i ke kahua akea ilalo, mamua pono o ke Kakela kahiho kahi a lakou e noho nei, a ilaila oia i hui pu aku ai me Edewini ke aiiikoa opiopio pihaeieu o kona puali hok& okoa, a o ka maka mua hoi o na aliikoa i halawai pu me ia iloko oia poniponi oke kakahiaka mawaho ae o Andrew Murry. Ke haawi aku nei au i ka'u mau hoomaikai nui ana ame ke aloha kakahiaka hauoli e ke alii koa kiekie o ko Sekotia nei mau puali," wahi a ua aliikoa opiopio nei, a wahi no ana i hoomau mai ai i ke kamailio ana. "Ua haalele aka au i kuu home a hele mai me keia pahikaua au e kuu aliikoa kiekie, a haku hoi rae na manao hauoli, a poho ole, a me ia kokoia ana a ko'u iunaikehala, pela no au i lawe an ai i ka'u hoohiki loli ole, e.malama mailani aku ana au iaia a hiki i ka la a'u e hoohainu aku ai iaia a kena me ke koko o na enemi o Sekotia nei." Haawi aku la ua Vanona nei i kana mau hoomaikai ana i ua aliikoa opio nei, me ke kalokalo pu ana ae. "E uhai mau ia mai no auanei na maawe o ka pono ame ka pomaikai ma na kapuai o ka mea e haawi ana i na hoopakele ana no kona aina niakuahine, ame ka hanohano o kona hae aloha.

E hoomauia aku om.