Ke Au Hou, Volume II, Number 8, 22 February 1911 — He Moolelo no ke Ahi o Enelani Sa Naita Odisa KA METALA DALA O KE KE'A HEMOLELE—KE KAE'AE'A O KE KAHUA MOKOMOKO O ASABE—KA MEA I KAPAIA KA ILIO HANU MEHEU POHIHIHI, A I OLE, O KA NAITA HELE-ULUULU [ARTICLE]

He Moolelo no ke Ahi o Enelani Sa Naita Odisa KA METALA DALA O KE KE'A HEMOLELE—KE KAE'AE'A O KE KAHUA MOKOMOKO O ASABE—KA MEA I KAPAIA KA ILIO HANU MEHEU POHIHIHI, A I OLE, O KA NAITA HELE-ULUULU

"Ia makou i hoomau mai nei i ka hele ana, aole no i liuliu i halewai mai ai makou me ua poe la, a hao ae la i ko makou waiwai, a pepehi ia kekahi o ka makou mau kauwa e malama ana i ke kanaka ma'i, a hoopuehu ia iho la makou. "Nolaila, mamuli o keiā pilikia i ili iho maluna o makou, ke nonoi ia aku nei ko oukou oluolu e na alii, a e ae mai i.ka nonoi a ka ludaio ilihune, e hele pu aku me ka oukou huakai, a ke manao nei au e apono mai ana no oukou i keia nonoi. "Ke hoohiki aku nei au ma o na papa kanawai la, aole loa he lokahi i hana ia mai no makou mai ka la mai o ko makou lawe pio ia ana, a ke ae oluolu mai oukou e ukali pu aku makou me ka oukou huakai, -a malalo o ka oukou malama ana, alaila, o ka maka mua loa iho la ia o na loko* maikai i hana ia mai ia makou." "E ka llio ludaio," wahi a Atelana, "aole anei oe i hoomanao, o oe ka mea nana i hoopilikia ia makou iloko o na palena o ke kahua hakaka ma Ashby, oiai, aole no makou i hoopoina iho ia mau hana koa a wiwo ole au i hana mai ai • Pela makou i manao ai, e hookuu aku no ia oe pela, a e hele no oe ma kou alanui iho, a mai noonoo mai oe no ka makou mau kokua ana aku, e hana a hoopakele no oe ia oe iho, elike me ka oaa ia oe, a ina no i powa ia mai oe elike me ko na poe e aku, ua hiki no." Oia no ka wa a Cederica i kahamaha ae ai i ka Atelana olelo, me ka pane ana ae: "Aole pela ko'u manao, aka, e hana kakou i ka mea i kupono maoli nona, nolaila, e waiho- kakou i kekahi mau kauwa i mea kokua aku iaia, ame elua lio kai, i hiki ai ia laua ke hoi hou aku i ke kulanakauhale e kokoke mai ana ia laua.

a A ke ike nei nae hoi au o keia hana ana aku pela ia laua/fae mea ia e hoemi ia inai ai o ko kakou ikaika, aka nae hoi, me kuu % pahikaua ame kau nohoi e Atelana, ame ka na kauwa, e hiki ai no ke kue aku i ka ikaika o na powa he iwakalua/' Hikilele ae la ka Lede Kowena i ka hoopuka ia ana ae o ka huaolelo powa, a ike ia aku la ka loli ana ae ° koaa mau helehelena mai ka ula ohelohelo a i ke aiai elike me ko ka hau paa i ka piko kuahiwi. Ia manawa pu nohoi i lohe ia aku ai ka hoopuka ana ae o Cederica eia lakou ke kokoke aku nei i kahi o ua poe powa nei, a oia ka wa i pii paumi ae ai o ka maka'u iloko o Rowena, oiai ua maopopo loa iho la iaia, e lioea io mai ana no he wa e kau mai ai oia hopena maluna o lakou» No ia mea« hooneenee aku ai oia i kona lio i kahi oke kaikamahine ludaio, a lalau aku la oia i kona lima oiai oia i ku ae ai iluna a kauoha aku U i ua kaikamahine ludaio la e kau ae ma kekahi lio kaawale, a hai pu aku la oia, o ko lakou wahi kupono wale no, o kahi e pili kokoke aku ana i kona kahuhanai Cederica. Holo aku la ua kaikamahine ludaio nei i kahi o ka Lede Kowena e ku ana, a honi aku 1a ika le P a 0 kona aahu, he rula maa mau ia no ke kamailio ana mawaena o ka poe i hoopilikia ia e hoike aku ana i kona ano hoohaahaa o *ke noi aku i mau kokua i ka wa kahiko. Aku iho la oia, wehe ae la i kona uhimaka» a nonoi aku )a ia Lede Kowena me ke kuoo, me keia mau huaolelo: "E ka Lede Kowena, eia au imua o kou alo ke ku aku nei me ka nonoi haahaa aku, ma o na papa kanawai la, aole ma o ka eiemakule, a aole nohoi no'u iho, Ke niaau aku

uei nae au ia oe, a 0 pono no oe e noonoo me ke akahele. Mahea la kahi kupsno loa e haawi ia ai o na hana kokua, a hoopakele i na poe pilikia ma ke ano karistiano maoli? Ma ke kulanakauhale anei, a i ole ma ka nahelehele anei? A i ole ma ka mahinaai anei?" Oia no ka wa i ike ia aku ai 0 ka haloiloi ana ae o na waimaka ma ko Ilowena mau maka a pane mai la: "Ma na wahi 110 apau loa." "Ina pela," wahi a ua kaikamahine ludaio nei, "e lawe pu aku oe, a iloko o kau inau malama ana e ka Lede*Roweua i ke kino ame ke ola 0 ka mea ma'i, i kaulana i ka lehelehe 0 ka lehulehu, a i kukuni paa ia hoi iloko o kou puuwai ka makee ame ke aloha oiaio. \ "Ua maopopo no ia'u," i hoomau aku ai ua kaikamahine īudaio nei, " ina oia e poino ana, alaila, o oe pu no auanei kekahi ma ia alahele, a pela au e nonoi aku nei i kau mau kokua ana mai, nolaila, mai hoole mai i keia noi a'u iaoe." Nolaila, mamuli 0 keia mau olelo ua Rebeca nei, ua piha maoli no ua Lede Rowena nei i ke aloha no keia mau olelo, a no ia mea i huli pono aku ai ua Lede Rowena nei imua o Cederiea a pane aku ia: "Ke nonoi aku nei au i kou oluolu e haawi aku oe i kau mau kokua ana i kela kanaka ma'i, elike me ka keia lede opio e kamailio nei, oiai aole keia he wa no ko kakou ku nana wale ana, oiai eia kakou iloko o ke kulana e hiki ole ai ke alo ae." Hooponopono ia iho la ua mea poino nei me ka ike ole mai o ua Cederica nei i na hiohiona o ua mea ma'i nei, a kauoha mai la hoi o Atelāna, he mea pono e hoi ua mau Sakona nei mahope loa o ka huakai, a na Wamaha laua e malama mai me kana palekaua ili puaa. Pane ae*la o Wamaha: "Ua haalele ia aku e a'u ua palekaua ala i ke kahua hakaka 0 Ashby, oiai o kahi kupeno loa ia e waiho aku ai iaia, he mea e hiki ke hoike aku i na naita koa a kaulana i oi aku mamua ou, ke hiki mai ilaila, he palekana ia no kekahi koa kaulana. Oia no ka wa i ike ia aku ai o ka ula ma na papalina o Atelana no kona hilahila i ka hoomanao ana i kona haule ana i na hana hookelakela iluna o ke kahua kaua, ojai ua hoowaopopo pu

iho la no ua Aielana nei, © pahenehene ia aku ana oia e ua hepa nei a Cederica. A i ka makaukau pono ana o ka huakai no ka nee. aku, oia no ka wa aka Lede Rowena i pane aku ai ia Rebeca e holo mai a pili ma kona aoao, oiai ua oluolu loa oia i ka hui pu ana mai me ua Lede opio liidaio nei ma keia huakai huli hoi ika home. . , , _ Aka nae, pane ae la ua Rebeca. nei: "Aole paha i kupono ia'u ke hele pu aku me oe e kuu haku, oiai he mea hoowahawaha ia a hoohaahaa ana lioi i kou kulana, ka hele pu ana me ko'u mea nana e hoopakele mai. Oia no ka wa i awiwi ai me ka puahi nui ka nee ana o ka huakai, oiai o ka huaolelo ; powa, aiaiakekau mau mai la ike alo o kela auae keia, a ua lilo i mea weli maoli ia no, a oiai ke kokoke aku la nohoi i ria hora āhiahi, pela i puahi maoli ai keia lioi ana. A oiai, aia na poe a pau ke hoi la mamua o ka huakai, a o Wamaba ame €fēruta o laua mahop'e loa, nolaila, ua hookuu iho la o Wamaba ia Guruta a %ehewehe ae la i na kaula i nakinaki ia ai, apau ika hemo, ai kawaihemo aioko iala oloio aku la no ia iloko o ka ululaau, a nalowale aku la ua Guruta nei'a kakou, pau ka ike ia anaaku. ; Ika liala ana aku oka huakai no kekalii walii i aneane 18 mile mai kahi mai a lakou i hoomaha ai, ike iho la kekalii ona kauwa ua hemo a nalowale aku o Guruta, no ia mea i lawe hele ia aku ai ka lohe' a hiki imua o Cederica, a ua lilo ia i mea e hooli-o ia ai ona helehelena o ua Sakona nei. - Oiai no ka huakai e lilo ana i ke kamailio no ua Guruta nei, oia no ka wa i hoea mai ai o na powa, a oiai ua liiki aku la lakou ma kahi haiki loa <$ ke alanui, kahi hoi i hiki ke hele ia e ke kanaka hookahi wale no ma ka holoholona, a e paku ia ana hoi ma kela ame keia aoao ena puu lepo nunui, 110 kekahi walii loihi o aneane e 500 i-a ka loa, e liele aku ai a hiki ma kekahi wahi. O keia wahi a lakou e liele nei, he pohopoho ke alanui, a e komo pu aku ana iloko o kekahi wahi kahawai uuku e kahe ia ana e ka wai, a i hooopuni pu ia hoi kona mau aoao e na kumu laau wilou e luhe ana kona lala me ke punonohu ma na aoao elua.

A o Cederica ame Atolana, aia mau no laua mamua o ka huakai, a ua maopopo no laua oia np kahi i maa i ka powa ia, eia nae aole no laua i makaala ma ka hoomakaukau ana i ka laua mau mea kaua, ame ko laua mau kuleina pale iho, a o ka lakou wale no i lohe ai i ke olowalu o na leo ma na aoao, mamua ame hope, oiai nae lakou i keia wa aia iloko o ke poho e hele la. "Ke deragona keokeo! Ke deragona keokeo!! Ke deragontt keokeo!!! O Sana George ko Enelani hauoli," oia hoi he mau huaolelo ia i paanau a walewaha i ka lioopuka ia e na powa, e kono aku ana i na lala o ka puali e akoakoa pono mai i kahi o ka hana. A o ka manawa iho la no ia i paa pio ai o na alii Sakona i ka hoopuni ia, a i wa laua i hoakaka aku ai i ko laua mau pili me ka manao oia la hoi ka mea e maliu ia mai a hookuu ia mai hoi, aka, ua lilo ia i mea waiwai ole, oiai aole he ekemu ia mai. Nolaila, i ka maopopo pono ana ia Cederica, he mea makehewa wale no ka hoopau manawa ma ka hai mookuauhau hookakakii ana, oia no kona nianawa i unuhi ae ai i ka pua hookahi i koe iho, a hou aku la i ka powa i iokoke loa mai iaia. Mamuli o keia ikaika maoli o ka hou ana a ua Sakona la, i puka pu aku ai ua powa la a kakia ia aku a paa loa i ke kumu laau e ku mai ana mahope o ua kanaka la, a mamuli o ka lioloP°no o keia hana ana, i hou ae ai oia i ke kui ma ka api o kona lio, me ka manao e holo aku e oki i ka lua o na powa me ka pahi. Aka nae, pa e aku la ka pahi a ua Sakona la i kekahi lala oka maluna ae o kona poo, a pokopoko pu iho la i na apana elua, a pela iho la oia i nele ai i ka mea kaua ole, a paa koke iho la oia i ka nakinaki ia, a pela pu nohoi nie Atelana, oiai aia no oia iloko o ke kulana hemahema, aol« i makaukau. Nolaila, mamuli o keia paa pio ana iho la o Atelana anie Cederica, pela no i paa pu ai ka Lede Rowena ame Rebeca, ame Isaaka ka ludaio o loka, ame na poe a pau loa mahope aku o lakou me ka ahailono ole, a koe wale aku no o Guruta, oiai e kala oia i wehe ai, ame Wamaba. 0 ke kumu o ko Wamaba pakele, oiai na poe lioahele ona e hopuhopu ia ana, oia no ka Wa i

haule ai o ka pahikaua a kekahi ona hoahel« f ame ia pahikaua oia i hakaka pu aku ai me ua poe powa nei. He wahi mea ano hoopahaohao no keia ma ko Wamaba moolelo, kona aa ana aku e paio pu nie kela poe powa he lehulehu, oiai, aole onawahi i ike ia aku ai ua ao iki i ke kaka pahi, aka nae, oiai o Cederica e nana ana ika hahau ame ka pale ana a kana Wamaha, i haawi aku ai oia i na mahalo aiia iloko o ka lehulehu o na powa. Me keia ano hana a kana Wamaha, i mihi nui ai oia, i kona hoolako ole ana iaia me na lako kupono e hiki ai ke haawi aku iaia ina kokua ana i keia mau hora o ke kupilikii elike me ia ana e ike nei, a oia ka wa aua Sakona la i nalu iho ai iaia iho, ina he hookahi hou aku i koe elike me Wamaha ana e ike nei, ina ua pau loa kela poe powa i ka luku ia. A i ka ike ana o he oi aku o ka nui o na powa mainua o ka hana hiki iaia ke hana aku, pela oia i huli ae ai a holo aku la iloko o ka ululaau, oiai nae ua luku ia no eia he 25 ona powa ia manawa pokole me kona hoeha ole ia, a manuheu hoi, a oiai oia i nalo aku ai, aole i maopopo iki i na powa kona wahi i nalowale aku ai. I kona nalo ana aku iloko o ka liihipea o na laau, a oiai oia i kahi mamao aku komo mai la iloko ona ka manao hopohopo i keia mau kumu elua, aole i maopopo iaia kana wahi e hele ai, 110 ia mea, noonoo iho-la oia, he oi aku no o kona pono o ka hoi hou aku i hope i kahi o kona haku, a e paa pu no laua, oiai, hu mai la ia wa kona aJoha no kona haku, oiai ua malama pono oia iaia elike me ka hanai ia ana o ke keiki ponoi mai kona puhaka mai. (E hoomauiaaku ana.) Penei e kakau mai &i na leta a na makamaka mawaho oka wa-hi leta, ole ai e huikau a lilo i mea hoopilikia: