Ke Au Hou, Volume II, Number 15, 12 April 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia e John H. Wise

KE PALE KEIKI ANA Oia no kekahi o na hana aiwaiwa lua ole o ke akamai o na kaliuna o Hawaii nei i ke au kahiko. Ao ua poe pale keiki la, raa ka oiliana hoohanau keiki i ka wa haliiko, he poe kuliu maoli no lakou ma ia ano oihana iloko o ke ola ame ka make, ahe hana nohoi ia i maa mai na kupunamai. Ile nalo ole ia lakou ke keiki make aine ke keiki ola, pela no me ke ke'a o ke keiki iloko o ka opu o ka makuahine, a ua hiki no ia lakou ma na ano apau ke hoololiloli a kuponō ke poo o ke keiki i ka hope, a o ka hemo no ia me ka pilikia ole. Ke hemo ole, oia ka wa oka lima oke pale keiki e komo ai iloko e hooponopono ai i ka waiho ana oke keiki iloko o ka opu, a ke kupono o ka hanau no ia me ka maikai. O ka wai kukui i mamaia ka mea e hamo ai mawaho oka opu, e lioololiloli ai a kupono ke keiki, a i kekahi wa, he kukulu iluna i ka makuahine, [ka wahine e hookohi ana] ame ke po'i wai nui ninini iho maluna, ake hiki iho ke kuakoko noho ilalo a o ka hemo no ia. He haawina ano kamahao loa nohoi kai loaa i kekahi poe pale keiki, ina e kii ia aku lakou he hiki no ke hai mai i ke kumu i paa ai,ke ano o ke keiki, ina he keikikane a kaikamahine paha. I kahi wa e hai mai ana no, hiki aku kaua ua hemo ke keiki, ina paha e ola ana ke keiki a i ole ua make paha, a ua hiki no ia lakou ke hoonoho i ke kuakoko hanau keiki i ka mea okoa, a o ka hanau ana ka ka makuahine,i kahi wa no.oalawe ae no na pale keiki i ke kuakoko, a e hoonou wale iho no ka ka makuahiue a o ka hemo no ia. H« kupanaha maoli uo keia ike pookela i |O|S ina poe hoehanau keiki oM* kahiko o

keia lahui. A ma kekahi o na buke hoakaka laau kaulana i ike iho ai kou mea kakau i na hoakaka a kekahi mea e hooia ana i kona ike pono ana i keia aoo hoohanau keiki ana penei: " Ua ike inaka maoli au i keia i ka wa i hanau ai o ko'u makuahine i elua, nona ka inoa o Esetera Brade 4-noho ai i Waimea Kauai. He mai kaumaha loa ko kuu makuahine ia manawa, he pehu ame ka ohao i ka wa e hanau nei. O ko'u kupunawahine ponoi, oia o Mahoe Makakau ke pale keiki, ua hoolilo ia aku i ko'u makuakane ke kuakoko, a he umi malie wale iho no ka kuu makuahine a hemo ana kuu kaikuahine me ka maalahi. He haalulu ame ka haukeke na ano i loaa i ko'u makuakane, mamua o ka hiki ana o ke kuakoko, a owau hoi e paa ana au i ke kua o kuu makuakane, a oia aku hoi ma ke kua o kuu makuahine, a o ka hemo no ia. Ua hai mai laua ia'u, i loaa keia ike ia laua mai ko'u kupunawahine iuai i hai ia ae nei, a malama no na wa pilikia elike iho la pela. Wahi a laua i olelo mai ai ia'u, o ko'u kupunawahine i hai ia ae.nei, kekahi o na pookela ma ia hana, ua hiki iaia ke hoohanau i na wahine i hele a kuhelahela no ka heino ole o ke keiki, oia no ka makuahine o ko'u makuakane ponoi. A pela i pakui hou ia mai ai o ka poe i ike pono i kana hana aiwaiwa, he inoa hou o Hanau-keiki, a pela i kahea ia ai i kahi wa o kona inoa o Makakau ai-ole o Makakau-hanau-keiki. E. Helekunihi. Pela pu me Manowainui fw] o Kapalaalaea, N. Kona, Hawaii, a i noho a moe aku nei i Waiauae, Oahu, a eia uo k<*na niau pulapula ke oU nel oia rs». K. Wftitson ( oia pookela ne }ft 1$

ike o ka hoohapai a'u i ike pono ai, o kona moe koke tna aku nei oo ia, aole i loihi loa, ame he la eia no paha ia ike i kana pua. Mea Kakau. NA IKE KULIU O KEIA LAHUI I KE ANO O KA MALAMA ANA OIAI ILOKO O KA OPU Ina i ike ia ua hapai ka wahine, e pono ke kaohi i ka ai aua i na mea awaawa, e omilo ia ai ke ola o ka pua hou iloko o ka opu o ka makuahine, e iaa ka uwala awaawa, awa, rama, akaakai, nioi, a e mau ka waiho ana pela a hiki i ka wa e haalele ai o ke keiki i ka opu oka makuahine. KA HANAU ANA 0 KE KEIKI E malama pono ka makuahine iaia iho, ma ka hoomaemae ana i kona kino iho, ame na mea eai ai. Ika hemo ana oke keiki, e hoomaemae mau i ke koko o ka makuahine, ma ka inu ana i ke ti kookoolau, he laau paaoao ia, a he kupouo i ka makuahine no ka hoonoono ai ana. 0 ka moa nahele no ia ai, oia kekahi o na laau pookela loa o Hawaii nei, hui pu me ke kookoolau a inu ae, a ke hoomau oe i ka inu ana pela a tnaha aku ka bepe, alaila, pau. Mai hookomo wale i na laau i ka wa uuku o ka bepe, he mau anoano ia e hooulu wale mai ai i na ano ma'i, a nui kupono nana aku o na laau kupouo, oia na lapaau naauao ana, a mai hilinai kuhihewa wale i kou ike iho. Nolaila, e na makuahine Hawaii e malama mailani i na opuu hou a kakou, ka iwikuamoo, ka puuwai, ame ke ola o Hawaii Lahui, e malama pono i na pulapula a kakou, anOai o hoolaupai hou ia o Hawaii aina. KA MANAWA Oka manawa, oia kahi paa ole o ke poo mai ka opu mai, i waihoia ia wahi pela i hiki ai ke hemo oluolu mai ka opu mai o ka makuahine, i ka hoonou ikaika aaa a hiki ke poo ma ka ipuka puao, a no ka ikaika loa i kekahi manawa o ka hoonou ana, ua holo kela hookuina oke poo e moe ana imua a hope,[e nana i ka iwi poo maloo] ao ka hemo no ia ma in wahi haiki. Nani no hoi ke akamai kamahao loa o ke Akua. Ma kekahi moolelo o Hawaii nei, he kahaia no ka opu o na wahine, i mea e h«mo ai ke keiki, a u» oUloia, o Haumea ka roe» n&aa 1 hoomaka *- ; •

mua ka hoohanau ana i ka makuahine hanau keiki me kana papa laau mana, a penei. ua moolelo la: 0 Muleiula, oia ke kaikamahine a Olopana, ke alii o Oahu nei, e hookokohi ana oia no k© nahu hanau keikij a ua pau ka ike, pau ka lohe, e 010 ana ke kumakena, a e makaukau ana e kaha ia ka opu. Hiki aku la 0 Elaumea, a lohe ika pihe kumakena, ninau aku la oia: "Heaha nei pihe e 010 nei?" Olelo aku la o Haumea: "Ma ko makou aina he naea hemo wale no ke keiki me ke kaha ole ia o ka opu o ka makuahine." Ninau mai la o Olopana: "Heaha kou uku ke hoohanau oe i kuu kaikamahine?" Aole he pane a Haumea no ka uku, o kana wale no i olelo aku ai, o ka inoa o keia laau o Kalauokekahuli, o kona mau pua o kanikawi, he laau milimili, a he mau pua nani loa kona, a e paa ana no o Haumea, a hanai ia aku la ua laau nei elike me ke kuhikuhi, a o ka ili iho la no ia 0 ke kuakoko. KA HANAU ANA E hoohanau aku aaa oHaumea i ke keiki, a o ka wa ia o Muleiula ike ai i ka hemo ana o ks laau, a mamuli o ko Haumea ano hookalakupoa no, hoopili hou ae ana kela i na uha, o ka paa hou iho la no ia o ke keiki ma na poohiwi. Haawi hou aku la no ua Haumea nei i ka laau, a oili hou aku la no ua keiki nei, a i ka maopopo ana ia Haumea ua pau pono aku la ke keiki i waho, aua hou kela ika iewe iloko. Nolaila, ma keia mau ano e hana ia nei i mauleule iho la ua kaikamahine nei, a ke ikela nouaHaumea ala i keia mau mea a pau loa, pela oia i liaawi hou aku ai i ka iewe a pau pono i waho. A i ka hemo ana aku o na mea apau loa i waho, oia no ka wa a Haumea i ike iho ai i ka laau i ka oili ana aku, nolaila, ma ka mana kupua o Haumea i puku ia mai ai na mea apau loa e pili ana i ua laau nei a akoakoa o kumu o ka lepo lele ana i ka lewa. 1 keia lele ana o ua laau nei, a ma Puukumu 1 Waihee, Maui, i kanu ia iho ai ua laau nei, a ilaila i ulu ai, ake ulu nei no a hiki i nei la, a • pono no e ninau i ko lailu mau keiki kamaiioa a l»kou e kuhikuhi mai.