Ke Au Hou, Volume II, Number 22, 31 May 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Ua mehana ae ka la ia manawu a lakou e hoomoana nei ma ka hu'a waho o ka okana aina o Berewika, a 6 alakai ia ana hoi ka maka niua 0 ka puali e na koa kahiko i lanakila ai i ke kahua kaua o Dumabatona. Mahope aku o lakou he elima ,tansani koa e alakai ia ana e na alii koa Aviwo ole o Mese Tuwidale ame Lotia, a o kahi a iakou nei e hoomoana nei, o ka puu no ia o Santera, a oia kahi i 1 hai ia aku ai ia lakou o ka olelo hoolana e Yanona. "Eia he aloha io ko oukou i ka ai.na ame ko oukou lahui aloha, noiaila, e hoopakele iho hoi oukou i keia alii nui hanau o ka aina, ka mea hoi a'u e ake loa nei e kaawale aku ka poino mai iaiaaku." * Ia wa haawi mai la na puali koa holookoa i ka huro hauoli, a no ia mea i ko lakou nee ana aku no mua, ua lilo ke alahele i mea ole, e laa ka lalama wale ia aku no o na kualapa nihinihi laumania, ua lilo i mea ole na kula panoa, au ana iloko o na muliwai, a e hele ia ana iiie -e kuukuu ole iho. O ka poe i kaua ai ma na kahua kaua mua, ke iini la lakou e komo hou iloko o na hakoko ana, a ke naila aku aia ke kulana makaala me lakou i na wa apau loa, ua haka pono ko lakou mau maka, a ua a ke ahi iloko o ko lakou mau puuwai, no ke ake o ko lakou mau manao e hui kino me na ilio puni koko iloko o ko lakou mau ana. Oiai o Sa Roger Kirkpatrick e hele ana mamua ponoi o kona mau koa, hooho ae la oia me ka leo nui: "E a'u mau hanai, imua kakou a inu i ke koko o Keresinahama, a noho i ke kalaūnu Sekotia o ka Moi Edewad." A pela nohoi na koa

i hooho mai ai me ka leo nui a wa aku laiama na kueinaka pali, a ne hone aku la iluna o ka palahalaha o na.kula laula o Lanereka, a he4eo hooho ia i kulike me na leo kupinai o ka lanakila ana. Hoomau aku la no lakou me na nanaina hauoli a hiki i ko lakou hoea ana akii ma kela aoao * o ka muliwai Cavona, a au aku la nohoi ua puali koa la iloko o ka wai, e alakai ia ana e Sa Naita Vanona. Ia lakou i hoea aku ai ma kela aoao o ka muliwai, ia wa i pane mai ai o Kera: "E kuu haku, ua hoea mai nei he kanaka i hele mai nei me ka mama nui mai ka pakaua mai o Dangalasa, a nana i haawi mai i keia palapala ia'u." Haawi mai la oia ia Vanona, a oia kana i wehe ae ai a heluhelu iho la, a penei na olelo i palapalaia. <l Ua kipaku ia aku mailoko aku o ka pakaua Anadera ka poe aloha aina oiaio o Sekotia e ka haku De Warene, a ua lawe pio ia aku hoi o Sa John Moneteika me na kanaka he umikumamalua hanen. Ua hoea mai ka o Ela De Warene a lawe aē la i ka pakaua malalo okona malu, ma ke ano he hope Moi no Sokotia nei, ma kahi o ka haku De Valana ka mea e hoi aku ana *o Pelekane e noho Ela no Pembrake. No ka oiaio mau o kou hanohano ame ka ihiihi o kou mau kenelala, ame ke kulana haaheo o kou mau koa puuwai wiwo ole, ka malu mai ke Akiia mai o ke ahonui, pela mau no kou hoaloha, oiaio e poloai mau «ku nei e hoolanakila mau ia Sekotia. A i ka pau ana o kana- heluhelu ana i ua palapala la, liohola ae la na helehelena minoaka ma kona mau papalina, a poha pu mai la ka ula ohelohelo e o mai ana ilokī) oia lielehelena aka ui i haiamu ai.

Oia ka Kera i ninau aku ai: "Heaha iho la kau olelo pane no kena palapala?" Hoomohala ae la oia i ua palapala la ana i heluhelu iho ai, a ma kahi oioi o kana pahikaua kakau iho la oia i kekahi mau huaolelo maluna 0 kona mikilima, a ma ka panina loa aku o ua mau huaolelo la penei i kakau ia ai, Eia no ke Akua me kakou. Pane mai la oia ia Kera: "E haawi aku oe 1 keia i ka elele, a e kauoha koke aku iaia e lawe aku oia me ka āwiwi nui e loaa koke ai imua o Eustane Maxwell." " Ua hiki pono ae la ka mahina a kaa maluna 0 na kakai pali, a oia like nohoi ka wa i pau pono loa mai ai o ka puali holookoa ma kapa o ka muliwai ma kahi a ua ahikanana la e ku ana me Kera eme ka elele. Aika wa i pau pono mai ai ua haawi ia he mau minute no ka hoomaha ana o ka puali holokoa, a mahope oia manawa i nee aku ai lakou a hoolulu iho la mawaho oke kulanakauhale o Stirling. Hookahi paha hora o ko lakou hoomaha ana iho, oia no ko lakou wa i hoala ia aku ai e ua liona la o Sekotia, a o kona kauoha aku la no ia 1 kona mau koa e eli i mau auwaha nunui e hoopuni ana ika pakaua. Kauoha pu aku la hoi oia e haua pu ia i mau ahua lepo kiekie, a e hoolako ia hoi, lakou me na makaukau a pau loa no ko lakou paio aku i na enemi. I ka wa i ala mai ai o na koa i hoonoho ia ai mawaho o ka pakaua no ke kiai ana, i ke kakahiaka nui, ike mai la lakou ua hoopuni ia lakou ena papu pale ako lakou mau enemi. Ua lilo maoli no i mea hoopahaohao aku i ko ka pakaua ka ike paka ana mai i keia mau mea, a me he la, i ko lakou nana ana mai, ua oili kino ae ia mailoko ae o ka honua aina paa no ka makaukau e kue mai ia lakou. Mamuli o ko lakou ike ana mai i keia mau mea hou i ko lakou mau noonoo, ua lilo ia i mea e hoopioo ia ai o ko ke kulanakauhale holookoa o Stirling, a na ia mea i lawe koke a6 i na eheu oka mauawa he lono ano nui pioo. Aua hala aku hoi ia lono imua oDe Valana, aia wa like nohoi i hoea aku ai imua 0 ua De Valana la o Edewini ka elele mai o Sa Naita Vanona la e nonoi aku ana iaia ame Keresinahama no ka haawi pio inai.

Aka, o ka pane i haawi ia mai no ia noi, o ka hoole ana mai o ua mau alii Pelekane la ia noi a ko Sekotia kaeaea, a hele pu mai la laua ame ko laua mau puali koa mai ka pakaua mai no ke'kue ana mai ia Vanona. Oili pu mai la hoi mai na puka waena mai o ke kulanakauhale he mau tausani koa no ka hoopuipui ana mai i ko ka enemi mau "puali, aka, ua kuhihewa maoli no lakou, oiai elike me ko lakou makaukau no ka oili ana mai e kaua ia Vanona, pela no ko Vanona makaukau e kue aku ia lakou. Ua paa mau ko Vanona manao, e hoopuni i ke kulanakauhale holookoa o Stirling, a e boopāā pio hoi i ka pakaua a hiki i ko lakou luku ia ana, a i ole, make ana palia i ka pololi a ka ai. Hoomaka pu iho la hoi o Vanona e hookahe aku i ka wai e kahe nei me kekahi puali malalo o kekahi aliikoa, o ka lakou hana wale no ia oka huli ana i na wai e hoolako ana i ko ke kulana> kauhale ame ka pakaua. Iloko o elua hora a oi ma ia hope iho i lilo ai ke kulanakauhale o Stirling i kula panoa wai ole, a ua lilo hoi ia i mea hoopahaohao nui aku i ko De Valana noonoo ame kona mau aliikoa, a pela pu hoi me kona puali holookoa. y Oini o De Valana ame kona puali imua o ko Sa Naita Vanona puali, a ke ulele nei ke kaua ana, a oiai ua nee aku nei ko De Valana puali imua ponoi o ko Vanona, oia no ka wa i olokaa mai ai o kela poe koa o Vanona o luna o na puu lepo i na pohaku, a luku ia iho la ko ka pakaua i kekahi luku nui weliweli i ike ole ia kona lua, me ka hoohana ole ia o kekahi mau mea kaua e aku. Na keia unau liana i hookuemi hope aku i ua poe koa la o De Valana e nee mai nei mahope, oiai o mua mai e anai ia mai ana e na pohaku i olokaa papa ia mai me ka loaa ole he ahailona oko ka enemi aoaO. Aka, i ka nana aku iko Vauona mau koa, ine lie la ua lilo' no kela ame keia koa he alakai nona iho, ame ia puali no i opa pu ia mai na koa Pelekane a hiki i ko lakou lilo ana i mea hoohana waiwai ole. A i ka nana aku me he la, o na mea kaua a ko Vanona mau koa ua like maoli no ia me na poka hao mai ka lani mai, e ulupa ana i na mea palupaiu a pau loa e ku ana imua o kona alo. Ua papalua ia aku ka ikaika o ko na Sekotia mau

koa i ko na Pelekane, a mamuli oia ano i hookuemi ia aku ai o I)e Valana ame kona puali iloko o kā pakaua, a oia ka mea i alualu ia aku ai oia a liiki i ke komo ana iloko o ka pakaua, a oia nohoi ka wa i komo pu aku ai o Andrew Murry ame koua puali. I ka ike ana o Vanona ua komo aku o Andrew ame kona puali iloko o ka pakaua me kona mau enemi oia no ka wa a Vanona i haawi aku ai i ke kauoha i kona puali holookoa 110 ke paniku ana i ka pakaua, a haawi pu ae la hoi oia i ke kauoha e pepehi ia kela ame keia e oili mai ana i waho. Kauoha pu aku l'a oia i kona puali e k<»nio aku iloko o ka pakaua a e luku aku i keia auie keia e loaa aku ana i ka lakou mau mea kaua me ka hoopakele ole i kekahi mea, a nonoi mai paha oia ma ke ano he pio no ke kahua kaua. Ua lilo maoli no keia komo kino ana aku o Vanona me kona puali i mea no De Valana e weliweli loa ai. Hoonou wale mai la no ua De Valana nei i kona wahi puali a hiki i kona halawai kino pu ana me ua Vanona nei, a i kona ike aha mai ua like pu oia imua o Vanona me kekahi hehena, a i ko Vanona ike ana aku hoi i ua haku De Valana nei, ua pii pa tausani ae la na derege o kona inaina no kona halawai pu ana lioi me ka mea nana i hou aku i ua Vanona nei'ma ka pakaua o Dumabatona me ka pahikaua. Ala mai la hoi iloko ona na hoomanao ana no ka pepehi lioomainoino ia ana o kona kupunakaue e ua De Valana la, a i kona hoohuihui ana ae i keia mau mea nui a i elua, ua like maoli no ka wela me ke okooko o ke kapuahi hoohehee hao o ka hale hana hao. Me ia mau manao uluku e paliola ana iloko 0 kona puuwai, aole oia i ku nana wale iho, aka, ua hele pololei aku la oia imua o ua De Valana la a ulele koke iho la laua me ka hoohakalia ole iho. Oia no ka wa a ua De Valana nei i hou pupule mai ai i'ka puuwai o Vanona me kona manao e loaa pono mai ana iaia, aka, ua halahu ae la ia a ku aku la kekahi keiki opiopio i lele ae e alai i ke komo ana mai o ua pahi la a De Valana 1 ka puuwai o kona kenelale. No ko Vauona ike ana iho ua lele ae keia keiki opiopio me ka minamina ole i kona ola iho no ka hoopakele ana i ke ola o kona kenelala, oia

no ka wa a ua Vanona nei i hapai ae ai i kana pahikaua a hahau iho la ma ke poo o ua De Valana la. Hina iho la ua haku De Valana nei ilalo, a kau iho la hoi ka wawae akau o Vanona maluna o ka uinauma, a e anehe iho ana o Vanona e pahu iho i kana pahikaua i ka puuwai o kona enemi, oia no ka wa ana ike iho ai i ka hemo ana aku o ka p-ahi mai ko De Valana lima aku. Pane ae la oia rac ka leo ailiili o ka mea i aneane e k;vili ia ae ke aho: "E aho nui mai oe ia'u e Sa N iita Wiliama Vanona o na Sekotia, oiai i keia wa ke haawi aku nei au ia'u iho he pio iio keia kahuakaua." Oia iio ka wa aua Vanona nei i hookuu ae ai i kaoa paa ana i ka umauma p ua De Valana nei, a pane aku la: "Mamuli o kou mihi oiaio ana mai nei ma ke ano he kanaka ua makaukau no ka luakupapau, pela au e hookuu aku nei ia oe me ka maikai." Kukuli mai la hoi ua De Valana nei imua o Vanona a pane mai la: "E ahonui mai oe i kuu ola, a ma ka inoa o ke Akua ke nonoi aku nei au ia oe no ka lua o ka manawa, e ahonui mai oe i kuu ola, a e lawe pu aku hoi oe i ka'u mau hoomaikai ana, ame ka'u pahikaua ma ke ano he waiwai pio no ke kahua kaUa." A oia ka ua Vanona nei i hookuu ae ai i kana pio a nana pono aku la iaia no ka haawi hou ana aku iaia i wa no ke ahonui liou ana, ina io oia i mihi pololei mai imua o kona mea nana oia i hoopakele. Nalu iho la uo ua Vanona nei iloko iho ona me ke ku malie ana: "Ina anei au e hoopakelo hou aku ana ia oe no ka elua o kou lanakila ana, aole anei oe e huli kue hou mai aua ia'u, ame kou wahi puali no ko Sekotia Palekana?'' laia e manao ana pela, aia no ua De Valana la ke nana pono mai la me ke kanalua nui, aole oia e ae ia aku ana e Vanona no ka hoopakeleia aku, a oia kana i pane mai ai. "Mai kanalua mai oe ia'u e Sa Nuita Vanoua, aole loa au e huii kue mai ana ia oie ame kou puali elike me kau e kanalua nei„ aka, e lilo no au i hoaloha oiaio loa nou, a no Sekotia ame kona nohoalii, o kau mau kauoha »pau au i makemake ai e hana ia, e hooko no au." (E keomauia aku ana.)