Ke Au Hou, Volume III, Number 1, 10 January 1912 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houlouluia k John H. Wise

Na Moku 1 ku Mai Ma uope o Vanekouwa Ma ia inanawa mai, ua nui loa na moku i ku niai ma Hawaii nei. Ho uioku kuai kekahi, he moku imi aina kekahi, he mau kalepa kekahi, aka, o ka nui o nā nioku i ku mai, oia no na moku okohola. No America mai ka nui o na moku, a mai Beritani;i, Farani, Rusia, Perusia ame lapana mai, a no na aina e mai kekahi. Ma Honolulu, Lahaina, Hilo, Kawaihae, Kealakekua, Kauai, na wahi ku mau ia e na moku ia mau la. A mahope mai ma na wahi e ae. Ma keia mau nioku i holo mai ai na kanaka 0 kela ame keia ano, aka, ina e maheleia lakou e like me ke ano o ko lakou mau naau, alaila, he elua wale no ano kanaka. O kekahi poe, ua hoolohe lakou i ka ke Akua mau kauoha, a o kekahi poe hoi, aele i malama i ke Akua. Pela nohoi na waiwai i loaa mai ma na moku. He mau mea maikai kekahi, a o kekahi he mau mea e poino ai. O na waiwai nui loa i loaa mai, oia no ka hao, ka aila, ame na mea like ole, na inea hoi i kuonoono ai ka noho ana ona kanaka. Ona mea make, ame na mea e poino ai, oia no ka rama, gini, barani, ka paka, ame na mea hoohihia he nui loa, oia no na mea lealea he nui wale. 7rCo Kamehameha I Hooi'onopono Ana i Kona Aupuni Mahope iho o ke kaua ana o Kamehameha me Namakeha ma Kaipalaoa, Hilo, alaila, mae-

popo iaia, aole ona enemi i koe, a aia malalo ona na moku apau o keia paeaina, koe nae o Kauai. Aole nohoi he mea nui iaia ka manao ana e kii koke aku ia Kauai, koe nae, ke kii ia aku ua Kowalipehu la e iniki e ke keiki kaili la. Alaila, noho alii iho la o Kamehameha maluna o keia paeaina, a hooponopono iho la i mea e pono ai o na alii ame na makaainana. Penei kana hooponopono ana i kona aupuni: Oia hookahi wale no ke alii nui maluna 0 ka aina, a o kona mau kuhina ame na alii a pau malalo iho ona, a ua kcfho aku o Kamehameha I i kekahi poe kanaka akamai i ke kakaolelo ame ke kaakaua i mau hoaolelo nona. Na lakou no e imi mua i ko Kamehameha mau manao, a ike lakou i ka pono, alaila, kii mai la kekahi iaia, a hele aku e halawai me ua mau kuhina nei ona. A ina ua pono ia iko ke alii nianao, alaila, holo ia ahaolelo ana a lakou. Eia na inoa o kona aha kuhina ia wa. O Keaweaheulu, o Keeaumoku, o Kameeiamoku ame Kamanawa. Eia hoi na kakaolelo: O Kai, o Kapalaoa, Kaaloa aine Kanakahiakahoola. O lakou ko Kamehameha mau hoa e imi pu ai i kela ame keia mea e pono ai o ke aupuni, A kauoha mai la o K&mehauieha i kona mau kuhina, e kuahauaia nia na wahi apau o kona paeaina kela kanawai gula o ka malu ana 1 makia ai ma Laupahoehoe, i ka puaana alii ana ae: "Mamalahoa Kanawai! E hele ka eleoiakule a moe ike ala! E hele ka luahine a moe i ke ala!! E hele ke keiki a moe ike ala!!!"

0 keii ke kanawai a Kamehameha i ma« kia ai i kona Aupuni Moi ana i na'i ai, a i kukulu ai ma keia mau pukoa nani o keia Moana Pakipika, a i kapaia Ke Aupuni Hawaii. Aole kaua, aole pepehi kanaka, aole i ka elemakule, aole i ka luahme, aole i na keiki. apela aku, a ua noho maluhia iho la o Kamehameha ma Hawaii. 1 ka makahiki 1798, kalai iho la oia ame na alii i na waa peleleu he nui loa, i mau waa no lakou e#holo ai i Oahu. He elua mau makahiki i hanaia ai, alaila, holo aku o Kamehameha ma ka waa peleleu e nana i kona aupuni. I ka makahiki 1801, holo mai o Kamehameha ma a pae ma Kawaihae, a noho liuliu i)d no malaila, I ka 1802 ae, haalele ia Kawaihae, a hiki ka peleleu i Lahaina, a noho malaila no hookahi maktirhiki. Ilaila make kekahi kuhina ona oia o Kameeiamoku, a minamina nui o Kamehameha ia pukaua ikaika ona ma na kaua ana apau ana i na'i ai i ke aupuni. O ka makuakane ia o Hoapilikane ame Kepookalani, a o ke kaikaina hoi o Keeaumoku a Keawepoepoe ma o ka makuakane la. I ka makahiki 1803, hiki loa ka Peleleu i Oahu. A i ka 1804 ae, loohia iho la oia i ka ma'i ahulau i kapaia he Okuu. He ma'i luku ikaika loa ia, i ka wa e loaa ai ke kanaka i keia ma'i, o ka make no ia, e noho ana no ke kanaka iluna ua make nae. He lehulehu wale na poe i loaa i kela ano ma'i, a ua pau loa na kuhina o Kamehameha, na alii ame na makaainana i ka lukuia, a pakele mai la oia. Alaila, lilo ae la na keiki a kona mau kuhina i panihakahaka no lakou- Aole nae i like loa ko lakou makaukau me ko na makua o lakou ma ka olelo ana. A mahope iho maopopo ka pono o ko Kamehameha malama ana i kona aupuni. Eia ka tnea e maopopo ai, ua malama oia i na 'lii, aole pai aku i ko lakou aina, ua malama nui ia lakou i ka ai ame ka i'a, ke kapa, ka malo, ka pa-u ame na mea e ae no apau e pono ai lakou, i kela artie keia manawa, A pela no oia i malama aku ai i kela ka-

naka am« keU kanak« ona, I na. kma, na kukini, na hoewaa, na kahuna kalaiwaa, na lawaia, kahuna, i na kaula, na kilo, na kuhikuhipuuone; na kaka olelo ame na kanaka ike hana apau, aole oia i koho aku i ka poe ike ole e hana no kona aloalii, Pela hoi i mau koa kiai no lakou pakahi. Ua hoolako pu hoi i kela ame keia mea e pono ai ka hemahema ona mea apau ma kona alo; imi nohoi ia i mea e pono ai na makaainana. I kahi wa, holo no oia i ka lawaia, a haawi aku no ina alii ame na kanaka ona. Ina e mahiai oia, haawi aku no i ka ai na lakou. Aole oia i imi a hana i kahi mea e hookaumaha wale aku ai i na makaainaūa; aole i aie wale aku, a lawe wale mai hoi i ka na poe kuai mai na moku kalepa mai; aole oia i auhau nui i ke kala ika mea loaa ole ma ka aina maluna o na makaainana; aole uku o na kanaka ke kau maluna o kona mau nioku; aole i oki i ke kai o ka aina ame uka, a poepoe ke ahQpuaa i waena. Aole nohoi oia i auhau aku ma ka noii ana, apau ka moa, ke koloa, ka pelehu; aole nohoi oia i hooluhi wale aku i na makaainana ma ka hana ana i mau lā. paahao nona e like me ke au mamua aku, a mahope mai nei. Ma ke kaukahi kana hana aua, aole ma ka lauwili. A noho oia ma Oahu i na makahiki eiwa, a noho na aina apau i ka maluhia, mamuli o ka pono o kana hooponopono ana i kona aupuni. Wahi a ka oleloia, "ua malu ke kula, aole pueo nana e ke'u." (E NANA MA KA AOAO 15)