Ke Au Hou, Volume III, Number 1, 10 January 1912 — Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Oiai no oa mea apau e lilo ana i na kokoia ana a ko lakou mau noonoo iho, oia no ka wa i hoea mai ai he elele mai ka liuli kuaaina mai, a ku iho la mamua oke alapii o ka pakaua. Me ka leo palanehe mai a Edwina mai i pae mai ai aia he elele lawe kauoha imua ou no kekahi hana ano nui, a nana no e pano mai imua o kou hanohano. : Ae ia aku la ua elele ala, a i kona komo ana mai, ha'i maila oia: "Aia ke nee mai nei he puali;kaua nui o na Pelekane." I ka lohe ana o ke anaina oia no ka wa i no : lio malie loa ai na mea apau me ka hamumumu ole, me ke kali ana i ka pane ako lakou alakal, oia ka Vanona i hookuu aku ai e hoi ke anaina, a o na aliikoa e noho iho no ka hoonuikaukau ana i na puali. Ame ia ano iho la i eieu like ai na mea apau me ka makaukau no ka nee ana aku e hui pu me na koa Pelekane, malalo o ke pailaka ana a kaelelei hiki mai imua o lakou. I ka ike ana mai o ka Haku Percy, ke alii koa o ka poe Pelekane e hele aku ana na koa Sekotia, kauoha ae la ia i kekahi poe pana pua e hoolele mai i na pua o ka lakou mau kakaka. Na keia mea i kono mai ia Vanona e wehe ae i kana pahikaua, a kahea ae la oia me ka leo nui e wa ana ma kela ame keia puu i kona mau kanaka. Ka hoouka koke aku la no ia o kona mau koa maluna o na koa Pelekane, oia no oe ka hoomaka ana mai o kekahi waikahe nui o ka pahola ikaika ana ae ma o a maanei, ma kela ame keia aoao o na laina, a o na lio, pau ae la lakou i ka puiwa, a haule aku la ko lakou mau kahu iloko o ns wahi pohopoho. Oiai, ua pau iho la i ke auhee ame ka luku ia kona maa koa pana pua ame kona mau koa

kaua lio, hoouna mai la oia i koua mau koa hele wawae he umi tausani ko lakou nui. Aole no nae i emi, a iliwai iike ia aku la lakou, a oka poo i koe mai, manao iho la lakou e holo inalu mahope o na puu, aka, puhi aku la o Vanoaa i ka o-ie ia Gerehama, a mahope mai la oia a mamua aku nei hoi o Vanona, a pau iho la lakou i ka luku ia, a lanakila ae la no hoi na koa Sekolia malana o na koa Pelekane. 0 Sir Ralph Latimera, ke #kenela elua, ua make oia ma ka hoouka kaua mua ana, ao ka Haku Percy mahope iho o kona kaua ikaika ana me he liona la, ua uhi pu ia oia e na eha kukonukonu, a holo aku la oia no kahi e pakele ai. 0 keia ihō la ke ano o ka ohi ai ma na okana akau o Pelekane, ua lawe mai o Vanona i kona poe ohi ai i ke kula e waiho iho i ka lakou mau pahi oki kakiwi, aka, me ka lakou mau pahikaua e wehe aku ai lakou i na ipuka o na hale papaa 1 ko lakou lanakila ana, ua hoolako iaaku la na poe ilihune i ka ai e ko lakou mau hoaloha ma kela aoao oka muliwai Eaeka. oka ai ame na mea apau a pono ai, ame na waiwai apau loa o kahi i hoomoana ai o ka poe koa Pelekane i kaua mai ai, ua lawe ia mai la i ko lakou aei mau hale lole, a o ka lakou nei ai no ia © ka ai ana, a hiki wale lakou i ka pakaua o Stirling, Ia lakou i hiki aku ai ilaila, na koi mai la na alii ana i hoopakele ai, he mea pono paha ia lakou ke hoi i ko lakou mau pakaua iho, a malaila lakou e houluulu ai i mau koa no lakou i noho makaukau ai lakou ma ia wahi, ahe mea pono e ae ia aku lakou e hoi no ko lakou wahi ponoi iho, ke ae ia mai nae ia m&u manae o lakou.

M&mua a« o ka baalel« ana mai <> ua poo alii la i ka pakaua o Stirling, ua hoopuka aku la oia i kona mau manao imUa o lakou, e kukulu i mau wahi e a'o ia ai kelā ame keia kanaka opiopio, i hiki ke lalau i na mea kaua, a ma ia mea e loaa ai kekahi mau kokua no ka pomaikai o Sekotia no ka manawa e hiki mai ana. A wahi aua Vanona nei i pane aku ai i kona mau aliikoa: "Ua hoopaa iho kakou ia kakou iho e kukulu i mau palekai no ko kakou maluhiā, he mea pono e a'o ia kekahi mau kauaka opiopio i na mea kaua, a makaukau hoi no ke kaua ana aku i ke kaua ianakila io. • E lilo lakou i mau kanaka e hakoko ana no ka pono kuokoa,aole hoi i mau kanaka ahiu e kaua ana no ka }»uni koko. E pono e ao ia aku i mau koa opiopio o na aoao a i elua i na oiaio maikai o ke karistiano, mai ka poe iluna loa aka poe liaahaa. A oiai, eia ke kauā iloko o ko kakou nei mau lim.a, e hoomakaukau mau kakou no ka maluhia ana.'' -1 ka pau ana oka Ahaolelo ma ka pakaua o >Stirling, a i ka la o ke kaawale ana aku o na 'lii Sekotia ana i hoopakele ai, ua mahalo nui lakou apau loa i kona mau manao oiaio karistiano, a i iho la ka Haku Badenoka iaia iho: "Me he mea la na olelo apau loa a keia kanaka, e lilo mai ana oia i haku, a i alii inaluna o makou." Kahaha iho la oia iloko iho 110 ona, i ke kulou ana aku i na olelo a pau a V»nona, ka mea kupono ole iloko o kona manao i Poo Aupuni oia maluna o Sekotia. 0 Atola wale no ka mea pane leo ole inai, o ka noho mumule wale mai no kana. I ka manawa i hiki aku ai ka elele a Yanona ma na kapa wai o ka muliwai Eseka, me na waiwai pio he nui wale, ame na lono o kon.a- lanakila holookoa ana maluna o ka Haku Percy ame kona mau koa Pelekane, ua piha ae la ka umauma ona 'lii apau loa i ka liauoli, a iiui paha ilaila ko lakou Poo Aupuni, ina ua hoao hou aku lakou iaia e lawe i ka noho Moi ana. I ka Haku Badenoka i wehe ae ai i na palapala a Vauona, e hooko mai ana no i kona mau makemake, e hoi koke lakou i ka pakaua o Stirling, aia lakou e hoi ai, e haawi pu iho lioi i kahi mau ai na ka poe ilihune ma ke ala o Sekotia. Hai pu mai la no hoi o Vanona, o na koa e kiai ana ia lakou e lawe aku ana no lakou i ke-

kahi poe o Beketia ma ka hema o ka muliwai, a o ke koena o kona mau koa ma kela aoao mai o ka muliwai, o lakou ka poe koa nana e kiai iaia. 0 ka Haku Andrew Murray e noho no oia i aliikoa ma Kalaisidela, o Sir Eustace Maxwell ka mea iaia ka pakaua o Dougalasa, e waiho iho ia ia Sir John Monoteika, a o Maxwell e hele aku oia i Aranadela e kokua ai ia Sir Roger Kirkpatrick. Ma ka hopena o keia mau hahai ana mai ana ma kana palapala, liai pu mai la oia « hele ana oia e pulumi aku i na okana akau o Pelekaiie, a hiki wale i ka waha o ka muliwai Tee, a e lioouiiii mai ana oia i na lako ai apau loa ina n.i nioku mai Bereuika mai, i mea e hoomahuahua hou aku ai i na hale papaa o ka Hiluna aine ka Lalawa o Sekotia. "I keia makahiki ;i(i " walii a Vanonu. ī ae la kekahi poe alii: ' 0 na mea apau a Yanona e olelo ai, e ko ' io ana no/ia mea." Ua nune aku la nia o a maanei o na okana akau o Pelekane no ke pio ana o Percy,me ke auhee an'a o na koa Pelekane, a ke kau wale la no ka lia ma ia mau okana o ka lioehu aku o Vanona me kona mau koa e pulumi aku i ko lakou mau wahi, a i na pualikoa »no hoi o Sekotia i pu-a aku ai ina na puu hikina o Pelekane, ua haaleieia ilio na kauhale, a ua oneanea kela pupupu ame keia pupupu liale aohe kanaka, a o na mala. ai, ame na holoholona, ua haule wale mai no ia iloko o na liina o ka poe koa Sekotia. 0 ka Haku Percy, aia oia ke moe la me kona oni ole iloko o kona pakaua ma Alanawika, a o kana mau olelo kauoha e pale aku i kona mau enemi Sekotia, aole i hoolohe ia mai. He mau manawa ka lakou i Liooikaika nui ai e malama i kana mau olelo kauoha, aka, i ka manawa a ko lakou mau enemi i hoomaka mai ai e hoea, ua auheo hou aku la lakou i hope, aole e hiki ke ku mai imua o Vanona ma. Oiai, aohe poe i keakea mai ia lakou, aohe lakou i hookoe iho i kau wahi mau opuu palaoa nui o ko lakou mau kula o Northumeberlaud, i hana wahi meaono iho no kona haku, aohe uo hoi wahi poo holoholona i ku ae ai ka mahanahana maluua o kona papaaina. Ua kuekaa ia na kula.oia mau okana mai kela kae a keia kae. Aka, o kana mau hao ana i na waiwai pio

aole ia i ano like aku nio n& hana ino a ka poe koa Pelekane. Ma Sekotia, ua oi loa aku ka hana ino ana, ua noi aku na koa F«lekane i mau mea ai, a ke loaa ole mai ua puhi ae la lakou i na kulanakauhale, aine kahi pupupu hale o ka mea haahaa loa. A i kekahi manawa, ua pepehi niaoli aku lakou i ka poe ilihune, no ka loaa ole mai o .11 a wahi hunahuna mea ai uuku loa. Aka hae hoi, aole elike me ia ka enemi lokomaikai o Bir Wiliaina Vanona. 0 kana msu hana, aole o ka pepehi, aka, o ka hoola; a oiai nae ua lawe mai la oia i kona mau koa e lianai ia lakou ma na kula .uliuli o Pelekane, aole nae lie iu.iu mea ae ana i hana aku ai ho lakou, o ka hoouna wale ana no i mau mea ai niai Pelekane a Sekotia no ko lakou poe pololi. Ma na wahi ana apau i hele aku ai, aole i ukali ia me na puhi ahi, aole hoi me ka hookahe ana i na koko hala ole no ke kahea kue ana mai iaia mai ka honua mai. ' I ka manawa i pai ia mai ai na manao huhu enaena o kona mau koa no na hana ino 'he.nui a na koa Pelekane ma Sekotia, na laiau aku la kekahi poe o iakou i na moinokuahi a hoani aku la e puhi i na kauhale, aka, ua papa ia aku ia mau liana me ka hopuia o na momoku a kiola iloko o ka muliwai, me ka huli ana ae a olulo aku la imua o kona mau koa: "Mai noho oukou awiwi i ka hoike ana i ko oukou inanao inaina a huhu. E noonoo iho oukou he mau koa oukou no ke Akua Mana Loa, a Nana e alakai ia oukou i ka lanakila. E malama oukou ia oukou iho elike me ka oukou ike ana he mea pouo maoli, a mai ae e hoohaahaa ia oukou iho ma ke puhi ana i na kauhale o ka poe i hana hewa ole mai ame ka nawaliwali, e lilo i uku no ko oukou mau home i lilo i moepuu malalo o ka hanaino a na euemi. "0 ka mea a ko kakou mau enemi i lawe aku ai mai o kakou aku, oia mau mea ka kakou « hoihoi hou mai ai. Oka lakou mau ai, ka mea nana i haawi i ko lakou mau ohana pololi, a o ka lakou mau hulu hipa ka mea e hoaahu ai i ko kakou olohelohe. Aka, o ke koko no ke koko, iua he mea hiki ole ke hoomalielie ia aku ma na huaolelo, he mea inaina nui ia i ko ke Akua mau kanawai ame ko ke kanaka." (E hoomauia aku ana.)