Ke Alakai o Hawaii, Volume II, Number 41, 6 February 1930 — HE MOOLELO WALOHIA NO NA ONAMILIONA I LAWE A HUNA MALUIA I KA AINA MEHAMEHA [ARTICLE]

HE MOOLELO WALOHIA NO NA ONAMILIONA I LAWE A HUNA MALUIA I KA AINA MEHAMEHA

MOKUNA XVIII. Loaa ke Gula ia Penee. Iwaena konu o keia kauhale i helelei, e ku ana ke+ kahi puu me he piradima la, a maluna iho o keia* e waiho mo+' kaki ana na pono o kekahi hale nani o na la i kaahope aku, Ua pii aku la o Vincent. maluna. pono <5 ka puu a nana ae la ma o a maanei o ua kulanakauhale ■nei me ka piha eehia, a ua ike ma ka papahele pohaku o keia luakini kahiko. Ma kekahi kiiono, ua haneeia ka papahele, a na la mea i hoike mai i kekahi ala malalo o ka honua i maopopo ole ka nui ame ka loihi.

Ua hookuukuu iho la o Vin4 cent a iiiki i ka papahele malaloi I kkiohi aole he hiki iaia ke ike ponO, aka, i kona maa ana iho i ka nana ana iloko o ka pouli4 uli, ua ike iho la oia: nana ae la. ma o a maanei, a hoomaka aku la e he-le.ma kekahi ala e waihe» mai ana ma kona aoao liema. Ua kahea iho la o Penee mai' iuna i'no, a ua pāne āē~ iā ~o~"ylTi- : cēnt, a ma ka Penee hoolohe iho,: me he mea la, mai loko ae ia leo o kekahi lua kupapau. I kona hiki ana aku i ka palena pau o; ua ala nei, ua ike aku la oia ua j paā ka puka e komo aku ai iloko < o kekahi wahi keena uuku i ke panihapa ia e kekahi pohaku i olokaa raai luna iho. Ua ho-a ae la oia i kekahi ahi a komo aku no loko, Ua uluia na paia 0 ua wahi lumi nei e na mea ulu limu o na ano like ole, a mahope, ua ike aku la oia i ke kakau mai o kekahi mau kii mā na He mau kii hoomanamana paia ekolu o ua wahi lumi nei. keia, a he pupuka hoi ke nami iku, a he piha hoomaka'uka'u, a ina e laweia o keiā mau kn iv aena o na pegana hoomainak?j. e haule no lakou me na alo iialo o ka honua a hoomana 1 keva mau mea me ka naau apau, Ua kau lalani la keia po<} kf£ maluna o kekahi papa pohaku palahalāha, īalau aku la o Vineent i kekahi kii a nana po - no iho lā mt ka malamalama <j> ka la. I kona hapal ana ae, ua kahahaia oiā i ke kaumaha, a ua manao iho la oia he kii keleawe paha keia, a ua hapa"upa'u hoi no ka waiho loihi loa me ka hoohinuhinu ole ia. Ui ike aku la o Vineent i ke ku mai o Penee maluna me ka manao ole e hele mai ilalo i kahi a Vincent e ku ana. -

"E nana mai'paha oe 1 keia kdl i loāa ae nei ia'u," wahi a Vm> eent me ka haawi pū ana aku i ua kii nei ia Penee, ; "He wahi kii pupuka maoli no hoi keia, wahi a Pehee, me ka lalau ana mai me ke ano akahele." Kaumaha maoli. Heaha la keia mea i hanaia ai keia mea? f I keia wa ua puKa mai la o Vincent mai loko mai o ka lua a hoomaka iho la e hoopuehu i ka lepo e pipili ana' i kona lol(i. Ua hoomau iho la q Penee i ka nana ana I ke kii. He ano hauli ka hooluu, a he laumania hoi ke kaha iho. ■ . "Kaumaha ano e ? maoli keia mea!" wahi hou a Penee i olelo ae āi. Ua kakaa ae la kona mau maka a ano pihoihoi hoi. "E hawi mai oe i ko pahi ia'u." wahi a Penee. Ua nao iho la lo Vincent iloko o kona pakeke ja wehe ae la i kana pahl pakeke. Ua onou aku la o Peiiee i ka oloi o ka pahl iloko o ka pukaihu o ke kii a wili ae i kona wehe ana mai, e waiho ana kekahī mau apana Uilii hinuhinu. ' He gula keia!" wiUii ana i hooho ae ai. Oula! He guia ma:kai loa keia! He umi paona hoi a oi ke kaumaha!"

Ua loii ano e ko nana ina ia wa, Ika ike ana oua one - miiiona nei i keia mau apana gula ma kona-lin\a, ua pau lea ae ia kona makau a ua pii ae ;a kona manao alunu dalā, e iike hoi me kona ano mau, i ke pl, Ua paa :!io la o:a i ke kii M m manamauahma o ūpikl ikaika ana. a nana mal la me ka heiehelena a'umi a kuem! aku la a kaa^ale "])»ea kn 1 .:: \ loaa ai o keia mea Sa oe?" waii! a ua Penee nei i

| ninau mai ai ia Vincent me ka i piha pihoihoi a haalulu hoi, "Iloko o ka lua," wahi a Vincent, m_e ke kuhi pu ana i .kona lima iloko o ka lua. "He nui loa o kena ano kii maloko o laila i koe aku nei." ,-l'Ea,. fL-lawe aku oe ia'u ilaila!" wahi a Penee me ka leo malie ano hoomalimali, a ua nana ae la ma-o a īnaanei me ka manao paha o ikeia a loheia riiai paha e kekahi pofe okoa.

"No kaua keia mau waiwai apau," wahi a ua onamiliona hapauea nei 1 hoomau mai ai i ke kamailio ana mai i kona hoa, me ka hamohamo ana mai i ke kua o Vincent, "No kaua keia, e lol}e oe, no kaua keia waiwai gula. la kaua i loaa ai, la oe ame a'u, No kaua wale no keia aole no keia poe e ae. E kokua mai oe ia'u i iiiki aku au no lalo oka lua. He makemake ko'u e ike, he mea oiaio auanei he nui loa o keia ano kii malaila? Malia paha ua like ole ko lakou ano me keia. O, ua oi aku ka nui mamua o keīii. Aia ihea? Mahea ke ala e hiki aku ai? Po-

eleele maoli o lalo nei! Ea, e paa mai hoi oe i kuu lima! "

i Ika pa ana oka lima oka onamiliona Penee i ke gula, ua hoololiia ae la kona maka'u i mea ole, a he. hookahi mea wale no ma kona poo i keia manawa, 0 ka hiki aku ma kahi o ke gula, 1 He elua ona manawa i palaha ai a eha na lima, aka, aole ia he mea nona e kuha'u iho ai. Ua liiki mai la laua i ua lumi nei a ua komo mua aku la o Vincent a ho-a ae la i ke ahi, a i ka ike ana aku o Penee i ke kakau mai o ua inau kii nei, ua hooho ae la oia me ka hauoli. Ua holo mama aku la oia a paa kekahi kii a hoomaka iho la e hamohamo e like me ka hamohamo ana a kekalu mama aioha i kana b«be. Ua pio iho la ke ahi a ua pouli ihp la ka lumi. "E ho-a hou ae ae l alii, e wīkir! wahi a Peziee i hooho ae ai. "O, ike wau 1 ka kaua m'ea e hana ai," wahi ana i hopmau ai i ke kamaiiio ana, "e hele wau mawahō e ku ai, a nau hoi e haawi ae ia'u mai loko ae nei, a na'u hoi e lawe aku e huna ma kahi e loaa ole ai i kekahi poe e ae."

Ua hooko aku la o Vincent e like me ka mea i kauoha ia aku e Penee. Ua hoomaka aku la oia e lalau i na kii e kakau mai ana ma na paia o ka lumi, a haawi aku .la ia Penee me na lima i makaukau a makaala i na wa apau e hanaia ana keia hana, a lawe aku la a waiho ma ke alanui e puka loa aku ai iwaho, Ua piha no paha ka hora| holookoa 0 ka laua hana ana i keia mea, a 1 ka olelo ana mai o mieent ua pau loa ua mau kii nei, ua noho iho la o Penee a nanal pono ina lie gula keia mau kii a pau loa.

laia i eli iho ai i na pukaihu o 0 ua poe kii nei e hinuhinu ae ana ke gula, ua nui loa' kp Penee hauoli, a pela pu hoi o Viueent, Ua hoomaopopo iho la o Vincent he kuleana hapa kona iloko o keia gula, a lie waiwai keia ana 1 moeuhane mua ole ai e loaa ana iaia ma keia ola ana 3 a aia wale no paha a lilo oia i kanaka hookele waiwai e like me Penee ma, a i ole, a piuka pono paha kana hoolala. hookele oihana ana.

No ko iaua lilō loa i ka milimlli i keia mau gula, ua poiiia ioa ae la laua i ka manawa o ieie hik w ma, Iko laua heiu ana 1 ka nui o na kli, ua ioaa ih K he ka lieluna. I ka mao > p ina o ka lieluna, ua hoao iho ia iaua e koho t ka wa - iwai i'o o Keia iru«u mea im;\ ke dala. O ke kii uuku loa o kela huini», ua koho iho K\ laua he l piuum, a o ka hapanul hoi t maluna aku p ka 10 paonu a hlki i ke 70 pson«. Mai ka laua kohokoho \vftlt \ui numao iho it\ !aua«n hiki \ku ke kaumaha o kdp nnui kli 1 ka 1.575 paona. * "lioaha kW i o o ke guia o Ju\ paoni hookahi?" wuhi a Wf.it i fiinau aku ai i kona hoa. Ua aie la oia i kekahl kii a koho iho la ua hiki aku ke kamnaha i k<' S0 paona. "He $224 o ka paona htx>kah

wahi a Penee. "O kela waiwai i'o lna e hanala ke gula i da!a, 0 keia, he gula keia i hoohuiliui oleJa me na mea hoo-oole'a, a he maemae loā hoi, no ka mea he 'palupalu loa ke hnu ikaika iho oe. Ea, mai hamohamo ikaika loa iho paha oe i kena kii. o puehupuehu ae kekahi mau hunahuna gula. O ka hora- ehia keia?", Aohe a Vincent uwaki a pela pu nohoi me Penee, aka nae,-ma ka laua koho iho, ua kani paha ka hora ekolu o ka auwin-a la i kela manawa. "He mea pono e hoi koke kaua 1 keia wa ano," .wahi a Vincent i kamailio aku ai i kona hoa. "Heaha ana ka kaua hana me keia mau mea? Aole e hiki ana ia kaua ke lawe pu i keia mau mea. He mea pono e lawe kaua i na wāhi kll BilTiT hīkī āj~lā~ ka.ua ke hapai a e mki ]-aua. Ma ka la &popo, hele mai kaua e kii i ke koena a lawe aku no kauhaie. He mea maikaī no hae e hoihoi hou kaua 1 kt.,n nnu kii •iloko o ka iua i lōaa ai la kaaa ■"

Elike ,me ka'u i hoakaka aku nei?" wahi a Penee' i hooho ae ai me ke ano pihoihoi. "He makemake kou e hoi kaua a e waiho i keia mau kii gula maanei? Aole! Aoīe loa! Pehea? Haaiele iho i keia huina .clala ma ke gu!a i hiki aku i ka $350,000 mē ke kiai ole ia? Aole loa pela ko'u manao. O oe ka mea e hoi' no ka hale, a owau hoi. e noho ana au maanei e kiai ai i keia gula. E kii aku oe i 'mau kokua no kaua." "Owai ka mea nana e aihue keia mau mea> o kaua wale 210 na mea i ike ae-nei i kii," wahi a Virtcent. "He mea maopopo aohe poe i hele iki ma keia wahi no na makahiki he tauisani i hala ae nei. Ina he .poe i hikkmaanei, aoie e koe iho keia mau kiL E maluhia ana no elike me ka nialuhia o kekahi pahu-hao paa loa o Nu i loka. E hoi kaua, e Mr. Penee. |Ke poelegle mai nei ka hoi! Heaha hoi keia nakeke ano e?" 1 hoi hope aku kaua, ke hoomaka 1 mai nei ka ino nui."

"Aole lea wau e haalele ana i kria gula maanei," wahi a Penee, "ke kanalua nei wau o lilo. 0 oe o kaua ke hoi a e lawe māi 1 mau kokua ame ona inea-ai." "Lapuwale kena noonoo 011 e Mr. Penee;" wahi a Vincentme ka pinana ana aku ma kekahi ahua a nana.aku la i ka nioana. "E ! hoi mai oe ? e hiki mai ana ka ino. Māi hookaukia. e nui mai ana ka makani. mai hoao oe « noho hookahi maaneī."

"O, 6 oe ka mea e hoi o kaūa a lawe mai i mau kokya ame ona mea al Aole loa au e haalele i keia mau kii gula me ke kiai ole ia. 'a e make mua wau mamua o Wa laweia ana akn o keia mau mea mai nei aku. He pu ka'u. a aohe o'u maka u. E hoi eku oe a oielo.aku i ka hapanui o !o poe no kaua wale iio keia gula, no kau'a wale 110 apau loa, a ina owau hoi ka mea e noho ana maanei e kiai ai; he mea pono o ka mahele nui ko'u. E hoi koke oe o hiki koke mai ka ino."

'Ua ike iho ia o Vmcent aohe hel waiwai o ka hoao hou ana aku e hoohuli i ko Penee munao paakikī. Ua haawi jaku la o Vuicent i kona aloha hQpe, a hoomaka aku la e holo ma kona ala e hiki aku ai i ke Kaikueno 0 Jrforton. Mamua o kona kaa ana aku Re hapalia mile mai kahi ana i haalele iho ia'u a hiki mai la ka makani ino, a i ke kikiao makani misa, ua kokoke loa oia e hapaiia ae mai kona mau wawae ae. No kona Ike ole i kona ala, iia h(K>ku*i ata|j ia oia me kekahi kunaiUiau 1 hina a pohoiehole kona nwu papaiiua. No kekulii mau i-a maī keia wahi ona i iiooku"i ai ke kuniulaau, o waiho mai ana he makalua, ua ku ae la oia ilujna a holō mama aku la no kela wahi no ka poo ana.

ljja olapa ae ka iiwiia a kul iiwf' la ka hekili. ua pu;u loa ae la ko|Vincons ioho ana. I Koua haia hou ana ac r aolu' i maopopo iaija ht-aha la ka ioihi o ka nwna|wa ana i noho ai ma koia k\iiana. Ua puiwa ae i na |wkA ua e hauie makawalw ll«o ana maluna ° kona oapahna. n hooiho la ua eha ia kot\a iwo. 1 <f> ka pule ola ka hoomakau» kau afta O ka manaoio oia kai ana o ka huakai. a m oo i kou l oalaunk, ahi a hvki oe i kaua **ahi e ku 6 ke kanaka i oa ae mai ka pule ana me ka manao oi ae o !ka maikai. ua leiheia kana paW

NA , MEAHOU O KALAUPAPA.

Ma na*la mua o keia mahina ilio la, i loaa mai ai ia makou aa mai o Kalaupapa nei. ka haiwina eiala ku mau i na makaniki apau, a i kela ame keia eono mahina e haawi ia ai, nona ka waiwaii o o £16.00 o ka ma'i hoo-i-ahi, mai ka mahina mai o lulai 3 ka. makahiki i hala aku la, ka iioomaka ana e loaa keia hiuna La makou; a.uo fea loaa ole ana mai o ka huīna o $18.00 iloko o i'ulai, oiai he $10.00 wale no i Loaa mai, a hoppiha ia mai la tne keia $16.00 ua like ia me $22 a ka ma'i hookalu. Nolana, ke haawi nei keia maKapem i na hoomaikai palena ole ame na mahalo he nui loa ī ka Lunamakaainana Paschoal o Maui, ka mea nana i v?aU"vo aku i ke noi i ka Ahaoīelo no ka pono o makou na ma'i Lepera, a i kokua pu ia ir\ai hoi e na moho k&u kanawai o ka Ahaolelo i hala, he huina mahuahua hoi i loaa ia mao tjui uosj āla, a makou na ma'i e hauoli nei, i ka loaa ana o keia pomaikai, a o ka piiikia nui wale no a makou e ike nei, oia ka. pii ae o ke kumukuai o na waiwai o ka Halekuai n ka Papa' Ola. oiai o ka lak«>n kaūoha ana na waiwai, nui ke kukaa. a i ke kuai ana mai i na ma'i, ma ke kual pakahi no. he hoohuoi no nae ka makou aia he mea txmo ole ke hana ia nei ma o aku. oiai, aole i loaa ia makou ke kuleana e kie' aku al i ka iakon snau Pi'a Ukwa, o ka olelo a'va nr.e, V,e cos' prioe. O kekaln pilikia nui loa o keia halekuai oia no ka hoolawa iwno ole ia mai e ka makemake o na iv.a'i. i ka nv\t\a aku loko ■o ka halekuii'" ua olohaka na pato kau lole a>ne kahi mau mea e ae, a kuai waīe aku la no i ka mea i iiiakeniake ole, a o kahl poe kali ak.i In e like me ka lohi e : pa ia »Mai al. a huipu iho me ko kauoha mau ole 1a o ka ukana. aia no ma ka mahina a oi aku no i kahi v?a s ka\ioha. i ka k*aa ana akw no !\oi o na ka;ioha poke ia mas !a no e ka a heie Uv. p,utko\i l ka uele. nie ka huhu no hoi i ka ioaa 010 o ka mea e nmkemake ai. a ina uoh,c4 he ao ia makou e hoohlo aku i ke!a Pila aal* ī r,a halekuai ma*aho a«\ aole no hoi makou e pilikia U>a, Eia r.ou. ua h«.K>holo ka Ahaolelo i lia'a aku nei, :va ke noi ana no a Pa«choal. e ha*wi ai» i $UVtXV kuike ; kela a me keia n v ,al ne ka mnkahlk:.. a i ka mahipa iho noi o V.itai i ha!.». aku la e loaa ut«i ai la makou ia hum*

dala, eia nae ka mea apiki a makou e ike nei, i na la hope loa o , ka mahina o Sepafcemapa i haawi ia mai ai ia makou he $2.50 0 ka ma'i hookahi, a ke lohe ia mai.nei e haawi hou ia mai ana 1 keia mau la iho, e hoopiha ia aiai ana pana me ke koena i koe ao3e paha. E ka)i ana paha a pau poe ma'i i ka inaker a - koe iho ke koena mii 110 ke ekeW Hakai ma, a hiM no i keia la n\akapsm e k&kau uei, aole no f loaa mai ke koena aku o ka hulna nui, 0 ko makou makemake e haawi ia mai 110 ma ka puu nui> e like ka •mea i hooholoia e k;a Ahaolelo, I loaa ai ia makou kahi mea e makemake ae ai, a oiai he pii loa ke kumukuai 0 11 a waiwai Vs.e ole i keia wa, a oiai no hof, poe nele ]oa kahi e noho nei * aole 0 lakou waihona, mamul» mai 110 o ka nawaliwali ma kino, ua kina 110 hoi a keia ma'i, ua hana mai ka Aiiaolelo i ka maikai ia makou, a he aie nui ko makou i ka lokomaikai o ka lehulehu a puni ke Teritore. O ka piiikia wale no, oia 110 ka poe nana makou e malam?. maī nei, hana ae la no lakou ala e like me ko lakou a nai. i ole ia aku ka makemake o ka Xhaoielo ka mea nana i hoopomaikai mai i na ma"i Lepera. Eia hou, ma ka la 20 o ka mahina o DekemapA i hāU\ a&u ls> ua hoea mai 1& he 1 ke kahua mal net, no k& n%na ana i na j.x>e k\ipono e hookuu >a ai. e hoi hoii i ko i&kos mau home me ka lakou mau mea «U'ha, ae. maikai keia, koe vralo 110, ke kunana nei keia ma> kaper.i, i ko kuh mal Lepera lieu la lakeu i a'o ai, e hftō ai ia takou, ke e'eio iho vsa oia keia ;r.a'i aole he ka ka iieouna n\ai i na kaukA i kairaAina i keia mal, elike me Kauka Goodhue, Kauka Holiman, Kaukii \Vaysor., na kauka hoi i noho a kamaahu i keia mal, aole hoi o na kauna Kolea mai 0 TahH\ 4 ne:ne- aku r.o, a p.u\ koke hou m.u 110. hu i kuia ka ike o ua poe Kolea aia, oi« nae. ma ke eke ku nai\A. O ka\\i pi'«\k a nui o keiu a niSiko\i e r.ei . .ia ka SivV>kuuia o k»hi p>e o ii.akou, pau nu wahi pono hak i ke kuai, a n;e kou hAie e noho &na, a i ole lumu a hol aku la oe me kou ohana me k& mar.no hauoU, aohe i\o nae e loihi hou mai la n<\ ia hoi ana maī no Kalaupapa ne» ua rrtA na uno jvru. he bo«** ko iaiia. a me ka hana ma nv> e hoa Ai i ka noho l-auna n\ai ik» oholi mea e luiu nku ana i« meA,