Ke Alakai o Hawaii, Volume IX, Number 7, 28 May 1936 — LETA MAI NA MAKAMAKA MAI [ARTICLE]

LETA MAI NA MAKAMAKA MAI

{Aole makou e auamo i na ehaelia o na manao e hoopuka la ana malalo o keia poo manao, a o ka hia, aole e hoolaha fa na leta apau e hoouna ia mai ana i lieia Nupepa e na makamaka malalo o na Inoa kapakapa a hunahuna, ke oie e hoouna !a mai ka inoa pololei 1 ka lunahooponopono o keia Nupepa.)

UA LOAA MUA NO KA MAKAUKAU I NA OHA« NA MISIONARI I KA OLELO HAWAH MAMUA O KO LAKOU PAE MUA ANA MAT I HAWAII NEI 1 KA MAKA-

HIKI 1820. (Kakauia mai e B, N, Kahalepuna) Mamuli o l<a hoomaopopoia o na Misionari i pae mua niai l na kaiaulu aloha o Hawaii nei, i na la liuli'uīi'u o ka noho'na o ka lahui Hawaii, o lakou wale no ka poe nana i a'o a i hoonaauao i na kupuna o kakou i ka olelo Hawaii ma ke kakau ana ame kē a'o pu ana i ka kākou olelo. He mau olelo kaena keia na nā Mamo a na Mikanele e olelo mau ne! ia Icakon; aka nae, a hiki mai i keia la mamuli o kā huli ame ka noii pono ana i ka oiaio o ia mau olelo, ua maopopo, aole loa he oiaiō o ia mau olelo.

ī mea nae hoi no na hoa Hawaii e hoomaopopo mai ai i keia, he mea maikai īa'u ka h'oomaikeike ana aku I kahi moolelo pokole o Hetieri Opukahaia, ke kahua i hookumuia ai o na kumu Mnao mamuā ae.

O Keau ka makuakane, o Kamohoula ka makuahine, hanau mai la na laua keia keiki o Opukahaia ame kekahi keiki e iho, oia hoi kona muii mai. Ua hanauia o Opukahaia i ka makahiki 1787 ma Ka'u, i Ninole, Hawaii. Ua kapaia kona inoa mamuii o ke kahaia ana o ka opu o kekahi alii; nolai>a i kapaia ai o Opukahaia.

A hiki mai k i ka wa o ke kaua ana o Kamehameha ine Namakeha, oia ke kaua o Kaipalaoa i niake ai o Namakeha i ka makahiki 1797^ 0 na makua o Opukahaia ka 1 make pu iloko o ia kaua ana ame kahi kaikaina uuku o Opukaluia, a pakele mahauehune mai la keia. 0 ka moolelo e pili ana no Opukahaia ma keia kaua ana peuei īio ia:

Elua aoao i hoopaapaa no ka mana uupuni o ia aina, oia hoi ma ka olelo ana ae o ko Kamehameha ame ko Namakeha. Hooukaia ke kaua me ka weliweli, a ua nui hoi iia poe i lukuia. Ua pio ka aoao o ka makuakane o Opukahaia a auhee. Ika īanakila ana niai o ko lakou enenii, hopn iho la ka makuakane i kana wahine, ame na keiki e'ua a laua, a holo aku la i ke kuahhvi. lakou i pee ai i kekahi niau la lloko hoi o kekahi a-T»a. Akß. no ka niii loa o ko lakou pilikia i ka makewai, ptj"ka mai ia 'ako.i ī kekahi la ae e imi i %vai e inu. Ua loaa ka wai ia lakou e kokoke ana 110 i kahi a kikou nei e pee ama, a oiai lakou e inu atia, hoea a hikilele mai 1a ka enemi. la manawa. ua holo koke ka makuakane no k» pt--1 hoihoi oka manao. Aka. faīa e holo ana. u\?e aku !a kana wahine ame r».a keiki. a ['Ho kona aloha ia lakon, hoi imai ia oia e kokua ia lakou; |a i kona hookokoke ana niai |ia lakou. ike ae 1a ota I ka ua kokoke loa mai. iholo hou aku )a oia. Ike a« tia ka enemi i ka nui o kona mioha i kona hopu iho k lakou i kana wahine «tue it* keiki» a hoehaeha aku la ia lakou, i mea e hoea ai ka makuakane i ioa* ai oīa i« lakou. A t*a inM>koi*« ik» ko kkou manao. Na k* wea, i k<»)a lohe A»a. i ka uv*e kuiuAkena ana o koua īloko o na lima meuenieiie ole o ka aok hiki iaia ke hoomaoahou Hoi U i*o * q lo Ukovi.

hopu tio ia iaia a pepehi pu iaia me kana wahine. Ia manawa nae, lalau ae la o Opukahaia i kona wahi pokii a waha iho la, a hoao ae la e holo i pakele. Aka, ua alualu kokeia a loaa, a make ae la kjahi pokii i ka houia irre ka palau. A o ua o Opukahaia nei, ua hoolaia nae, no ka mea, ua ike lakou, aole ia i opiopio loa, e luhi wale ai lakou i ka oaalama 'ana, aole hoi i kanaka makua l ae, e maka'u aku ai lakou iaia. ■ Nolaila, ua lilo o Opukahaia ia manawa i pio iloko 0 ka iima ona enemi. Hoihoiia aku oia me lakou, a na ke kanaka nana i pepehi 1 'kona mau makua i lawe pu aku iaia, no kona wahī ma Kohala. laia nae e noho ana malaila, loaa iho la oia ia Pahua, ke kaikimaae 0 kona makuahine, a holhoiia aku i Kona, a noho pu iho la me Pahua ma ame Hina ma ma Napoopoo. A iaia i noho ai malaila, a'oia iho la oia i ka oihana Kahuna o ka wa kahiko. He keiki hoolohe o aole nae he mahiai ame ka lawaia, aole no thoi oia i a'o nuiia ma M mau haoa; -&}<&, o ke a'o Kahuna wale no mamuli no o kona makemake ponoi iho no ia ike. O kona mea nana i a'o i ka oihana Kahuna, o Pahua np. He Kahuna nui keia o ka ik.e i a'oia e Hewahewa, ke Kahuna Nui o.k£ H\kiau. A loaa ia Opukahaia ka ike i īua. mea o ka oihana Kahuaa, alaila» kukulu iho la oia i kana wahi heiau pohaku maloko o Helehe.lekalani, a no hoi 1 h#le ,ih,o & kona wfthi ma.lama pu ana i keia mm o Lono t q Kukaohia,a o &uk&ili«ioku. A nia keia w#hi i kukulu al .ua kaou \ho no. oia he mau kumu niu ekolu* a ke ulu uei no paha keia mau uiu i keia le paha. Ma ka makahiki 1866j e ola ana no kons oha- , na ma Koua He.nia, 0 Hina kona aka* u,a make., kahiko oia. Maanei kakou e ka mea heluhelu, e hoi hou kakou e nana i kahi moolelo 0 Opukahaia i kakau iho .ai no kona noho ana ma Kohala, .a ma ia hope uiai. "Oia kanaka. wahi ana," "ka mea nana i pepehi kuu makuakane ame kuu makuahine, ko'u mea nana i hoihoi i kona home, He wahine maikai kana, a he wahine lokomaikai no hoi; a P<?la no kana kane, aka, no kona pepehi ana i ko*u mau makua, aole au i oluolu iki. Mahope iho 0 ko'u noho pu ana me keia kanaka no ka makahiki hookahi a elua paha. loaa fa\i kekahi kaikunane o ko T u makuahine. oia hoi ke Kahuna 0 lakou: aka. aole nae ia i ike he aha la au—llo ka mea e ukulii ana no au i kona manawa i ike ai ia'u ma ko*u home me ko'u mau uiakua, a ha*i aku ta au. I kona wa 1 lohe ai 1 ka inoa o ko'u mau. makua, ua kulu iho la kona mau waimaka a moe haaluhi iho ta. Aole.ona makemake e hoi hou au e noho pu me kela kanaka n&ua i pepehi kuu n\akakane ame kmi makuawahine: aka, e noho me ia e like me ka loihi 0 ko*u noho ana. Olelo aku la au i&ia. 0 hoi hou au ihope eiik<? i kela kanaka< paha 0 hookuu m&i uo lioi ia ia'u Va hanaia keia mea ia wa, hoi aku la au i ka haie, a olelo aku la 1 ke kanaka i na mea apau a ke kaikama o kuu makuakane i oielo mai ai ia'u. Me he mea T l& nae, oia olelo ana aku a'u iaia he mea ōluolu ole ia i kona manao, I kona wa 1 lohe ai i na mea apau a % u i ha'i aku ai iaia, ua weia ioa ia i ka inaina, a me he 'la. e nana mai ana ia*u me he mau ap&na liilii la ia manawa. Aole i» e hookuu mai ia'u a hiki i kona m*kt «11*, « i 0 ko'u oi% (AeUtip*«ī.