Ke Au Okoa, Volume I, Number 5, 22 May 1865 — Na Kaao a kekahi Eiemakule o Hawaii. [ARTICLE]

Na Kaao a kekahi Elemakule o Hawaii.

II. KE AU IA UMI. Noho alii iho la o Umi ma kahi o Hakau, a o kona mau aikane, o Koi laua o Omokamau, ua hoi mai a noho pu me ia. O Piimaiwaa, no Hilo, oia kona alihikaua, ia ia hoi ka mamaka kaua, ua like no ia me ke Kenela nui o na aina e. O Pakaa, oia kekahi o na punahele a Umi, a o Lono, oia kona kahuna. Oiai e noho alii ana o Umi ma ka aoao Hikina o Hawaii, aia hoi ka aoao Komohana i kona hoahanau, oia o Keliiokaloa, ma Kailua, i noho ai me kona mau ukali. I ke au o ua alii nei o Kona, a elua hoi haneri makahiki mamua ae o ka hiki ana mai o Kapena Kuke ma Hawaii, ua ili kekahi moku haole ma Keei, i Kona Hema, ma kahi kokoke i Kaawaloa, kahi o Kapena Kuke i hoomake ia 'i i ka M. H. 1779. Nolaila, ua aneane i ka M. H. 1570, i pae mua mai ai na haole ma keia pae aina. Elua wale no o na haole maluna o ia moku ka i pakele i ke kai, i ka noho ana o ka moku, he kane a me ka wahine. A i ka pae ana iuka o ua mau malihini pilikia nei, kulou iho la laua me ko laua mau alo i ka honua, nolaila i kapaia'i kela wahi, o Kekulou, a hiki wale i keia manawa. Ua noho pu ua mau haole nei me na kanaka, a hoohalike hoi ma ke ano o ka noho ana, a ua olelo ia, aia no ko lakou mau mamo iwaena o na'lii e noho nei. Ua olelo kekahi poe, o Loeau, ke kaikamahine a Liliha, oia kekahi o ia poe.

O Keliiokaloa, i noho alii ai ma Kona, he alii ino no ia, a o kana hana hoolealea oia ke kua ana i na niu, a me ka hana ino i na mahinaai. A no ia hana kolohe ana a ua alii nei, hoomaka ai o Umi i ke kaua nona. Hele huakai aku la o Umi ma ke kaua me kona koa kaulana o Piimaiwaa a me kona poe aikane, o Koi laua me Omaokamau, a me kona punahele o Pakaa, a me ke kahuna o Lono. Mawaena o Maunakea a me Hualalai ka hele pualu ana o ua alii nei me kona manao e iho ae i kai o Kailua. Aole nae i kali o Keliiokaloa, aka, ua pii nui aku oia me kona poe koa e houka aku ia Umi. Ua halawai ae na puulu kaua a i elua maluna o kekahi wahi papu i hoopuni ia e na mauna ekolu, a i kapaia hoi ke Ahu a Umi. Kaua mai o Laepuni ma, (he mau kanaka makaainana pili alii ole) ia Umi, a aneane e make o Umi ia laua, lele mai o Piimaiwaa e kokua ia ia, a oia ka mea nana i hooholo ae i ka lanakila ma ko Umi aoao. Aohe mau mea nui i hai ia mai, aka, me he mea la, ua make ke alii o Kailua iloko oia kaua ana. Ma keia kaua ana, ua lilo holookoa ia Umi ke Aupuni, a lilo iho oia ke alii ai moku o ka mokupuni o Hawaii. I mea e ili aku ai ka hoomanao ana no ia kaua, ia hanauna aku a ia hanauna aku, ua kukulu ae la ia i ke ahu aa, e o ia nei a hiki i keia wa ke ahua a Umi. Ma keia kukulu ana i ka heiau malaila, ua loaa mai ia makou kekahi mea kamahao, oia hoi, ka ike ia ana o ka hoailona o ke kea ma ua ahu la a Umi, no ka mea, penei ka hoonohonoho ana ia mau mea:

Ke Akua, Ke Akua, o o Kaili. Ku. Ke Kehuna, Kahi kapu o o Lono. Umi.

Me he mea la i ko makou manao iho, ua hiki mai kekahi o na hoomana

Karistiano ia wa, no ka mea, ma na wahi a pau e ike ia ai ia kea, ua hiki io mai kekahi o ka hoomana Karistiano malaila, ma Europa, ua ike ia no keia mea, o ka hoailona o ke kea. Ina he mea mau ia mamua, ke kukulu ana o ke kea, heaha la ka mea i kukulu ole ia'i mamua i kekahi mau heiau e ae o Umi, ma Makapala, Mookini, Aiaikamahina a me Kuupapaulau, a e ike ia no ke koena o keia mau heiau ma ka apana o Kohala. Ua olelo ia o ka hua olelo Kaili, oia hoi ke ano he pakaha wale, aole i ike ia mamua aku o keau ia Umi; aka, ua olelo ia nae o ke Akua Kaili, oia kekahi hulu o ka manu mana o Halulu ka inoa, i haule ma Laupahoehoe, a oia no hoi ka hooilina i ili iho ia ia, a manao ai o Nunu a me Wawa, e lilo ana oia ke alii aimoku, no ka lilo ana o ke Akua ia Umi. A i ka wa no hoi ana i haalele ai i ko Liloa hale, a hele aku ia a noho i ka hale makuahonowai, ua ike mau ia oia e hoi aku ana aohe wahia i-a, no ka mea, ua pau loa i ke Akua ona, i ka lae kahakai kahi ona i waiho ai ia Kaili, a hiki wale hoi i ka manawa ona ike maopopo ia ai e Kaleioku. Ua kukulu no hoi ia he heiau malalo mai o Pohaku Hanalei, a ua kapaia o ke ahua o Hanalei; a ma na aoao o Maunakea e hele ala i Hilo ua kukulu no ia i ke kolu o ka heiau, ma kahi i kapaia o Puukekee; a ma Mauna Halepohaku malaila ia i kukulu ai i ka ha o na heiau, a malaila no hoi i olelo ia ai ua noho o Umi malaila me kona mau kanaka. Ua oleloia o Umi he alii noho mauna, no kona aloha i kona poe kanaka, nolaila, ua hoi aku ia a waenakonu o ka mokupuni ilaila kona wahi i noho ai me kona poe kanaka, a na kona makaainana e noho ana ma na kapakai e lawe mai i ka ai na lakou, mai kela pea, keia pea mai. I ke kau wi ke hiki ole mai ka ai, hele aku kanaka e noho ana me ia i ka ohi hapuu. Aole nae i noho paa loa o Umi i ka mauna, i kahi wa ua hoi mai no ia ma Kailua. Nana i kuahaua i na kanaka a pau o Kona, mai kela pea keia pea e lawe mai ai i na pohaku i kalai ia a maikai, i mea e kukulu ai i kekahi heiau nui, a i ole ia, i hale alii nui paha. Ua hai ia mai ke kumu o keia kuahaua ana a Umi i na alii a me na kanaka, no ka mea, ia Umi e waiho ana i ka mai, ua hanaino na alii i ke kahuna o Umi, ma ka hoopaahao ana ia ia iloko o kekahi ana. O keia ana ua holo

mai ka aina aku malalo o ka honua a puka i ke kai, a ua olelo ia ma keia ana hoi i aihue ia ai ke kino kapapau o Umi. I ka wa i ola ae ai ka mai o Umi, aole i hana e like me ka hana mau a na alii ino, o ka pepehi ia lakou no ka hanaino ana i kana punahele, aka, hana aku la ia ma ke ano oluolu, i komo ole ka manao iloko o lakou o na alii, he hoopai ka Umi i kuahana ai ia lakou e lawe mai i keia mau pohaku mai kahi loihi loa mai. I ka hiki ana mai o na Misionari a kukulu i ka halepule ma Kailua, a o kekahi o keia mau pohaku kai komo iloko o na pohaku i kukuluia ai ua hale la. Ua ike ia kela mau pohaku kalai a Umi ma kela wahi keia wahi o ka apana holookoa o Kona; a aia mawaho ae o Kailua, ua ike ia keia mau pohaku kalai a Umi e ku paila ana iloko o ka moana hohonu. Me he mea la i ka lawe ana mai o na waa i ua mau pohaku nei, ua loohia i ka ino, a kahuli na waa, oia paha ke kumu i waiho ai ia mau pohaku ilaila. I kona loohia hou ana i ka mai, a ia ia e aneane aku ana i ke kae o ka lua kupapau, nana aku la ia i kela mea keia mea, a kahea aku la ia ia Koi, me ka o|elo aku, e hookokoke mai, a kipaku ia aku la na mea a pau iwaho o ka hale, a koe iho la o Koi me Umi. I aku la o Umi ia Koi, "Ke aneane nei au e hele aku i ka make, a nolaila, ke kauoha aku nei au ia oe i ko'u mau iwi nei, nau e huna. E lawe ana au i kou mau aina a pau loa mai ia oe aku, a e kipaku aku ia oe, i manao mai ai kela mea keia mea, ua hookae loa au ia oe, a e hele oe e imi i wahi e waiho ai ko'u mau iwi; a i kou wa e lohe ai ua make au, alaila, e kii mai oe i ko'u kino kupapau a e lawe aku." Haalele koke iho la o Koi i kana aikane alii, a ua olelo ia ua hele aku a ma Molokai kahi i noho ai.

aku a ma Molokai kahi i noho ai. A i ka hiki ana aku o ka lono no ka make ana o Umi, holo mai la o Koi maluna o ka waa me kona kaikoeke ponoi, a pae laua ma Honokohau. Malaila i loaa ai kekahi kanaka i like loa me Umi, a pepehi iho laua ia ia, a hookau ae la ia ia maluna o ko laua waa. Holo aku la laua a pae i Kailua, i ka po; a ma ke ana i olelo mua ia aku. nei, malaila i komo mai ai o Koi a me kona kaikoeke, i kona komo ana mai, halawai mai ia me Piimaiwaa. Haele aku laua, a loaa ke kino o Umi a lawe mai la a kau iluna o ka waa, a o ke kanaka hoi e kau ana iluna o ka waa, ua hookau ia aku ia ma kahi e waiho ana ko Umi kino kupapau. Ua oleloia mai, ua pau ka poe kiai i ke kino o Umi i ka hiamoe, i ka wa i hiki aku ai o Koi, a ua olelo hoi kekahi poe, ua pau i ka paina a o Piimaiwaa wale no koe. O ka oiaio o kekahi a me kekahi, aole hiki ia makou ke hooholo pono loa. Holo aku la o Koi ma a ka pali o Kahulaana, ua olelo ia, ilaila kahi i waiho ai o Koi ma i ke kino o Umi. Ua olelo hoi kekahi poe, ua huna ia kona kino ma ka pali o Hiilawe. Ia laua nei i hookomo ai i ke kino o Umi, ua peku aku o Koi i kona kaikoeke a haule aku la ilalo o ka pali, a nalowale loa. I ko Koi hoi ana aku i Molokai, ninau mai kana wahine i ke kaikoeke, olelo aku kela, e hamau ka leo. Aole e huna ia ka iwi o na'lii ino no ka mea, wahi a ka olelo o ka wa kahiko, "Aohe e nalo na iwi o na alii kolohe, na iwi wale no o na alii maikai ke nalo." Ua make o Umi i ka po, aka, o kana mau hana, kana mau ahu i kukulu ai, a me na mea a pau iloko o kona au, oia na kia hoomanao ana i waiho iho me na hanauna a pau o kona aina, i loaa ia ia, aole ma ke akamai wale no o kona mau lima, aka, ma ke akahai hoi kekahi o kona naau. (Aole i pau.)