Ke Au Okoa, Volume I, Number 45, 26 February 1866 — Page 1

Page PDF (1.23 MB)

KE AU OKOA.

BUKE I--HELU 45.}  HONOLULU, MONEDE, FEBERUARI 26, 1866.  {$2.00 NO KA MAK.

 

"KE AU OKOA,"

E HOOPUKA MAU IA'NA I

KELA POAKAHI KEIA POAKAHI,

MA KA

HO RA EWALU O KAKAHIAKA.

ELUA DALA NO KA MAKAHIKI hookahi, he kanalimakumamalua nupepa ia. E uku e ia ke DALA HOOKAHI no ka hapalua makahiki mua, iloko o na mahina mua eono; a pela ho ka lua o ke dala, e uku e ia iloko o ka hapa hope o ka makahiki.

 

"KE AU OKOA."

KA UKU O NA

OLELO HOOLAHA.

NA OLELO HOOLAHA—No na lalani he 10, oia hoi 1 iniha, no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua hoopaka ana, $1.50; ekolu, $1.75; hookahi mahina, $2.00.

Aia no ke keena o "KE AU OKOA" ma ka Hale Paipalapala Aupuni, maluna ae o ka Hale Pai.

 

Ka pua Lilia.

Auhea la hoi oe, Kela pua lilia,

Pua nani oi kelakela, Ku ha-o i ka malie,

Pua kela ma Kahikina, I mohala i ke komohana,

O ka oi o na pua, Ka'u i kui a lei,

Kuu lei hoohiehie, Kahiko i ka nui kino,

Haaheo ai ka manao, Ke ike aku i ka nani,

Hemolele oia pua, O ka pula kau maka ia,

Walania ke kii onohi, Ka onohi kau o ka moe,

Nani wale no Kaala, Kela kuahiwi la-i,

A'u i mahalo ai, Kukilakila i ka noe,

Linohau i ka malie, Alokele ke ike aku,

Ke alo oia kuahiwi, I puloku i ke kehau,

Nolupe i ke onaona, Mapumapu ai ke ala,

Honi ai Kanoenoe, Ka uka o Haleauau,

U ke kupa o Halemano, Hoomau i ke onaona,

Ke ala oia pua, E kokolo wai anuhea,

Huihui i kuu manawa, Ke au nei ka manao,

Pehea o Ualamanui, Kuu hoa pukui anu,

A o i anu Lihue, I mahana i ka ua noe,

I ka lihi lau laau, Pua Koolau i ke kula,

Wehiwehi i ke kupukupu, Na uka o Kokoloea,

Me oe a ke aloha, Me a'u mai ka manao,

Kaua pu ilaila, "Goo d bye Sally dear."

Maunakapu, Koloa, Kauai, Feb 16, 1866.

 

KE KAAO O HABIBA!

He Kaao no Arabia.

HELU 11.

Ia Ha biba e kamailio ana me na kanaka, malu ana ka la, a i alawa ae ka hana he manu nui: a no keia mea, hohola ae la ka eehia a me ka makau maluna o ka lahuikanaka. Aka, hoopau aku la ka kakou kamaleihiwa i ko lakou makau ma ka i ana aku, "Aohe mea a oukou e makau ai ke nana ae; owau ke kane a Doratila ko oukou alii wahine. O ka manu a oukou e ike nei, i ka hoopouli ana i ka la, aia maluna o kona kua ko oukou alii wahine kahi i noho ai. I hele mai nei makou e hooponopono i na mea a pau e ku ana i ko oukou maluhia a me ko oukou noho'na lokahi; aka, aia la i hea ka halealii o Abarika?"

No keia ninau a Ha biba, pane mai la lakou, "E ke koa aole makou i ike pono i ka makou mea e hai aku ai no kau ninau. Maluna o keia kula e ku ai, i keia wa nae aohe ike pono ia. He ano e ke kii o kona halealii, e loli mau ana i kela wa keia wa. I ka wa e ku ai ma ka aina nei, me he ano puu pohaku nui la; ina ma ka lewa, me he manu nui la; a ma ke kai hoi, he kohola nui!"

"A aia i hea ka poe pio i hoopaahao ia ai eia?" Wahi a Habiba. "E ke koa,'' wahi a na kanaka, "ina e makemake ana kekahi poe e noho inea me ka pono ole, alaila, aohe mea hoopai ino e ae mamua ae o Abarika, oiai aohe e hookuu mai ana ia e make koke, aka, o ka uwe mau i kela la keia la."

Hoomau hou aka la no o Ha biba i ka ninau ana, "Ua ike auanei oukou i ke alii opio Dalisa?'' Alaila, olelo mai la na makaainana ia Habiba, "Aole makou i ike ia ia, aka, ua lohe nae makou i kekahi mau mea i hana ia nona. Ua hoopaa ia ka oia i ke kaula hao no na mea e pili ana i ka wahine ui nona na owili lauoho nani.'' Olelo kauoha aku la ia lakou "e hele koke oukou e imi ia ia ma na wahi a pau, a e haawi aku no au i kekahi makana i ka poe kanaka nana e hoihoi mai ia Dalisa i o'u nei."

A hoolohe mai la na makaainana i ka ia nei kauoha, a huli aku la lakou ma na wahi a pau o ka aina, aka, loaa koke iho no hoi o Dalisa iloko o ka mauu loloa e ulu ana mawaho o ko hale paahao e ku koke aku ana i ka halealii o Abarika. Ia wa koke no, hoomakaukau koke iho la lakou i ka manele, a lawe mai la i ua alii la i loohia e ka pilikia imua o Habiba a me na opua o ke kai. Aole no hoi i hookuemi hope ia mai na manao o na opua o ke kai, ma ka haawi ana aku i ko lakou kokua, i ka mea i ku i ko lakou ahonui ana. O keia mau mea a pau loa, ua ike ia mai e Doratila mai kona kulana kiekie mai i na wa a pau loa e hanaia ana.

No kona makemake nui e ike i na mea a pau a Habiba e hana ai, nolaila, olelo ae la oia i ka manu e ku iho ia ia ma kahi e pili koke ana i kahi a Habiba e kaua ana. Hui mai la oia me na kaikamahine o ke kai, e haawi ana i ko lakou mau kokua i ka Habiba hooikaika ana. Hui pu mai la no hoi o Ilabaraka i ka haawi ana i kona kokua; a ma na ikaika kupua ua hoopakele ia mai la ke kane a ka mea nona na owili lauoho nani. Ala mai la ua kane nei a ke alii wahine me ka hoomaikai pu mai i ua o Habiba no kana mau hana maikai ia ia.

Ua hai ia aku la ia ia, ua pau ka hoopaahaoia ana o kana wahine mare, a o ke kumu nui, oia no hoi ka ikaika a me ka mana o ke koa e ku aku ana imua ona. Haawi mai la oia i kona hoomaikai nui loa, no ka hoopakeleia ana o kana wahine mare.

Ia wa, he mea pono ia Ha biba a me Doratila ke hooponopono i ka noho'na maluhia

o ka mokupuni Eleele; a ua hooili ia aku keia mokupuni ia Habaraka. Haawi aku la o Habiba i ka noho'na pomaikai i kekahi o na kaikamahine o ke kai, ma ka hoomare ana i ka mua loa me keia alii hou o ka mokupuni Eleele. O Ilasaide hoi a me kona mua ae, hui aku la laua i ka hauoli ana, no ka mare ana o ko laua kaikuaana mua loa i kekahi alii. O ua wahi Ilasaide nei hoi, aole ia i makemake iki e mare me kekahi a aia he koa ikaika oia.

Ua hooneoneo ia keia mokupuni i ka wa e noho alii ana ke kupua kipi ino; a houluulu mai la na alii e kamailio pu no ko lakou ano lokahi ana, e like me ka wa mamua. Mahope iho o ka Doratila hooponopono ana i na mea a pau o keia mokupuni, hooholo ae la ia e hele aku oia e makaikai i na aupuni o ke kai malalo o kona malu, me ka lawe pu ia ia a hiki i ka aina Omaomao.

I kekahi kakahiaka ae, kau ae la o Ha biba a me na kaikamahine elua o ke kai i koe mai maluna o kahi waa, a holo aku la lakou nei. Kau ae la no hoi o Doratila maluna o ka manu nui, a lele aku la iloko o ka lewa. O Dalisa, mahope iho o kona pohala ana ae, oia kekahi i ukali pu aku i ke alii wahine, a ua hoopokole ia mai ka lakou nei huakai hele no ka maikai o ka moana, a me ka mama o ka lele ana o na manu.

I ko lakou hiki ana aku i ka mokupuni Uliuli, e kukulu hou ana lakou i ko lakou mau kauhale i pau i ka hoohiolo ia. No ko lakou nei ake nui e hoihoi ia mai ko lakou noho'na lokahi a maluhia hoi, nolaila, makemake nui loa iho la na kanaka e hooponohou ia ko lakou mau kanawai e like me ka wa mamua ae o ke kipi ana, a ua hooko ia no hoi ko lakou mau makemake.

I ka lohe ana aku o ke alii wahine nona na owili lauoho nani, hoouna mai la oia i kekahi elele io Habiba ma la me ka olelo mai, aole no paha e emo a hui mai oia me kona mau hoa'loha e mahele pu i na waiwai a pau e waiho ana iloko o ka pakaua o Nisabika; a e kakali wale ana no ia o ka paa pono ae o kekahi moku nana e lawe aku ia ia a hui me Habiba ma. Hoapono iho la o Dalisa i na mea a pau a kana wahine i manao ai, i hui pu ia mai hoi me ko Habiba ma manao, a hooholo ae la lakou nei e holo koke lakou i ka mokupuni Omaomao.

I ko lakou hiki ana aku i ka moknpuni Omaomao, aole no hoi i pau ke kahe ana o na waimaka o ua alii wahine nei, a hiki wale i ko laua wa i puiki aku ai kahi i kahi; ia wa i ike ai ia i kana kane i lawe hoomainoino ia aku ai mai kona poli aku. Apo aku la no hoi o Doratila i kona pilikana, a iho makawalu mai la no hoi na kiowai o ka waimaka, a hoopulu iho la i na lehua e mokaki ana maluna o ko laua mau papalina. Hui pu mai la no hoi o Habiba i kona uwe ana me laua.

O ka hana i hooholo ia mahope iho o keia halawai ana, o ka hele e makaikai i ka noho ana o na kanaka o ke aupuni Keokeo a me ke aupuni Olenalena. Aohe e hiki i ua mau hoahanau wahine nei ke hookaawale ia laua ia manawa, nolaila, hoeu pu aku la no lakou.

I ka hiki ana aku o Doratila ma i ka mokupuni Keokeo, me ka ninau mau o Doratila i na mea a pau a Habiba i hana ai, huli ae la kona mau kiionohi i kiekiena o ka mauna Caucasusa, i huna hapa ia ae la e na ao panapano o ka lani po lua, "Aole anei i kela wahi," wahi a Doratila, "kahi i noho ai ka kaua Ila Habula aloha? Oiai hoi, no ka mea, ua hala loa mai nei kaua ia nei, a ua ike iho kaua e hele aku e ike ia ia, me ka hoomaikai aku ia ia no na mea a pau loa ana i hana mai ai ia kaua? E waiho aku oe i ko wahi waa i na kaikamahine o ke kai, a e kau mai kaua iluna nei o ka manu, a lele aku e halawai me ia, i hoao ai kaua i ke kuhikuhinia o ka noho lokahi a maluhia hoi."

O ka makemake o ke alii wahine, ua kokua ia mai oia e kana alii kane, a ua hooholo ia ae la keia manao. Ia laua i hookokoke aku ai i na pali kawakawa ma keia aoao o Caucasusa e nana mai ana i ke kai, kuhikuhi aku la o Habiba i kahi ana i kulolia ai, a loaa mai ai oia i na kokua ona e na kaikamahine o ke kai.

Haalulu iho la kana alii wahine, i ke komohia ana aku i ke ino o kona kulana a me ka inea o na wahi kuanea kanaka ole, aohe no he kokoolua, o ka hauwalaau a ke kai ke pa ae i kuemaka pali. Ia laua i lele ae ai maluna ponoi o ka mauna Caucasusa, hahai aku la ia i ka waoakua ana i alo mai ai, me ka i aku, "Ua hoopomaikai ia mai kou mau luhi ana maluna o keia mau wahi ino, oiai, ua loaa ae ka waiwai makamae nui a kuu uhane i iini nui ai."

Ia wa koke no i kuu iho ai ka manu i kona lele kaokao ana ae, a hookuu iho la ia laua nei ma ka ipuka ponoi o ke ana o Ila Habula. Ua hai e ia aku la i ua kupua nei, aia kekahi manu e lele aku ana i kona ana, a aohe mea i ike i ke kumu o ka lele ana'ku a keia manu i ona la, oiai he wahi ia aohe e hiki i na pulapula a Adamu ilaila. He mea

kamahao loa ia i ka poe e kiai ana i na malihini hiki aku.

Ku ae la ua Ila Habula nei ma ka aoao o kekahi pohaku e komo aku ai i kona ana. E like me ka mea maa mau ia, honi ae la oia ma o a maanei, a kokolo mai la ke ala o na pua o na kihapai o Medinasa. Aole i liuliu a hai ia aku la ua kupua nei, aohe mau malihini e ae ana e hookipa aku ai, aka, o ke koa o Arabia, a me ka alii wahine o na mokupuni o ke kai. Ua hai pu ia aku la no hoi ia ia ko laua hui ia ana e ka materemonio.

Puka mai la ia iwaho, a kokua aku la i ke alii wahine i ka iho ana mailuna mai o ka manu. Lalau aku la no hoi ia i ka lima o kona haumana a kaomi iho la me ka pumehana o ke aloha. Ua hoolioli hou ia no hoi kona manao i ka ike ana mai ia Dalisa a me kana alii wahine, a poloai oluolu mai la oia ia lakou e komo aku iloko o kona ana, a hoonoho iho la oia ia lakou ma ka aoao o kekahi papaaina, i hele wale a piha i na mea ai o kela ano keia ano, a i hoomakaukau mua ia hoi no ko lakou hookipa ia ana.

O ka manu nana lakou i lawe mai, aole no ia he malihini ia wahi, no ka mea, ilaila no kona wahi i hanai ia ai, a he kupua no hoi ia no ka mauna Caucasusa. Hahai koke ia aku la no hoi na hana ana a pau loa a kana haumana (Habiba) ia ia, ma ka hoouka kaua ana aku i na kupua kipi ino o ke kai. Ua ike no ia i ka hapa nui o kana mau hana, no ka mea, o na puka o na rumi pouli o ke kai, ua hoohamama mau ia lakou i mea e hookomo ia mai na poe pio i hoouna ia mai ma ka inoa o Habiba. O Abarika a me na alii kupua kipi e ae kahi i komo iloko oia helu'na

I kona lohe ana i na hana koa a pau loa a kana haumana, a i ka pau ana ae no hoi o ka lakou paina ana, alakai aku la o Ila Habula i na alii wahine iloko o kekahi rumi nani i hoomakaukau ia no ko laua hookipaia ana. Hoi mai la ia a halawai me Habiba a me Dalisa, a olelo aku la ia Habiba penei:

' E kuu haumana aloha e, akahi au a haaheo ae i ko'u lilo ana i kumu nana i ao ia oe i na mea a pau. Ua hooko aku oe i na hana a pau loa i waiho ia mai ai e ka lani nau e hana. O ka mea i koe au e hana ai, oia no hoi kau hana mau i kou ohana. Nolaila, e hahai aku au ia oe i na mea e pili ana i kou ohana, a e hoopilikia ia ana paha oe eia mea."

Ia wa, huli ae la o Ha biba me ke kahaha nui, a nana pololei aku la ia Ila Habula. Pane mai la o Ila Habula, "E hoomau aku oe i kou aloha ia Doratila kau alii wahine, a me kou makuakane Salamisa, a na ka lani no e hoopomaikai mai ia oe, me ke kokua pu mai o ka lani i kau mau hana a pau loa. E hauhoa hou i kou uhane me ka makau a me ka wiwo ole."

Mahope iho o keia, hahai aku la o Ila Ha bula i na mea a pau loa a na koa he iwakalua i hahai aku ai ia Salamisa ia lakou i hoi aku ai. Hahai pu aku la no hoi i ka popilikia i loohia i kona mau makua, i ka lohe ana aku i ka make o ka laua makahiapo, ko laua manaolana hope loa o ko laua mau la kanikoo. "No ka nui o kona kaumaha,'' wahi a Ila Habula, "ua uwe nui loa iho la oia me ke kahe nui ana mai o kona waimaka, a haalele mai la kona ike ia ia, a i keia wa, ke noho makapo la oia.

"No ka hoonele ia ana mai o kona ikaika i na la mamua, nolaila, ua ala mai kekahi alii kipi i hee ai ia ia mamua, a kipi mai la kekahi poe kipi me ia; o ka poe hoi i hoomau mai malalo o kou makuakane, ua hee mau lakou ma na hoouka kaua ana a pau; a oiai, aohe nui o ka poe malalo o kona malu, nolaila, e haule ana auanei paha oia iloko o ka lima o kona mau enemi." Ia Ila Habula i hai mai ai ia ia i keia mau mea, ua ho-aia ae la kona uhane e ka inaina enaena launa ole; aka, ua hoao nui loa iho la oia i ke kinai ana ia mau mea.

"E kauoha mai oe ia'u,'' wahi a Ha biba, "a e hai aku no au ia oe, ua ike au i ka'u mea e hana aku ai ia lakou." "Nolaila," wahi a Habula, "e noonoo pono oe i na mea a pau loa e hai aku ai ia oe. He mea oiaio, ua makapo kou makuakane; aka, aole nae i ino loa kahi o kona mau onohi. Ka mea nana e lapaau e ola ai, oia no ka lima o ke kumu i eha ai kona mau maka, a oia no hoi na lima o Doratila.

"O keia laau e ola ai, e loaa no ia oe iloko o na mea huna a Solomona, a ilaila oe e hele ai e imi i ua laau la. Aohe he popilikia e loaa mai ana ke kii aku oe; o ke ki e loaa mai ai ua laau la ia oe, no ka huaolelo kilokilo. Ua loaa ia oe he mea hikiwawe loa nana e lawe ia oe i ka hale o kou makuakane. Aole oia wale no, aka, o ka mana pu kekahi o ke kaula nui e hele pu me oe i na wa a pau loa."

"Aka," wahi a Ha biba, "ina maua me kuu alii wahine e hele i ka hale o ko'u mau makua, pehea hoi o Dalisa a me kana wahine? Pehea laua e hiki ai ke hele me maua,

oiai, ua makemake nui laua e hooponopono i ka noho ana o ko laua mokupuni; a nawai hoi e hoomalielie aku i ko maua mau mokupuni, ina maua e hele!"

Ia wa, pane mai la o Ila Ha bula, "Ia oe i hele mai ai i ka mauna nei o Caucasusa, nawai i haawi aku ia oe i ke kokua? Oia mea ke mau nei no ia me a'u? E hiki no ia'u ke hoihoi ia Dalisa me kana alii wahine me ka poino ole i ke aupuni Omaomao. O ke kauwa a ke kaula nana laua e hoihoi aku i ko laua mokupuni, na ia kauwa no e hahai aku i ko olua kupunakane Habusa i na mea e pili ana ia olua. Nolaila, e pono oe e hele koke i Arabia me ka maluhia; aole e hiki ia'u ke ukali ia oe ilaila, no ka mea, ua kaohi ia mai au e ka'u hana e noho malie ia nei. Ua ike au he mea hiki ole ia'u ke ukali aku ia oe, a hoomalielie aku i na eha o kou makuakane ma ka hai ana aku ia ia, no kou koa, ikaika, a akamai no hoi.

"Ina oe e makemake ana e uhai i ka'u mau mea e kauoha nei ia oe, aole oe e kuu mua i kou mau kapuai i na mokupuni o kou makuakane. E hoihoi mua oe i kau wahine a waiho i kahi o kaua i ka mauna; o ua wahi la o kaua ke ku la no ia a hiki i keia la, no ka mea, aohe i ike iki ka poe kipi i ua wahi la; ua hoouna aku au i kekahi mau kupua ilaila e kiai ai, oiai, o ua wahi la o kaua e noho ai, me he Paredaiso la ia ia'u. O na lako hale oluna o ka manu, oia iho la no kona mau pono hale, a mai manao nui oe e pololi oia, no ka mea, ua maa na pulapula a ka poe kupua i ka ai i kela mea keia mea.

"I kou komo ana aku i ka lua huna a Solomona, ilaila oe e waiho aku ai i ka pahikaua au i lawe mai ai i mea e luku aku ai i kona mau enemi. Aohe ia he mea paani wale ma ka aoao o ka mea nana e lawe ana ia; a ua ike no hoi au aole ou makemake ia pahikaua, no ka mea, ua oi loa ae kou koa mamua ae o kou mau enemi e kaua aku ai. Aka, mai hele aku oe i ke kahua kaua me kou lawe ole i kekahi mau mea kaua, no ka mea, aole oe i ike aku i na popilikia ulia wale mai. No keia mea, e haawi aku no au ia oe i elua mau kapa kila, me ona mau uhi pale no kou lio, i ano like me ke kapa kila a'u i hiki aku ai i ke kahua kaua o kou makuakane, a ma keia mau mea e hilinai nui ai oe no kou lanakila ana."

No keia mea, pane aku la o Habiba, "E kuu kumu e Ila Habula, ke koi mai nei ko'u puuwai e hele koke au e ike i kuu makuakane, a e hoolei ae hoi i konanoho ana aku malalo o okela poe kipi ino. Mai keia manawa aku, aole au e iho ana no'u kuu ola, a hiki wale i ka wa a'u e hoopakele ae ai i kuu makuakane. Ke noi aku nei au ia oe e hoike mai ia'u i kahi i waiho ai ka laau i hele aku ai e kii, a holo koke aku e hoola i ka mea nana au i hoohanau mai. Ina hoi wau e kakali iki, alaila, e ehaeha loa auanei kuu naau nona, a ke manaolana ae nei au e hui pu mai no o Doratila me a'u ma keia mea."

I ka hai ia ana aku o keia mea ia Doratila ua apono pu mai no oia, a liuliu ae la lakou nei. Iho aku la o Habiba ilalo i kahi i waiho ai o na mea kaua; aohe mea i kue mai ia ia i kana iho ana aku. I kona hiki ana aku i kahi i waiho ai na mea kaua, ike iho la keia i kekahi mau pohaku palahalaha elua, kupono i ka uhi ana i ka maka no ke olinolino loa o ua mau pohaku nei. Ua ike no ia, oia na mea ana i makemake ai; lalau aku la oia a hoi aku la iluna e halawai me kana kumu. O ko Habiba makemake nui o ka ike aku ia Dalisa a me kana wahine i ko laua hoi aku, i lele koke aku ai laua nei i Arabia e halawai me ko ia nei mau makua.

Aka, hookahi mea i koe nana i hookupilikii mai i kona manao, a oia hoi kona haalele ana i na kaikamahine o ke kai maluna o ka mokupuni Keokeo. No ia mea, kauoha aku la oia i na'lii, ina laua e hoi aku, e lawe pu aku me laua i ua mau hoahele nei ona.

I kekahi kakahiaka ae, lele ae la na manu a i elua iluna, a huli aku la kekahi manu i ka hema, a o kekahi hoi i ka akau. I ke ahiahi o ke kolu o ka la, i ka wa a na kukuna hope loa o ka la e iho aku ana i ka ilikai, a e wehe mai ana hoi ka liula, hoea mai la imua o na keiki a Salamisa na halelole o ko laua mau makua. Lele aku la ua manu nui nei a laua nei e noho ana, a mawaho o kahi lau meki o laua nei o ka uka, kuu iho la ua manu nei ilalo i na ukana makamae ana i halihali mai ai iloko o ke anu o na ao ua awa.

Aole i pau.

 

Ka hoomakaia ana o ke Kula holomoku ma Honolulu.

E KE AU OKOA E :—Aloha oe :

Ua hoomakaia ke kula holomoku ma Honolulu i ka A. D. 1865, mamuli o ka hui ana o kekahi poe kanaka puni ike ma Houolulu nei, ua nui no ko lakou mau la i halawai ai no ka hoomaka ana e hana i keia mea ano nui, nuhou o keia AU o kakou i hoomaopopo ia mai e na kanawai o ke aupuni o ka ahaolelo o A. D. 1864.

A ina la mamua iho o ka malama o Sepa temaba, eia na halawai hope o ka poe makemake i ke kula holomoku, a kukulu ka hana. Ua hele au malaila e nana, e hoolohe i ka pono a me ka pono ole o ka lakou hana. I ko'u hiki ana aku e heluhelu mai ana o G. B. Kalaaukane, kekahi o na komite i hoouna ia e hele imua o Iules Dudoit (Kuakua,) ke kumukula i manao ia, a he mau olelo ano nui no i ka makou hoolohe aku, e pili ana i ka maikai o ka haku ia ana e ka mea nana i kakau (Kuakua.)

A he mau olelo kekahi no ka uku, a i ko'u hoolohe ana 'ku, he kanakolu ka dala ($30) ka uku pu no ka ike, e hookaa mua i kinohi, a nui na olelo hoopaapaa no ia mea, a ma ka holopono ana mai o ka manao o ka ahahui. Hooholo ia. E uku mua kela a me keia haumana e komo ana i ua kula holomoku la i elima dala ($5.00) no kela malama keia malama, a pau na malama eono. A ina ua ike mua mai ka haumana mamua o na malama eono, e uku pau no ia i kana mau dala he $30.00, a ina e paakiki ia haumana, e ao no o Kuakua, ma ka ike ka uku pau, a e kula ia nae i eha la kula i ka hebedoma hookahi, i elua hora kula i ka la hookahi.

A ua hele hou na komite, o J. D. Halai ka mahele olelo, ina e ae o Kuakua, alaila kula, ina aole ae pau no. I ko'u nana ana'ku nae kokoke 20 paha na hoa i hele mai i ka Ahahui Kulaholomoku; a mahope iho, lohe au ua ae ia na dala elima a ka mea hookahi, e hookaa mua nae i kinohi.

A ma ka pule mua o Sepatemaba, A. D. 1865, ua hoomaka ia ua kula la, eia na haumana i komo mai, Ioba Kahema; A. Kalauli, J. K. Kaunamano, J. D. Halai, G. B. Kalaaukane, W. Ka, J. W. Keawehunahala; a no ko'u mai eha loa ma ka lima, aole au i hiki ke hele i ua kula la. A ma ka la 30 no o ia malama, ua hui makou ma Honolulu, a he ahaaina o ka Hui Manaolana ma Kaumakapili, ua hele makou malaila no ka balota ia mai, a ma ia la, ua ninau au ia Kaunamano i ka mea kupono e haawi ai i ka uku o ke kulaholomoku, olelo mai kela, ia Halai i ka mahele olelo, a ua haawi au i ka'u mau dala elima ia ia, me ka bila e waiho nei ia'u.

A i ka Poakolu, la 4 o Okatoba, o ko'u hoomaka ana ia e komo i ua kula la, me ka manao e loaa mai ia ike kuhohonu, ehiku o'u la i hele ai i ke kula holomoku, a loaa hou au i ka mai piva, e nana i ka'u mau olelo ma KE AU OKOA, o ka Helu 29, Buke 1, o ka la 6 o Novemaba, A. D. 1865, oia ka'u mau mea i paanaau i hoike aku i ke kumu a makou, i akaka ai ka paa a me ka paa ole, oiai e waiho ana au i ka eha, a kuhi mai kela he molowa paha wau, eia nae, ua hoolahaia ma ka nupepa, a ke kuhi nei no hoi au ke kula mai nei kekahi poe haumana o makou, eia ka aole. A i ka mama ana ae o ko'u mai, ua hele hou au e hoomaalo aku i ua kula holomoku la, a i ko'u ninau ana ia Aarona Kalia ke kumukula o Kaumakapili, olelo mai kela, "alua hebedoma o ke kula ole ana, no ka make ana iho nei no paha o ka Mea Hanohano R. C. Wale ke Kuhina o ko na aina e, nolaila, aole kula."

A no keia lohe ana o'u i keia mau olelo, o ko'u hoi no ia, a mahope hoomaopopo hou mai au, lohe hou ia ae no hoi, he mai anu o Kuakua, a hala o Novemaba me ke kula ole a me Dekemaba aole no he kula, pau ka palena, ua hala ka A. D. 1865. A i ka malama o Ianuari la 1, A. D. 1866, he la hape nuia ia no ka makahiki hou, a o ka la ia e hoikeia ai ka poe akamai i ke kula holomoku, ma ua kula holomoku nei ma Honolulu, a me na wahi e ae o na aupuni o ka honua, imua o na komite nana ia hana.

Aole no au i hele ma ia la i ka hoike kula holomoku, e nana ae no kakou i ke kulana e hiki ole ai ke hele i ka hoike, i ehiku wale no la kula o'u, a he 20 a emi mai na la kula o kekahi poe. Ina paha i hoomau ia ke kula holomoku i ka malama o Okatoba, Novemaba, a me Dekemaba, A. D. 1865. A hiki la hoi paha i ka la mua o Ianuari, A. D. 1866, nawai la hoi e noho iho, hookahi paha ka hele pu ana i ka hoike kula me ka poe haole iiikeokeo o Mareka, na lakou no la hoi, a na ka Hawaii imi loa aku no hoi, a pakeo loa aku no ka haole i na hi-aloloa.

A eia hoi keia wahi leo loa, e nana ae kakou ma Ke Au Okoo o ka la 8 o Ianuari, A. D. 1866 ma ka aoao 2, kolamu ekolu mamua mai ka helu ana, aia malalo oia ka Helu 38, Buke I, penei na olelo hoomakeaka la a hoohenehene no hoi, aia ma ka pau ana o ka olelo, malaila ka hooniolo, e hiki nae hoi ia'u ke lawe mai i ka olelo a pau.

"Ke kanawai hooholomoku, i ka la mua iho nei o keia malama, ua hooko pono loa ia ke kanawai e pili ana i ka hooholomoku; ma keia mea e hoopau loa ia ana ka poe ike ole i ka hooholomoku me ke akamai. O ka poe a pau e makemake ana e lilo i kapena moku, ina ua akamai a makaukau e hele imua o na komite, o Kuakua a me Daniel Smith. Ua hai ia mai makou, he poe haole wale no ka ekolu a hookahi hapahaole i loaa na palapala ae. Pehea iho la ka hoi o Kanepuu ma?"

A i ko'u ike ana i keia mau hua hope loa e ninau ana ia'u, "Pehea iho la ka hoi o Kanepuu ma," alaila, i iho la au, "Pehea hoi la! uuhoi o ka ihu ia," a pane hou iho la au. U! pela wale no ka hana a ka iliulaula, he hoohenehene ia. I ka la 7 o Sepatemaba, A. D. 1861; ua hoopuka ia ka nupepa "Hoku o ka Pakipika," ua hoohenehene mua mai o Punimaemae, a ke kukulu mai nei na Ahahui kalepa kuai lole o na kanaka maoli kupa o Hawaii nei, ke hoohenehene mai nei o Puniole, (ke puni ole iho, ole hoi paha ae nei oe ma ia mea, a i ae no hoi ua mea ou e poloke ai ou e Puniole.) A i ke kula ana iho nei hoi o na kanaka maoli ma ka ike holomoku, a no ka loaa koke ole mai o ka palapala hooiaio akamai no na la kula o'u ehiku. O ka onou okoa mai nei no ia a na Luna a me ka poe hoonohohua a poe paipalapala o Ke Au Okoa, oia ka nupepa o ko kakou nei aupuni. Nolaila ea, e nana pu ae kakou i na olelo maluna; pehea la e loaa mai ai ka palapala ae, aole i loihi ke kula ana, ina paha i loihi ke kula ana, a i nele iho ilaila, he mea e nele ana, ua ao ke kumu a ailolo.

A ma ia hope mai, ua hele no wau ma Honolulu, a halawai no me kekahi mau luna a me kekahi poe kamalii hoonoho hua no o ka halepai o Ke Au Okoa, a launa no a kamailio no me ka akaaka loulou, a kuhi aku kuhi mai, a pau ae la ia, ua halawai kino he alo a he alo, nolaila, aole au i pane no ia ninau hoopilipili.

A i ka la 12 o Feberuari iho nei, Buke I, Helu 43 aoao 3; ua hoopuka mai o Kanealii o Heeia, Koolaupoko i kana mau ninau holomoku, me ke kahea mai i kela a me keia i ao ia ma ke kula holomoku ma Hawaii nei, a ma na wahi e ae o keia honua; a i ka nana ana iho, pao ae ana hoi ka H. K. mau wahi olelo hoohenehene, hooniolo, i kokua pu ia nae e Ke Au Okoa, he nu hou nae ia no neia makahiki, hoohenehene hoi ke Kuokoa no no ahahui kalepa, a pela no hoi ke kula holomoku. Penei na olelo a H. K., "Aole paha ia e emo loaa mai ia Kanepuu ma, Halai ma no hoi, oia poe wale no a pau i aoia iho nei e Kuakua."

Pela io no, ina io paha i loaa mai ka palapala ae hooiaio akamai mai na komite mai, ina hoi paha ua ao aku au i ka'u mau haumana holomoku ia R. P. Kanealii a me H. K. I ka malama o Mei, A. D. 1865 i hala aku nei, ua hai mai ke Kahukula nui a me G. W. Poepoe, kona hoahele no ka hoike kula kaapuni ma Oahu nei, ua ninau mai o Poepoe ia makou no na palapala ao mua, e pili ana i na kula, ua hopu aku no hoi makou ma ka mea i loaa kupono i ka ninau, a ua loaa mai no ka palapala ae hooiaio ike.

Ua ike no olua e Kanealii a me H. K. i ka moolelo maluna ae nei, aole i uniki, aole i hoopuka ia iwaho na haumana a Kuakua, aole i loaa mai ka palapala ae ia makou, e hiki ai ia makou ke hai aku ia oe, a ia olua hoi anei makou e hai wale aku ai hoi i ka hai loaa o na ninau holomoku a olua, a o ka makou mau ninau holomoku hoi i ninau aku ai ia Kuakua, ua kipehi mai nae kela i na pohaku he kanakolu ($30.00) ia makou.

Eia no ka manao maikai loa ia olua a me lakou nei ae nei hoi, e lawe aku no i ua mau ninau la ia Kuakua, malie o loaa wale mai ia olua me ka uku ole aku, a ia makou hoi, ua uku aku makou i kekahi hapa o ka uku hoolimalima ia Kuakua. A ina hoi he ninau hoakamai ka olua, eia no ka olelo hope, e kii ae no i palapala ae ike holomoku ia Kuakua a me Daniel Smith na komite, a loaa mai hoi ka palapala, kii mai no hoi paha ia makou i mau haumana na olua, ua holo no hoi ka uku ia Kuakua he kanakolu no ka ike; makau nae paha auanei makou ia olua no ka nui loa o ka uku, hookahi haneri dala a pakeo kumamakahi.

Eia hoi keia olelo i koe; i ka la 3 o Feberuari, akahi no maua a halawai ma Honolulu me Kuakua, a ninau au ia ia, "Pehea hoi ke kula holomoku," i mai kela, "Aole kamalii, ekolu wale no haumana, ina nui ka haumana kula no, eia kekahi, no makana mi." A mahope noonoo iho la au i keia mau huaolelo, "no makana mi," he huaolelo Lalakoa paha, no Maikonisia paha, aole, no Hawaii nei no, no kahi haole no hoi na Inoino mahimoa-wiliwili-mai-maa-kakele-mai pa.

Nolaila, akoka iho la ia'u no ka akoakoa ole o na haumana, a no kela huaolelo pohihihi, "no makana mi." Nolaila ka i kula ole ai i keia mau malama i hala iho nei. E na hoa, e a-u ae kakou e hele i ka mea a kakou i makemake ai o ke kula holomoku, ke hooheneheneia nei kakou no ka loaa ole o ka palapala holomoku. Aia no paha a hoomau i ka imi ana i ka ike, alaila loaa; mai molowa na luna o Ke Au Okoa no ka loihi o keia palapala, oia ka mea e lawa ai na ninau elua i hoohuai ia mai ai ia makou, nolaila, ke hai kumu aku nei au me ka mahalo aku i ka Lunahooponopono me na keiki o ka halepai, no Kanealii me H. K. a me ka poe heluhelu a pau.  J. H. Kanepuu,

Kekahi haumana a Kuakua.

Palolo, Feb. 19, 1866.