Ke Au Okoa, Volume I, Number 45, 26 February 1866 — Page 2

KE AU OKOA.

HONOLULU, FEBERUARI 26, 1866.

 

Na mea hou o ke alo Alii.

Aia no ka Moi ke Alii ma Waikiki, ma Helumoa, he maikai kona ola. Ua hele aku oia i ka makaikai i kona aina ma Kanehoa i keia mau la i hala ae nei, maloko o kela pule i hala ae nei, ua hele aku na Mea Hanohano ke Kiaaina o Oahu a me ke aliiwahine Kamakaeha e ike ia ia ma Helumoa, o Mr. a me Mrs. Pratt kekahi i hele pu aku.

NA MEA KIEKIE.

He mai luuluu ko ka Mea Kiekie Princess V. K. Kamamalu, aia no oia ma Haimoeipo kahi i moe ai i ka mai. Ua lano no nae ka manao o ke Kauka lapaau o ua 'lii la e loaa ana no ia ia ka oluolu.

He maikai ke ola o ke Alii ka Mea Kiekie M. Kekuanaoa K. C. G. K., ua holo pinepine oia ma Kapalama i ke kukulu hale malaila, aia no nae oia ma Papakanene kahi i noho paa ai.

KA MOI WAHINE KANEMAKE.

Ua oluolu maikai loa ke ola o ka Moi Wahine Kanemake H. Kapakuhaili, ua ikaika kona malama ana me ke kiai i ka mai o ke Kama Aliiwahine Princess V. K. Kamamalu.

NO KA MOIWAHINE EMMALANI.

Ua hiki aku ka Moiwahine Emma ma Vinisa Papu ma kahi noho a me ka Halealii o ka Moi Wahine o Beritania; ua nui na kanaka i hoakoakoa ae ia lakou iho ma na alanui e ike aku i ua Moiwahine la. Ua aloha oluolu aku oia mamua o ke keehi ana aku o ka wawae o ua Moiwahine la ma ke alapii e pii aku ai iluna, a loaa aku ka honua oluna e komo loa aku ai iloko o ka hale. A ma ia wahi, ku iho la ke kaa i lawe mai ai hoi i ua Moiwahine la, o kekahi no ia o na kaa o ka Moi Wahine o Victoria. Ua paina ka Moiwahine malaila me Victoria a me ka ohana alii a pau. Ua moe ilaila hookahi po, a hoi aku i kona wahi mau i kekahi la ae.

O kahi moe a me ka rumi i hoomakaukau ia no ka Moiwahine Emmalani, o na rumi no ia i nohoia ai e na Mea Kiekie Prince a me ka Princess Louis o Hesse i ko laua wa i noho ai ilaila. I ka Poakolu oia pule no, ua hele aku oia e ike i ka Bihopa nui o Kanetuberi ma Adinitona, a ilaila, ua halawai ka Moiwahine me ka Luna Nui o ke Keena Kalai Waiwai.

Ma ka la hoano o Aneru Hemolele, oia ka la 30 o Novemaba, ka la i make ai o kana kane alii Kamehameha IV., ua hele oia ma ka Luakini o "Ka poe Saneta a pau," a ilaila kahi i lawe ai i ke kino a me ke koko o ka Haku, iloko o ke Sakarema Hemolele. I kekahi la ae no, ua holo aku lakou ma ka aoao hema o Farani.

 

HOAO E MAHUKA.—I ka Poalua o keia pule iho nei, ua hoao ae kekahi mau luina haole o Blue Jacket, e holo malu. I ko makou hai ia mai, ke kumu o ko lakou holo malu, no ka hana ino ana o ke Kapena. Ua ane like aku la paha keia Kapena me ka niuhi Tooker. I kela pule aku nei no hoi ua hookolokolo ia ua Kapena nei, no ka lawe ana mai i kekahi luina mai Kapalakiko mai a hana ino, me kona kakau ole i na olelo ae like o ka moku. Ua hookuu ia ua sela nei mai ka moku mai. Ua hoopii hou no ua sela nei i ke Kapena no kona poho, aka, no ka hikiwawe loa o ka holo o ka moku, oiai, ua piha i ka ukana, oia ke kumu i pakele aku la o ua wahi niuhi la.

 

KA MOKU ALBERNI.—I ke ku ana mai nei o ka moku Moiwahine mai Kauai mai i ka Poakolu iho nei, ua hiki mai i ko kakou nei kaona alii, ka lono ua kau i kula ka moku Alberni, ma Mahinauli i Waimea, Kauai. Ma ka ili ana mai nei o keia moku, ua hoonele ia mai kakou i kekahi kumu o kakou e holo pili aina ai, aka, o ka nui o ke poho ua ili aku ia maluna o ka Hui Hooholo moku o Hawaii nei, oiai, iloko o keia mau la pokole wale iho nei no, akolu moku o ua Hui la i popilikia. Ka mua o Kilauea, ka lua o Annie Laurie, a o ka panina hope loa aku nei hoi keia o ka Alberni.

 

KUIA.—I kakahiaka o kela la pule aku nei ua holo nui aku kekahi kanaka maluna o ka lio, ma ke alanui e hele la i Kapalama. Iloko o ka puahiohio o kona holo ana, e iho mai ana kekahi wahi haole o Thrum kona inoa, a hookui aku la ua wahi kanaka holo noonoo ole nei, me ua wahi haole nei ma ka huina o ke alanui e hele la i Kawa. Ua hai ia mai makou, ua eha loa ua wahi haole nei. I ka Poakahi ae hoi, ua lawe ia ua wahi kanaka nei i ka Aha Hoomalu, a ua hoopai ia oia, ka uku kupono hoi no kona ino!

 

WASHIN GTON KA MAKUA O AMENIKA.—I ka Poaha, la 22 iho nei o keia mahina, oia hoi ka la hanau o ka Peresidena Washington alii kaulana o Amerika. Ma ia la, ua huki ae na keiki Amerika i ko lakou mau hae maluna o na pahu hae. No ka hoomanao ana i ka la i hanau ai ko lakou Peresidena i aloha nu iia.

 

NO KILAUEA.—Ua lohe iho nei makou, ua lilo o Kilauea ia L. L. Torbert ma, (Hulipahu ma,) a e hoomakaukau hou ia ana ia, a ina e paa, alaila, e ike hou no kakou i ke Kilauea e holo hou ana ma ko kakou mau kapakahakai e like me mamua, iloko o na makahiki i kaa hope aku nei.

 

KE KUHINA KALAIAINA.—I ka Poaha o ka pule i hala aku nei, ua hoi mai ke Kuhina Kalaina mai Maui mai, no ka holo ana aku nei e hooponopono no kana oihana ma ia Mokupuni. A eia oia ke noho nei ma ko kakou kulanakauhale nei me ka maikai o kona ola.

 

HE KAHUNAPULE HOU.—Ua ike iho makou i ka Poaono iho nei, ma ka nupepa Advertiser e olelo ana, e hoonoho ia ana o Rev. Mi. Whipple o ka hoomana Enelani, ma Wailuku, Maui, a malaila oia i manao ai e wehe i kekahi kula ma ka olelo Beritania.

 

NA KAHULILEOLEA.—I ka Poaono iho nei, ua naue aku makou e hoolohe i ka himeni a ka poe haole himeni hou, ma ka Hale Keaka. A ua nui no ko makou olioli i ka lohe ana i ka lakou mau mele, aka, i ka makou hoolohe ana, ua aneane like no me ka na haole i himeni iho nei i Kaumakapili, a he nui no ka poe hele aku e ike i ka lakou mau mele.

 

NA PAKE HOU.—I ke ku ana mai nei o ka moku Nuuanu, ua lawe hou ia mai nei he kanaha poe Pake hana hou. Ua haiia mai makou, ua lawe ia mai lakou mai Amoy mai, kahi hoi o na poe akamai loa i ka mahiai a me kela hana keia hana. O keia poe hou ua lilo lakou a pau loa ia Kauka Laau, (Wood,) o Koloa Kauai.

 

KA BLUE JACKET.—He mau pule ko keia moku nui i ku iho nei i ko kakou poli nei, a ua hoopiha ia kona opu e na tausani eiwa a me elima haneri barela aila, a me kekahi mau waiwai e ae. Ua manao wale ia he hapa miliona dala paha ka nui o na waiwai iloko ona, a i ka Poalua aku nei ua hoi aku la ia i ka home i New Bedford. Ma keia, ke ike nei kakou i ka lawe ia ana o na waiwai mai ka Pakipika a ka Atelanika.

 

HE MOKU HAO FARANI NO KA PAKIPIKA NEI.—Ua ike iho makou ma kekahi nupepa haole, e hoouna mai ana ke Aupuni Farani i kekahi moku manuwa hao i ko kakou moana nei. Aohe no paha e mamao loa aku ana ka manawa, a hoouna mai na Aupuni e i ko lakou mau moku hao i keia moana, a e kipa mau mai ana lakou ma Honolulu nei. O ka inoa o ua moku Farani nei o Belliguiuse.

 

MAKAU OLE.—I ka po o ka Poakolu iho nei, ua lawe kalohe ia ka pahu hao dala a G. G. Howe o ka hale kuai papa ma Ainahou. I kekahi la ae, ua hoolaha o Mr. Howe, ina o ka mea e loaa ai e makana ia he, $25,00. Ia la no, ua loaa ua pahu hao la iloko o ka puu lanahu. Ua imi wale iho la paha ka mea nana i lawe kolohe, a o ke kala ole oloko, kapae wale ae la no i ka pahu hao. Ma-kau ole no hoi!

 

KA HALEMAI PUPULE.—Ua ike iho nei makou e hoomakaukau ia ana ka hale mai o na pupule, a eia ke hoomaka ia nei ka hana ia ana ma Ainahou, aka, ua komo mai ia makou ka manao hauoli no keia hale e hana ia nei, i mea e maluhia ai ko kakou poe hoa i loaa i keia ano mai, a he maikai loa keia hookaawale ia ana o ka hale o ka poe pupule, oiai, he nui ko kakou poe i loohia i ua mai la, e auwana hele nei ma na alanui me ka nana maka ia aku e ka lehulehu.

 

Ahaaina manawalea.

Ua haawi ae ke alii Hon. Col. C. Kapaakea K. C. he ahaaina aloha, i kona makamaka haole o Kaleponi, ia Mr. Dunn. Oia hookahi ka Keonimana, kamaaina o Kaleponi, i launa pu mai me lakou i ko lakou manawa i lele ai i uka o Kaleponi, a noho lakou ma ko lakou Hotele. Aole i liuliu hele koke lakou e nana i kahi keiki Hawaii i hopu hewa ia ma Kaleponi no ka pepehi i kekahi haole, i ko lakou hele ana, eia ka nui o ka poe i hele pu me lakou e nana i ua wahi keiki nei, ia Heleiki iloko o ka hale paahao, o Hon. C. Kapaakea, Keoni Ii, J. Koii, Hapakini, Mr. Hikikoke, ko kakou Kanikela Hawaii e noho nei ma Kaleponi.

E kolu Loio ma ka aoao o ke Aupuni hookahi Loio ma ka aoao o Heleiki, a o ua haole nei kekahi, nolaila, ua lilo keia makamaka haole i aikane aloha nana, ua hiki mai oia maanei i keia mau la, nolaila, ua haawi oia i ka ahaaina aloha i kela Poaono i naue aku nei. A he keu no hoi keia ahaaina i hana ia no ke aloha ma Hamohamo Waikiki-kai.

Auhea oukou e na makamaka, e aloha aku oe i kou hoalauna e like me kou aloha ia oe iho, pela kakou e pono ai.

 

Ka inu aloha ana.

He mea mau ma na ahaaina o ka poe hanohano o na aina e, i ko lakou wa e ahaaina ai, he inu aloha kekahi. Mahope iho o ke kaulana ana o ka inoa o Wasinetona ma Europa, no kana mau hana maikai, ma Amerika, a me kona kuokoa ana no hoi, holo aku la o Kauka Franklin i Farani. I kekahi la, kauoha ia mai la keia e hele i ka ahaaina a kekahi kanaka koikoi, a ma ia ahaaina hoi i houluulu ae ai kekahi mau Keonimana Farani a Pelekane hoi.

Ia lakou e lealea ana, ku ae la kekahi Keonimana Pelekane a olelo ae la penei:—"E inu kakou i keia kiaha aloha no Pelekane, oiai, oia ka la nona na kukuna e hoomaamaama mau nei, i na kihi eha a pau loa o ka honua nei."

I ka pau ana hoi o kana, ku ae la hoi ke kanaka Farani, me ka lalau no hoi i ke kiaha, a olelo mai la, "Ua lohe ae nei kakou i ka manao o ko Pelekane keiki, e olelo ana he la o Pelekane, a na kona mau kukuna e hoomalamalama e hoomomona i ka honua nei, nolaila, o Farani ka mahina, ka mea nona na kukuna kohaihai, e hoolioli mau ana i ka holoholo ana a na kanaka malalo o kona mau kukuna konane."

I ka pau ana hoi o kana, ku mai la o Kauka Franklin, a olelo mai la, "I na o Pelekane ka la, a o Farani hoi ka mahina, ke olelo ae nei au o Wasinetona ka Iosua, nana i kauoha mai i ka la a me ka mahina e kau malie—a ua hoolohe mai no hoi laua i kana kauoha."

 

Ua kakauia no na palapala o ka Baibala i ka wa i oleloia ai, aole ia he mau palapala hoopunipuni i hoolaha ia i kekahi manawa mahope mai.

Pono ia kakou ke ninau iho, "Pehea kakou e ike ai, ua kakauia na Euanelio a me na Episetole e na lunaolelo i kauia ko lakou mau inoa malaila, a pehea hoi kakou e ike ai, he mau moolelo keia, he pono anei ke manaoia he oiaio?"

Ke olelo nei au no ke Kauoha Hou, no ka mea, ina i hooiaio ia mai oia, alaila, he mea hikiwawe ka hoomaopopo ana i ke Kauoha Kahiko. Ina paha ua pau i ka nalowale na moolelo, mai ka wa i na lunaolelo a hiki i keia wa, ua akaka no na palapala o ka Baibala, he oiaio ia mau palapala, ma ke ano hemolele a maemae o ia mau olelo, aole kohu iki i ka hoopunipuni. Aka, aole i nalowale iki na moolelo, ua nui na moolelo i koe mai ka wa mai o Iesu Kristo a i keia manawa, a he pono ke nana kakou maloko olaila i akaka lea.

1 Ke ninau mua aku nei au, "Pehea la e maopopo ai kekahi palapala kahiko i oleloia, ua kakauia e kekahi kanaka, a pehea hoi e akaka ai ua kakau kahiko ia no ia e ka mea i oleloia?" O ka palapala hoole i ke alii o Beritania, a na kanaka o Amerika Huipuia i kakau ai i ka M. H. 1776, pehea la kakou e ike ai, ua kakauia ua palapala la i ka wa i oleloia'i? Ke i aku nei au, ke hooia mai nei na moolelo o Amerika Huipuia, i ua mau palapala la, a ua maa na kanaka i ka malama ana i ka la 4 o Iulai, i kela a me keia makahiki, i la olioli a puni ia aina, a heluhelu iho i mau palapala. Ina aole i kakauia ua mau palapala la i ka wa i oleloia'i e na Luna o Amerika Huipupuia, ina aole e hiki ke hoala ia pela.

Eia ka palapala berita a me ka lia, a na kahunapule o Wetemita i kakau ai i ka M. H. 1648. Ke malama nei na Luna Ekalesia o ke Satia, pehea hoi kakou e ike ai, ua kakau ia no ia mau palapala e kela kahunapule o Wetemita ia wa no? Ua loaa mai keia mau palapala i na Ekalesia Lunakahiko no kela hanauna keia hanauna mai. Ua maa keia mau Ekalesia i ka hoohiki ma keia palapala i ko lakou hooponopono ana, a i ko lakou hoonoho ana i na Luna Ekalesia a me na Lunakahiko, a ua kuhikuhi ia keia mau palapala ma na moolelo a me na palapala e ae he nui wale; nolaila, aole e hiki ia kakou ke kanalua i ka wa i oleloia.

Aia hoi kekahi palapala kaulana, o ke Kumukanawai o Iusitiano ke alii, pehea la au e ike ai ua hoolaha ia keia iloko o ke keneturia eono o ke alii Iusitiano? Ke i aku nei au, ua loaa ua Kumukanawai la i keia hanauna mai ka hanauna mua ae, a pela aku no a hiki i ka wa i kakau ia mai ai. Ua oleloia no hoi kela mau palapala iloko o na moolelo ma ia manawa mai a hiki i keia manawa. Ma ia manawa mai hoi, ua lilo ia i kahua kanawai no na Aupuni o Europa. Ua kaulana no hoi ka Iusitiano, ua kapia oia ke kanawai hoonaauao, pau iho la kuu kanalua, no ka mea, ua akaka lea no. Pehea hoi kakou e ike ai, ua kakauia ke Kauoha Hou e na lunaolelo a me na haumana a ko kakou Haku? Ke i aku nei au, ua ike kakou, e like me ko kakou ike ana i na palapala i oleloia maluna ae nei. Ua loaa mai ia;u keia mau palapala, me he mea la i hemolele, no kuu mau makua mai, a no kuu mau kumu mai.

Pela hoi, ua loaa ia lakou a hiki aku i ke kau o na lunaolelo, aole owau wale no kai hoike aku i keia mau mea, aka, ua hana no e like me a'u nei na Keristiano a pau, na aina a pau, na leo a pau, lokahi like ko lakou manao me ko'u, ke hoike mai la no hoi na mea kakau moolelo a pau o ia wa, na Iudaio, na pegana a me na Keristiano. I ka wa i hoopaa ai na Ekalesia i kekahi i kekahi, a i ka wa hoi i kue mai a i na Iudaio a me na pegana, aole i hoole mai kekahi o ia mau palapala, ae like lakou a pau.

Ua kakauia no ke Kauoha Hou, e na lunaolelo, ke waiho mai la no hoi i keia wa, he mau haneri na palapala o keia Buke, i kakau ia me na lima i ka wa kahiko. Ke malama ia mai nei no hoi e na aupuni Keristiano a pau, ua kakauia no e na lunaolelo, na oihana laa a me na la makahiki, kai hu mai maloko o ka manao ana he oiaio no keia mau palapala a pau. Nolaila, ua like ka maopopo ana ua kakauia ke Kauoha Hou, e na lunaolelo, me ka maopopo ana o ka palapala aupuni kuokoa o Amerika Huipuia, a me ka palapala berita a na kahunapule ma Wetimita, a me ke Kumukanawai Iusitiano.

Ekolu wale no mea e maopopo ai na mea a pau, (1.) Ina he mea kino ia, ua ninau aku kakou i na mea ike o ke kino elima, i ka ike ana o ka maka, i ka lohe ana o ka pepeiao, i ka honi ana, i ka hoao ana ma ka waha, i ka haha ana iho me na lima, (2) Ina he mea pili i ka manaoio, ua ninau aku kakou i ka noonoo ana, ma ka nonono i ike ai kakou, ua like ka houluulu ana o na huina a pau o ka huinakolu me na huina kupono elua, (3 ) Ina he mea hana ia kekahi aina, i kekahi manawa, ua huli ae kakou i ka hoike ana o na kanaka.

Pela kakou e ike ai, ua noho Alii mai ma Hawaii nei o Kamehameha I., a ke noho Alii nei o Vitoria ma Beritana, oia hoi ko kakou mea e ike ai ua kakau ia ke Kauoha Hou, e na lunaolelo, ua like na hoike e hoike ia mai ana i keia me na hoike i hilinaiia me na mea like, ua oi aku nae ka ikaika o na mea hoike i keia.

Ke kanalua nei paha kekahi, no ka mea, ua hoolaha ia na palapala hoopunipuni i kekahi manawa, a nolaila, e hoopuka aku au i ka manao elua. Aole no i loaa ma ka Palapala Hemolele kekahi hoailona hoopunipuni, eia na hoailona hoopunipuni, (1) Ua hoole ia mai i ka wa i hoike mua ia mai ai ia mau palapala, (2) O na makamaka o ka mea i oleloia nona ka palapala, hoole aku lakou aole nona, (3) Ina paha i hala na makahiki he nui mahope iho o ka make ana o ka mea i olelo ia nona ka palapala, aole nae i kaulana iki.

Penei hoi, ina i hoike mai kekahi i ka palapala moolelo no Wakea, i kakauia e kana moopuna, ma ka olelo mai, "Ua malama mau ia keia palapala e na 'Lii, a haawi mai no hoi o Kaahumanu i keia palapala ia'u." E kapa aku kakou ia ia he hoopunipuni, aia a kakau ia ma ia palapala na mea i hiki mai ai mahope o ka make ana o ka mea i oleloia nana ia i kakau. Aole hiki i kekahi o keia mau hoailona i ke Kauoha Hou, i ka wa i laha mua mai ia mau palapala, aohe mea kanalua, ae like no na mea a pau, ua kakauia no e na lunaolelo. Hooia mai no na hoalauna a me na haumana a na lunaolelo, na lakou no ia mau palapala, aole i hala na makahiki mahope iho o ka make ana o na lunaolelo, alaila, puka mai ia mau palapala. Ua kuhikuhi ia me he mea la i kaulana e na mea i noho pu me lakou, a o na mea i hoike ia malaila, oia no na mea i hana ia i ka wa e ola ana lakou, ka poe i kakau.

3. He mea hiki ole loa ke hoolaha hoopunipuni ke Kauoha Hou. Maanei, elua wale no manao e hiki ai, ua kakauia no ke Kauoha Hou e na lunaolelo, a i ole hoi ia, he palapala hoopunipuni ia, na hai no i kakau a i hoolaha aku. Ke olelo aku nei au, aole loa e hiki keia, ina he mau palapala hoopunipuni keia, a i ka wa hea e hiki ke hoolahaia mai? I wa no anei e ola ana na lunaolelo? Ua hiki anei ke hoolaha ia keia mau palapala okoa he iwakaluakumamahiku, i kakauia e na kanaka okoa ewalu? Ua hiki anei ke hoolaha hoopunipuni ia keia mau palapala, me he palapala la na na lunaolelo?

Ina pela, ke manao nei au, ua puni no na haumana a ia mau lunaolelo, i ka wa e kamailio pu ana me lakou, aole loa e hiki, aka, ua hiki anei ke hoolaha hoopunipuni ia keia mau palapala i kekahi wa ma ia hope iho? Aole e hiki mahope iho o ka pau ana o ke keneturia 2, no ka mea, ua laha loa ia mau palapala ia manawa, a ua heluhelu ia e na Ekalesia a pau, ua unuhiia ma na olelo e, a ua malama ia me he mea la i hoano loa ia. Nolaila o ka wa i koe no keia hana hoopunipuni, oia no ka wa mai ka make ana o na lunaolelo a hiki i ka wa i laha loa ai ai ke Kauoha Hou.

Ola no o Ioane, ka lunaolelo, a kokoke pau ke keneturia mua, a o kana haumana o Polikapa, a hala ka hapalua o ke keneturia elua, a o Irenea, ka haumana a Polikapa, a hiki i ke keneturia ehiku, ia manawa ua loaa mai o Tereulio, a me na hoike he lehulehu e hoauhee ai i ka manao hoopunipuni ia.

Ua kanu ia na oihana Keri stiano mawaena o na enemi a me na hoomaau. Ku ae la ka hoomana Keristiano iwaena o na Iudaio a me na pegana, a iloko hoi o ka poli o na Ekalesia a me na hookamani, na Iuda Isekariota e noho makaala ana e hoopio ia ia. Pehea la e hiki ai ke hoolaha ia na palapala hoopunipuni iwaena o lakou a puni lakou?

4. Ua loaa na hoike i noho i kela hanauna keia hanauna, ma keia wa e noho nei, a hala loa aku i na la o na lunaolelo, e hooia lakahi ana i ka Palapala Hemolele. Ke ae like nei na mea a pau, i ka hilinai ana o Kerirtiano i keia wa, o kela aina a me keia aina, mamuli o ka Palapala Hemolele. A o kela poe makua malihini hele i holo aku mai Europa a i Amerika Huipuia, elua haneri makahiki mamua aku nei, ua hiki ia lakou ke hoomana i ke Akua me ka hoopilikia ole ia mai, ua hooia lakou i ka Palapala Hemolele, aole no hoi he mea i kanalua.

Ua hilinai o Lutera ma i ka oiaio loa o ka Palapala Hemolele, i ke keneturia 16, ua hooiaio ia keia mau palapala i ke keneturia 16, i ke kau ia Wikelipa, ka mea i unuhi i keia mau palapala iloko o ka olelo Beritania, ua hooiaio ia mai keia mau palapala i ke keneturia 9, i ke kaua ia Alepeda ka Nui, ke Alii o Beritania, nana no i unuhi a kakau i ke Kauoha Hou, ma ka olelo Beritania.

Ua kui aku ke kaulana o Beda ma na aina Keristiano a pau, ua hanau oia i ka M. H. 672, ke waiho mai nei kana mau palapala wehewehe i na palapala a Paulo, ua lawe kanalua ole na haipule o ia wa i ka Palapala Hemolele.

Pela hoi i ke kau ia Gere gori ka Nui, ka mea nana i hoouna ia Augusetine, i Beritania, e hoohuli ia lakou i ka aoao Keristiano, i ka M. H. 590. Malaila aku ua loaa ia kakou na palapala e hooia mai ana i ke Kauoha Hou, na Teodoseta a me Fulegiutia, ma o ke keneturia 6, a o Augusetine, Terome a me Krisetoma i ke keneturia 5, a o Ameserosa, Akematia a me Eusepio, o ke keneturia 6, a o Kipiriana, Origena a me Tereturia, i ke keneturia 3, a hiki kakou ia Irrenea, ka haumana a Polikapa, ka haumana a Ioane, ka haumana a Iesu Kristo.

Pela ua moku ole ke kuala mai a kakou a hiki i na la o na lunaolelo. He poe hoike okoa kekahi ma Itaria, he poe hoike okoa ma Farani, he poe hoike okoa ma Aferika a me Suria, a ma Asia uuku, hooia lokahi lakou, ua loaa ia lakou ka Palapala Hemolele, mai ko lakou poe makua mai, a me he mea la ua oiaio no mai ke Akua mai.

Owau no me ka mahalo,

DAVID EHU.

Maemae, Oahu, Feb. 20, 1866.

 

No ka Nupepa Kuokoa.

O Lonoikamakahiki paha ka inoa o ua akua nei me ka amana kea. I ka nana ana i ke ano o ka wehewehe ana oia akua, he mea hiki ke hooia ia o ke kea no ia a ka poe Katolika e lawe nei, ma ke ano huakaihele a iloko paha o ka lakou hele ana i na la hele malihini (Corpus Christy) a me na huakai hele e ae a pau na lala o ka Hoomana Katolika. O na pule a me na Hoomana, ua ane like no, na kekahi e kahea ae. "E weli aku ana ia oe e Lono." Hooho like ae la ke anaina mai o a o. "A ku Lono, a hele Lono, opiopio o Lono me he anuenue la. O Halulu i Halekumukalani. E Lono kaiho mai, e Lono luia mai, o Wakea ka hau ahiahi hau poniponi."

No ka lu a me ka poni ana i na mea ala, mamua o ka hanai ana i ua akua nei, ia Lono ua ane ku no ia elike me ka poni ana i ka aila a me ka lu ana ina mea ala imua o ke kuahua. Eia na mea ala o ua akua nei e poni ia ai. He niu, ka welumahuna, oloa, a me na mea e ae e ala ai. Penei ka pule no ia poni ana: "O ka ailani manao, ke ohalani, kukulu kaua ka pakapaka ka pokii o ehi kona, ke kini o ka aala e hele mai, ka mano o ka aala e hele mai nei, ke hano mai nei i ka poni 'na Lono, na kahu pokii e Lono, e Kahukaipo e he aala ho-i."

Ua olelo o Rev. Mika Eleiki "aole he ano o keia mau pule" pela kana olelo ia Kepookulou ma, aka, aole paha o Mika Eleiki i hoomaopopo i kela mau huaolelo maluna koke ae nei, oia hoi "O ka ailani mamao ke ohalani kukulu." Na keia huaolelo pule hookahi e hoole i kana mau huaolelo, aole ma ka kakou pule Kristiano kekahi pule, hoanoano e ae e like me keia. He mea mamao, a he mea anoano, he kapu, he ihiihi, io no ka ai, lani i hoike ia maloko o keia pule. I na Hoomana Katolika a pau, he mea ihiihi loa, a he mea kapukapu loa, ka ai ana i ka barena a me ka waina, ke kino, a me ke koko o Iesu Kristo ko kakou Haku. A no ia ihiihi a kapukapu ka mea i olelo ia ai ma ia pule no Lono, no ka lialiu, no ka mamao o keia ailani.

Ma ka pule hooho like a ke anaina no Halekumukalani, a me ke noi ana, e Lono e iho mai, e Lono liua mai, o ke ano o ka liua he nonoi aku e maliu mai, e huli mai, e nana mai. Aia hoi he mea kupaianaha ke noi ana o keia pule, i ke akua ia Lono e iho mai ka Lani mai, a e liua mai, oia hoi, e maliu mai i ka makou nonoi ana aku ia oe e Lono ke akua ma ka Lani.

He pule hooia no kekahi aia o Lono i ka Lani. A he lehulehu wale aku no, penei nae kekahi oia mau pule. "Au ane ou kino e Lono i ka Lani, he ao loa, he ao poko, he ao kiai, e Lono he ao hopua i ka Lani e Lono, ke ua la ka ua i Eleio, kupukupu a nuu, kupukupualani o na maka o Lono i ka Lani, o maka imoimo, o maka amoamo, o maka holo iho, o maka holo ae, kuikui papa ka lua ai kahiki, malu ai aka hapaina kumu kae, kohopuki e ku, he malo nui no Lono, e ku ka malo a hiu e Lono Makaio, e Lono maka lina, o Wakea kehau ahiahi hau poniponi.''

Ke lawe ia mai na pule e ae no Ku a no Kane a me na Akua e ae a pau i alana ia aku ma ka Lani, he hoike maopopo ia he poe e ae kekahi i ao mai i keia lahui i keia mau mea, no ka mea, ma ka pule ana ina akua e ae, he okoa loa ka pule ana, aka, o ka pule ana i na akua kahi kolu, a me na inoa e ae o Iehova, he okoa loa. A he ano pili me ke kupono no hoi, me ka hiki ole ke hoohalahalaia o kekahi o na hua pule ke pule ia e ka poe Kristiano o keia mau la.

Mawaho ae o na pule, e nana ia no ke ano o ko lakou mau la hoano, a me na wa hookeai, Ua kokoke loa, a e like ana no hoi ka malama ana oia mau la, me na la hoano, a me na la hookeai, ke kapu o na poe Hoomana Katolika a pau.

Aia hoi ma keia mau kumu hoike lehulehu no ka hoike lehulehu, no ka hooia ana, he poe e ae no kekahi i ao mai i keia lahui ma ka Hoomana okoa, ka manao okoa, a me ka noho ana ano okoa loa, mai ko lakou noho ana mau iloko o ka pouli ike ole i ke akua oiaio, e ike ia no ua ano loli iki ka manao a me ka noho ana o kanaka, ma kekahi apana uuku o keia mau mokupuni holookoa. Ma Hawaii wale no keia Hoomana ana i kinohi, aole ma Maui a hiki i Kauai. Eia no a puni ka aina ia Kamehameha i hiki loa ai keia akua ma Maui, a me Oahu. Pela no e like ai me ke ano mau o ka ke akua mau hana a pau. E hookahuli liilii ana i ka naau o ke kanaka e huli malie, e akahele, e kakali, a hiki i ka wa e makaukau ai, e lawe pono, a e ike i kona mau nani a pau.

I ka makahiki 1530 a e kokoke ana paha ilaila, ka pae ana mai a Kulou ma ma keia pae aina, mai na palena kai mai o Mekiko. I ke au o ka noho alii ana o Kahoukapu ma Hawaii ua olelo ia ma ka moolelo o Hawaii nei, ua pae mai kekahi kahuna mai Kahiki mai. O Kulou ma he poe ilikeokeo, nolaila mai ke kekea e olelo ia nei. O keia poe ilikeokeo he haole aole e hiki ke olelo ia no na aina e ae, aka, mai Mekiko mai lakou mai kahi o Cortez, kekahi Luna koa Paniolo. No ka mea aohe aupuni e ae o Europa, a ilikeokeo hoi i hele mai ma ka Moana Pakipika nei, ia wa o ka poe Paniolo, a ina aole, o ka poe Putige wale no kai hele nui mai. Ia makahiki no hoi ka lanakila ana o ua Lunakoa nei o Sepania maluna o ka poe kamaaina o Mekiko, a iloko oia mau makahi no hoi kona hoouna ana mai ia Grigialoa me na moku ekolu, e holo aku ma ka aoao akau o Mekiko iluna a hiki i ka latitu 30° ke kiekie iluna. Ia wa hoouna ae la o Grigialoa i kekahi moku ona e hoi hou i hope, e hai ana i ke ano o kahi a lakou i holo ai, a me ka maikai o ka aina, ka nui o ke gula a me ka waiwai e ae. Ia wa, ua loohia ua mau moku nei i ka ino, a ua puhi ia e ka makani a nalowale ka aina, a mai ia manawa mai aole i lohe hou ia ua mau moku nei a hala wale he mau makahiki he lehulehu wale mahope mai, i ka wa i hoi hou aku ai, kekahi oia poe, maluna no o kekahi mau moku Sepania no o lakou i hiki mai ai maanei, mahope iho oia manawa. Ma keia moolelo ua kupono loa keia moolelo me ko Kulou ma pae ana mai, no ka mea, ua hai ia ma ka kakou moolelo o Hawaii nei, ua hoi hou aku no o Lono i Kahiki, a me Kulou ma a i ole ia o kekahi oia poe pio, me kana ole, "E hoi hou mai ana no oia."

Ma keia wahi o ka kakou moolelo ua ano hui kau imua a i hope. Ua olelo ia he Akua o Lono, a ua olelo ia, he kane a he wahine o Kulou ma, o Paao he kahuna oia mai Kahiki mai, mamua iki iho o Kulou ma. He mele ka Kulou ma i hana ai no Paao ma penei: "Auhea hoi, o Paao ma i hele e mai nei mamua la? Aia i uka i ka hua pioi la."

E like me kau i hai ai ma kela pule i hala ae nei, he kahuna Katolika Roma Sepania kekahi me Kulou ma, aole anei e hiki ke manao ia, o Paao no ua kahuna la, a o Lono oia no o Gigialoa ka Luna o na aumoku ekolu i holo ai ma ka akau o Mekiko, a o Kulou ma ke kane a me ka wahine i holo pu mai ai me lakou, maluna paha o ka moku hookahi, a maluna paha o na moku elua i nalowale loa, a i puhi ia ai e ka makani.

I na ua holo like mai keia mau moku a elua, alaila, me he mea la he moku okoa ko Paao a he moku okoa ko Kulou ma. (Ke kaikunane a me ke kaikuahine) a penei paha e maopopo ai ia mea. Ina o Grigialoa ka Luna Nui a Cortez i hoouna mai ai, e noho Luna Nui a Adimarala paha, he maopopo o kona no ka moku nui, a e noho pu auanei ke kahunapule me ia. E like la me na moku manuwa nui o Enelani, Rusia, a me America e holo mai nei. A maluna oia mau moku nui aole e nele ana ke kahunapule oluua. Pela no me na moku ekolu malalo o Grigialoa. O kona no ka moku nui, a o ko Kulou ma, a me ke kolu o ka moku i hoi hou ai i hope e hai i ka olelo ia Cortez, he mau wahi moku liilii laua. Malaila paha i paewaewa ai ka hoonohonoho ana o ko kakou moolelo no ka hiki like ole ana o keia poe i ka manawa hookahi. I na ua hiki mua o Paao, alaila, e maopopo auanei, he mau moku kaawale ko lakou me Kulou ma, a oka Luna Nui no hoi oia moku o ka moku o Paao i kau ai, oia hoi o Grigialoa, oia o Lono ia kakou.

A nana kakou i ke mele a Kulou ma i ninau ai ia Paao ma. "Auhea la hoi o Paao ma, i hele mua mai nei la?" Hai ia aku nei e kanaka o onei, "Aia i uka i ka hua pioi la."

(Aole i pau.)

 

Manao paipai i na makamaka.

E KE AU OKOA :—Aloha oe:

E hai aku i na makamaka o kaua e noho kohai mai nei a puni keia mokupuni; ke noho nanea mai nei paha, me ka maopopo ole o ke ano pono, o kahi poe ua ike pono, no ka poe ike ole nae keia paipai.

Penei no ia: I na he kuleana aina ko A, ua alodio ia, a ua hooko ia e na Luna Hoona, a ua make nae o A, me ke kauoha ole, ke ola nei nae o E, kana wahine mare; me ka laua mau keiki o I, ke keiki (k) o O, ke kaikamahine, ke ola nei lakou ekolu, nolaila, e noonoo mai o E, imua o na Luna Hooponopono waiwai hooilina; e hoonoho ia mai o E, i Lunahooponopono i ka waiwai paa; a me ka waiwai lewa o A, kau kane mare; a hala na malama eono, elike me pauku 1247 o ke kanawai kivila; alaila, hoihoi aku oe i kau papa hoike i kau hana ana, i ka waiwai, a me ka hookaa ana i ka aie aku, a aie mai, alaila, e nonoi aku oe e hooiaio ia mai na hooilina alaila, pau ka hana ana.

I na hoi o E, ka mea make me ke kauoha ole, koe hoi o A, no E, nae ka waiwai paa, e nonoi mai no o A, elike me na olelo maluna ina make o A, me E, koe o I, me O, alaila, na I e noi mai, ina make o I, na O, e noi mai ina make laua, na ka laua mau keiki e noi mai, ina aole a laua keiki, e noi mai na hoahanau, o A, ina aole hoahanau o A, e noi mai na hoahanau, o E, ina aole hoahanau o E, a ina ua aie laua i kekahi, alaila, nana e noi mai a ina aole keia mau mea a pau i hai ia ae la maluna, alaila, o ke Aupuni Hawaii ka mea nona ua kuleana nei, e like me ka pauku 1451 o ke kanawai kiwila, na ka Loio Aupuni e noi, oia iho la, e na makamaka, aole iho la o kakou wahi kui pine i koe.

Mai hoohalike me ka olelo au i lohe ai, i aku la ka Loio e, ua make ka ko kane e E, ae, i aku la ka Loio ua make kauoha nae paha? Hoole mai la, aole, i aku la ka Loio, e nonoi ka pono e hooponopono i ka waiwai o ke kane, ka i mai 'la no ia i ka hua keukeu launa ole ka lapuwale, no ka nele dala paha o ua Loio nei, ke olelo mai nei e hoopii, ea! e ka hupo mai olelo oe pela, no ka ike kuhohonu i ke kanawai, oia ia e kuhikuhi aku la ia oe, i ke alanui pololei e loaa'i ia oe ka pomaikai, o oe e ka hupo ea, he pono ai, pono ia, piha ka opu; o na liilii o ke kanawai aole oe i ike ia mea, ke hai aku nei au ia oe, e ka Loio he kulana kiekie no kona, kona hoa e like ai o ke Kauka Lapaau akamai loa oia kona lua, me oukou ke aloha.

J. K. KAPULE.

Kaumakapili, Feb 14, 1866.