Ka Hoku o Hawaii, Volume XXXVI, Number 43, 15 April 1942 — Na Iliili Hanau [ARTICLE]

Na Iliili Hanau

; iakauia e George K. Kane Sr.) la Halolelo A Joseph Nawahl Ma aili, I Ka Wa O Ke Kalie Ana O ; a Pele I Ka 1880-1881. "Ke U nei kakou i ka ike ana ke kahe ana mai o ka Pele, majko o ka ululaau me kana misio- • i weliweli. Aka, ei-a aku he Pele < aku o ka weliweli, oia no ka , /AIONA e pahola mai ana maana oka aina. E aho no e lilo au na ululaau, mamua o ka lilo l ; ,na ona kane ame na wahine ika . aiona." Hoolaha ia keia haiolelo a ka :on Joseph Nawahi maloko o ka .oaloha, i Dekemaba, 1909: Hoomanao e moku -o Keawe-nui- ,.. -umi ame na kupa aloha hoi i koe, a keiki pa-pa o ka makani hokio.io o Hilo, ka aina nona na mele ~me na hula kaulana, ua lohe wai o no a ike maka nohoi i ka mukiki ::na i ka wai ono oia pua, i hanai

ij. a nui i Kanahele, he oiaio. "Aia no o Hilo i ka pua o Kina, me ka Ua puole iluna o ka pua ehua. t . Nana a heluhelu akahele i loaa :jono i-a oe na olelo hohonu a ke eanaka naauao, piha a hu wale au me he wai ala, e pau ole ai ke. ..oopiha iloko o na lokowai. Koi-1 ;:oi ma kana olelo a koikoi ma ko- j • a kulana, he mea hanohano kie- j ): ie no ka aina hanau, he wehi ha , 'iukaniloko he lei a-i na ke kupuna, | :va-ulu-hala-o-upeloa, he hiipoi alo , >oi na ka makua na Homelani, huli J aku nana i ke one o Kaipalaoa oj Paliuli i hee ai imua o ke aliiwa-i une opio Keaihalu k-ana hanai, i ka j pae'na o pohakualo i ka muliwai o. Waiolama. He aloha na hoomanao , : na ina kanaka e hanohano haa- j leo ai oe e Hawaii-imi-loa. Ua hala • lakou ua pau ko lakou manawal maanei, -a kakou e uhai pu aku ai j :na ia alahele hookahi, no ka mea,; .ole kakou e loihi loa iho ana ma ::€ia ao ua a-na-na ua kaupalena ia . : .e manawa wale no. j Haia na kanaka naauao koikoi t ka aina, hala pu no me ka ano'i ke aloha, o ha hoomanao ana aile loa ia e pau. Ko'u la mua i hiki ai i Tarakaooa (Keaiakekua) puiwa a pahao'iao loa a ui ko*u lohe ana i ka'o olelo ponoi, rmai ka waha mai o leekahi kanaka opio loihi ikaika ili ulaula, a mahope mai maopopo īa'u oia kekahi o ha alakai wiwoole o Tarmer-mer (Kamehameha) ke A'ii kaua o Hawaiiensis, emo ole ka loaa ana o ka'u olelo ia lakou, he mau tautani mile mai ko'u aupuni mai, o 11 makahiki wale no mahope mai nei o Kapena Kuke a hiki maila au, he kakaikahi wale no na ilī keokeo (haole) maane'i, he poe naauao no ko'u aina, he kilo hoku, he a-na aina ame moana, a Kapena Kuke i lawe mai ai ia lakou. By James Colnett, mokukaua Brittanic Majesty o Enelani 1790, mamua o ka hoea ana mai o Vancouver (Wanakoua) 1792-1794. > (Pehea keia e kuu hoa heluhelu, 1 ka momona i hunaia, a ike kaua i! keia la, he me& i makemake ole ia e hoike ae i ka oiaio itmia o ke akea, a e mau no ko kakou noho pouli ana, a m!»naoio aku i ka la- j kou lau pohuehue mulea, uhiuh! • mana lima iluna, hapuku kahi lima j malalo, loaa ka olelo a ua kupuna 0 kaua, "Maikai kahi haole, ' M. K. O keia lahui Hawaiiensis 4 ant li- j ke no me ka lahui Tahitian, aolei • m i ike he hana keia lahui i ka j rama, aole keia lahui he lahui imi. rama, aole loa lakou ike ia mea» oj ko lakou rama, he ava he keokeo! kona i'o a i na maloo ulaula, he | ku'i lakou iloko o na puka laau j 1 hana ia ame na pohaku p\tk& J poepoe, o ka hapanui nae me ko j lakou waha e hana ai .huipu me ka j wai a kalana a inu. Ua hoao au a' ua ike au i ka ikaika o kea am> ra-, ma, aole hiki i kekahi 1 kaika ke hana nona iho, • me t

ko'u rama ka 11ta!ka o ke V iā hoi navvall\vsilt noho n»a*to. haalulu ke kino nui loa ka or.a. Mahope mal makau loa wa\i kc lioopa S keia vmo rama, iielo mai lakou ia'u he Saa\J. O k-ekahi rama o keia īa'\ no 1<? rama nmoli, ho meaai no >. uke me ka boyi Cpoi>, h<? uala ua nunui oi aku mamua o KoHi uatn. hana lakou lloko o na Ipu nvm\u c I!k« me ke pU (PumpkirO o k. t o1 akvi. Waīho a swaawfl alai'.-i oe Inu i nieaa! O k<?ta ivu ;i ai mak<?n\Mkv K>a in a m u a o ka ava. o k<-hs k»aa fa oe ka ons ,n\u kai me ka maona pu. Aok nae hus}iu na kane nie na waliino. Kaa wUt? no na kane apela no n.e :ia wahine .aolo ai pu. Mai ko Al ; . a na kanaka. By Capt. Jani«?s ColMokukaua BrittAnic Mn>-s'.y a Enelani 1790-1791, (Pehea k<»ia hoiko a ktia kapena IVlokano kAhiko. e hooia a:vii oia he lahui nui rama o3v kako... o ko kakovi rair.a iu* laau onui»oi u*sa hc al maona ninu 1 .;.a,iw ;nake loa &i. j>u kakou ;K. ; ka 'Mna <u\a oT* nWa he ran:a Olc 'o ia tho 1« no kfckou he laJn;; i.v lrana V» lawa )crta i:o ka r.ia;;& WA.) M K. {

Hoomanao e kuu hoaheluhei'u, i na pah-a ua maopopo ia oe, a i ole poina i ka moolelo o Moiklha, kala mai ia'u 1 kou mea kakau na Hiili hanau o ka aina O Moikeha, toaikai na ponoi o Olopa- .a kane a Luukia, ka mea nana i kiki ka hokeo a Luukia, kamaaha ia a paa ka ipuhulu e Moikeha i ole ai e kii hou ke kaikuaana i k'a wahine a laua. Kiekie keia a ka eepa kolohe nui wole. Ua like ia me keia poe a Iapeta, hoomaemae maka, pololi o ka īllohae noho maloko, lawe i ka ono l ka ono i ka ike a ka maka, na ke kino no. « Marina, he haole hapa Sepania (Spanish) keia. Ka Haole kanu kope mua loa o na Kona. No keia haole hapa paniolo ka inoa i kapa ia ma Kona Hema, a hiki 1 keia la, Honomanila, kahi mua Ioa o ke kope kaulana hiaa o na Kona i kanu ia ai( Kala mai 1 ka

mea kakau, aole i ike i keia wahi, ma ka moolelo wale no.) Ka haole hana rama mua loa i hiki i Hawaii nei, mahope mai ike na Hawaii i ka hana rama, oia ka la-i a puhi a lilo i ki. Mamuli o ka ike o na Hawaii i ka hana o keia haole me ka hao puka loihi kahi e kahe mai ai o ka rama, loaa ai ka inoa o ke ki la-i he okolehao, jno ka ike o na Hawaii ma ka-o-I kole o ka hao e puka mai «i ka I wai o ka rama, a hoopili koke no 'na Hawaii i ka moa Okolehao, o jke kupuna nui keia, <a i ka hoea iana mai o na Misiona Mikanele, ike aku nei na Hawaii i ka inu ia

lo ka rama, waina (best wine) ij loko o ka Halepule (Papaaina a i ka Haku) nui loa ka ike o na kai nak-a nui pu me ka inu rama (kui puna elua mai) helu ekahi o Waifpio ame Waimanu. ! Oka haole hookahi no keia nana i hoao i ka N<a'i Aupuni Ka- | mehameha e hoohainu i ka rama ihe Gin ,ma kahi o ka apu laau i no ka ma'i o ke Alii, he -apu rama ika keia wahi eepa o ka hoohui-

I hui ana me ka laau inu o ke AHi, 'a nana ponoi no i haawi i ke Alii a honi e ke Alii i ka hohono rai ma, pakiia keia apu laau iluna o ke poo o keia haole, a mama keia haole i ka holo. (Maanei ike kakou i ka oiaio o na olelo a Kapena James Colnett, aole keia he lahui inu rama, «ole lakou ike ia mea he rama, nana i ke Alii Nui Paiea, mai n&haha liilii ke poo o ka haole paniolo, "E waawaaiki iho ke jpoo, aohe puu kohekohe iho ■ e koe." He make ka manao o ke- j ia mau olelo Hawaii kahiko.) M.K. ; O ka inoa piha o keia honohala 0 Yonomalina, kupunakane n'ui o j jGin Okolehao, Don Francisco Paul ( Marin, he pepehikanaka limakoko j keia no Oalifornia, a holo i Hawaii i nei keia anoana pu awaawa, a hoo- ■ pilipili mau i ke alo o na Alii, he j keu aku keia a ka poe laki nui ( wale, ka,noho pu ana o ka Iliohae j me ka hipa, a o ka ,nahesa i na, j jmca momona ono o ke Kihapai' o, |Hawaii nei. Aole o keia haole wa-j jle no, he nui keia auna. iloko oj jkeia puulu hookahi; Adams; lsaac, , Davis; 01iver Holmes; John Youiig| |(01ohana) Hunnewell o ka l7i>6.j j t!a lawa keia no ka luanawa. i j O ka mea mua loa nana i hana ] j i ka Hae Hawaii, oia no o Capt» j |Alexander Adams, ka mea nona, jka inoa i hoopili ia ai no ke Aiii j j Kuakini Kapena o ka mo- : jku o ke Alu.Kiauneh&meha, ke Kia- j |pa Kamamalu, 1816. j j m&kahiki kamalia'o lua ole jo ka 1775, ka loaa ana o Hawaii ( jnei i ka hiki ana mai o Kapenaj j Kuke, ka huli honua o Enelani. j Beretania Nui. I ka ike ana o na, kanaka Hawaii no ka wa iiiua loa, 1 na kia na I-a ame ka pe'a o ka, moku o Kapena Kuke, manao ia-, kou he ululaau ua uiu i ka aioana» iHe mea malihiui loa loa i ko ia-j j kou maHa, akahi no lakou a ike i ' ■ koia mau iuona kaiualiao, Hooho, j iakou nie ka leo nui e iike me ka, t " ui cua kaaaka oia au, iolie ia ,

leo a hala loa aku maialo o &a j Kona Heiua, Koopuloa, a peia a j h.ki loa aku i Kona me kahi uxajkani aheahe maikai ma ka aina Iho. | "Ka ululaau nui e! e nee ae »ei i> ka mo&na!" Ka uluiaau nui «•: e | ae nei ika moana'" j Aole nae o Kapena Kuko i ku , iho, ua hoomau aku no kona mau |moku i ka hoio auA & uaiow&le, a ku ma Walmea, Kauai. a hui uw , K.iaiuualii, Aln o Liauai. O k«ia ,k« alii mua i hui me Ku- ! Ko vi mt ke Aiu Kanieh*. , "ioha. Mnauei i okio ai o K»p n)t K\iW, i.O ka oiaio aiue ka poioki, aole e hlki ia'u k< oieio a'e, t? h&~ V.ai ana au niahope e ka Jo) penei; lie op«o oiuoiu o : ke Aiu ka Moi, ! he nui kaaa mau wahuu». Ao',c hookaiu wai« uo. U* ii*awt ; u«u oia i&'u i keWu «we-, ]' a a.aikau ioa, , viu i ike u;aiuVMi a, ua iuak*ttia. ,lhu uu4 i ksk.aiu o k.u u aa-, e '.;auu kapeu*. o ko u aupuu. , K like r,si U*e ka pmwa o ita *a- 4 ■ •> a o j>eia no ko Kau«u, . o ';a;i wi.ua Ok« tu«a , le no i hiki oi« u\a k*»*k<a

—- y . r - •' ■ - Kauai ke holo e makaikai i ka moku o Kapena Kuke, he inoino kela waKi, aole like me ha kona k*a maUe, a huipu me ka olelo hoo~ kapu lee Alii, hiki ole ! na kanal<a ke hoopapa i na aoao o ka moku o Kapena Kuke. a haalele wale oia ia Kauai. Hiki hou oia a ku mawaho iki mai o Kaawaloa (Taravarooa) Kealakekua (Tara K-atooa) aole na'e 0 Kapena Kuke i lele koke i uka o ka aina e like me kana i hana ai i Kauai, no ka mea, kanalua oia i Ika nui o na waa ame na kanaka hoopuni i kona moku, a pilia o lU;. na o ka moku ina kanaka, Kauoha o Kapena i kona poe aliimoku ame na sela, e kipaku ina kanak-a mai luna aku o ka moku. Aole nae me ka m&ala-1 hi aka, me ka ikaika lakou i hana 1 ai. O na alakai o ke Aīii Kamehameha, ka mea nana i kauoha ina kanaka e haalele i lea moku. I ka haalele ana o keia poe kanaka i ka moku, nui na mea a lakou i lawe ai. O na mea e paa ana i ko iakou mau lima a nui loa ka huhu o Kapena Kuke no kā hoopoino ia ana o kekahi mau wahi o ka moku. Ua makemake loa oia e haalele koke iho, eia nae ,aole loaa o ka makani. He pohu pu wale no a hala na la he elua. Aole hiki i ka moku ke holo, a o ka lakou hana. wale no ,o ka noho me ka makaukau, oiai, aia ka manao iloko o keia poe kanaka e lawe i k« moku ame na waiwai apau. O ka lakou 1 manao ai e luku' i na kanaka a-

pau o luna o ka moku. He oiaio, ua hooko keia poe kanaka i ko iakou manao puni koko, ake ina mea nani o luna o ka moku. Hoopimi lakou maluna o na auwaa. i ka moku o Kapena Kuke, a hoomaka na auwaa e hookokoke a-1 ku i ka moku, a oia no ka mana- j wa a na haole i hoomaka mai ai e ki i na pukuniahi o ka moku, a oia ka manawa i puiwa ai na kanaka. I ko lakou iohe ana i keia hekili, puehu liilii na auwaa me na kanaka ,au aku au mai iluna o ka ilikai, ua pau i ka make lana hele mai. Haalele keia poe i ka hookokoke ana mai ka aoao aku o ka moku. O ka poe ola i koe iho iluna o na kaulua, palulu aku nei i ka poka me ka moena, I me ka nianao he mea ia no lakou e pak«le ai, eia nae, aole hookahi 0 lakou mea i ola. Pau loa i ka niake. Ua olelo ia he hookahī lau j <400) o keia poe i pau i ka make. 1 O ko lakou mau kino, ua nalowaj ie aku kekahi i ka moana, pae aku. j kekahi mau kino iehulehu ma na I kapakai o na Kona. Ua hu ka 1010 j i waho, a kapa ia ai "he Lolo paIhU»" . .■ ■■ l (Aole i pau)