Ko Hawaii Pae Aina, Volume III, Number 19, 8 May 1880 — Lilo Anei ke Aupuni ke Aie Kakou Umi Miliona Dala? [ARTICLE]

Lilo Anei ke Aupuni ke Aie Kakou Umi Miliona Dala?

[Koena mai kela palo mai.] Ua weliweli io paha kekahi poe ilo' ka o keia lahui no keia kūmuhana ane Uoikol, a\e i umv mUiona a be n\i : na ninaa o kahenwai noi ma na alann o keia kalanakauhnle, mai nn Boa'lohf a me aa makamaka, ak», ua Ulo pah( keia he enemi noi 110 kekahi poa wai wai a kalepa, a me kekahi mau makō' maka Hawaii. Aka, e weheweh» ik palia au i kekahi mau kumu aui no ke ia «ie; o keia dala e mauaoia nei » aie he dala ia e lu ia ana uia o a maaeei ( ka aina, no na oihana kuloko, oia keia 1 B,hana ia a e weho akea ia ke aws o Honolulu, ma kahi o ke Aopum', wahi kapili mokn, no na ano moku s pau i loaa i na nlia poino ma ka moana mawaena nae o na ano moku kalepa t me na mokuahi. N"o fca mea, o ke alanni keia i hilinai nui ia e na moku o m ano a pau, i loohiai na poino noi o ke la a me keia nno; a he puu oioina ho no ka poe kaaheīe makaikai honaa. 2 E hana a e hoomoeia i alnnui kae ahi a pttni o Oahu nei, ma ka īooa o ke Anpnni; no ka mea, ua ikeia e holo ans ka hana ma keia man aeo. Ina no Kaneohe, i Koolaopoko, ke ko i makemakeia, a uo Heeia a Kaalaea paba, no ks manawa pokole lob, alaila, aole e eme hiki ana ke ko ianei, iloko.o hapalua hora wale no, me ka makamuka o aa eaea a pau i makemakeia. 3 E hoomaemae akea, ia ke awa e Koa nei, ma ke kohi ia i 22 anana k« hohonu, 800 kapuai ke akea mai kekahi aoao a i kekahi; i hiki ai i na moka nui o na: ano a pau ke komo iloko nei o ke »w» e ka ai. 4.8 wa-hiia ke awa o Ponlon, a wehe akea ia ma kahio ke aupnai, i 12,000 anana tnai ka nuku aku; o ka laula 1 5,000 anaūa ko kaawale mai kekahi «oao a i kekahi; i wahi hooluln no na Uioknkana o u;* aupuni a pau e kipn mai ana Oia Hawaii nei, me ka nku mai i ko lakou komo ana iloko, a me kn loihi o ko lakou wa p ku ai, a pela no ke lakon pnka ana iwaho o ke awa. Oiai, e nana kakou ika hemahema nui o ke aupuni; nui na mokukaua i paino i kekahi mao makahiki i hala aka nei, aka, auh.ea' kahi knpono i keia aopuni ke hookipa aka, maUlo o kona mana a me kona hanohaoo aopuni io, i ikeaina aupuui a pan o ke ao eai he anpuni alii o.Hawaii aei, i ku io ma ke kulaaa a ka holomna, a i komo kona haluua me na aopuni nul o ka honna nei. 5 E haawiia keia puu dala nui ma ka mea i kohoia a ke anpnoi melalo.o ba oihana, ina ha Kohina kona knlana, a he alii haaan paha no ka aiaa. Ma koaa lilo ana i Poukn malama pōno no keia mau āala, a\aila a waiho m'ua mai oia i na hona no koua maoaiaaame koua waiwai a pan, ma ka lima o ke nupuni, a ieoe na hoike knpono i hiliuaiia i ka wa e hana ia ai kekahi palapala hoopj»» ,bona me ke aupnni maialo o ka man*o ke Knhina Kalaiaina a Kuhina Waiwai pah». - A ina makemake kekahi poe ō na aina e i ke dala, e kii aku ma ke apo aie no ka nknpanee oluola a ke aapaoi i manao ai no kona pomaikai īiK> t aUiia, e "Waiho mna mai ka mea e #le ana, i leona kuleana i ke aopani, e

Aole no'hoi i pili l»eia uiea ma\vaeu«. 0 na kanaka Hawaii n p«u iloko o kqia lahai, no ka mea, 110 ke kulenua Diii, a do ln"kou li'oi k© dala e manaoia nei. Aka Hoii he mea haohao nui no hoi na nica« i waihoia mai imua o ka alo o l?a mea o kakau riei, a ua pohia mai au i ka huaolelo penei: "Aōle e loaa onn ke dala ia oe, no lsa meen ho ilihuuo oe." A pela no p&ha auaaei o neIe ai keia lahui mnwa'ena o ka poe ilihuue i keia ano dila ina e hookoU ana. A ke pana aku nei keia moknpeni imua ou e kuil lahui ( a raa keia hoike 1 ana, ua kaulileo ia ka pomnikni malou» 0 ka lahui, me ka nele ole o ka poe mahiai, kanu laiki, kanu kalo, maia, a o na mea 'ulu o na ano o pau i ku maoli i ka. mnkeiuakein; na h«ua ako akamai, na haaa hoopukapuka, maauauwn, a mena mealike. Napoe lioopukapuka e ae, ua poe kalepa liilii a 'mo na ano kalepa o ae, no ka tnea, ua lilo ia ho elala au--1 pnni no Hawaii nei. 6 E kuknlu no ko Anpnni i Halo Bnnako nona iho, aole i papu, nole i mau tausani koa, aole lioi i enau tooknkaua. 0 ko'u koko pololei nna koiu, no ka mea, aole i knpono ia mau ano i ko kakou walii aupuni noi. Oi» ko'a pane akahi ana i ka Hon. R JB Bakef; no kona lawe ana mai i keia mau kuenu nui | a waiho aku imua o ka l&hui mo ka hemahema, oiai, aole loa e hiki i ko kakou | wahi aupuni nei ke lawelawe ma ia aao, a lawe mai ma ko ano hookelokela, oiai, ua inalu ko kakou aina no ka pono o ku Euanelio, a me ka mnikai o na hant»; oiai no hoi, o ke kaulana o ke aupu- ; ni Hawaii, e mau loa aku no ia. 0 ka mea i manaoia e kukulu ko aupuui i Hale Banako nona, oia keia: Fa Dui na dala i laweia inai ma Hawaii nei a laha ia iwaena o kukoo, oini, aole o kakou mau hale hoohohee ilala maanei, | aohe o kakoa lua dala a lua gula hoi, e loaa ai na pomaikai io ia kakon ma keia meu he dula kookoo a iae ko dala I gul». Aka, ua haawi ka ike a ko kakou I mau maka, a leha ko kakon maii onohi maluna o ka poe waiwai a me nn ahahui kalepa o kela a me keia auo; a ia kakou e noho oi a hala he mau makahiki loibi nae lakou ma ke ano oiaio, ua noho aloha like me ka oluolu a me ka maluhia maikai. Alaila, o ko lakou la hoemi ino iho la no ia i ka waiwai io o keia maa he dala, me ka poe o ka Banako, e like me ko kakou ike maka ana i keia auo iloko o na makahiki ekolu i hala a© oia no ke dala "[JnPeso" a ma ka "Un SoL" A pela no hoi kakou o lohe nei i i keia mau la mawaena o ke dala la e laha nui nei mawaena o kakou i keia l'inauawa; a ke lohe ole ia mai uei i keia wa, elua makahiki i koo, alaila, hoi hou kela mau dala i hoikaia maluna, i ko lana piha pono ana. ho haneri keneta ka waiwai io, e like me ia mamua. A pehea keia, he hana knpono anei ia mawaena o ka poe hui kalepa a me , ka Banako, e hoololiluli mau mni ai i na dHla i kamaaina mau me kakou ? He haua aoei keia e pomaikai ai ka aina? , Hole: he man hana keia e poho nui ai ka Waihona Aupuni a me ka lahui Ha- | waii; a ane hoi hou o Hawaii nei iloko o kona mau la epiopio i ka wa kahiko, e eoho ana iloko o ka aaaupo a me ka huhewa. Nolaila, ua lawo mai ka noonoo o ka mea e kakau nei, u me ka noonoo nei ana o ke aupuui no kona mau pomaikHi io, i oi aku mamua o ka me» e manaoia nei e aie. 0 keia Hawaii oiaio e hoike hookamani ola nei imun o ke akea, e 1U ke tne ka ike i'loaa i ke kanakn, a ke hai aku nei imua ou e kuu lahui, aole loa e lilo ana ko kakou aioa no kein aie, e like me na koho aoa a ka poe hupoa muka'u wale. No ka mea, ua hana ia keia me ka ike e hiki ole ai i kekahi mea ke ku mai a paio no ka pono, u me kona akamai imua o ke ao holookoa. A e i mai paha auanei oukon, he wnhi kanaka hupo nui keia e haawi nei i kona aioa e lilo no ka aie. a i hea la kona wahi i ao ia aii ka iUe, e hiki ai iaia e olelo o like me keia ke ano ? Ba, alia e wikiwiki e hoahewa mai i ka mea kukau, eae ka noonoo ole mamua o ka mea hiki ke pane mai, ma ko ano naauao io, a me kona akamai. A ina he mea hiki iaia ke hilinai malunao kona ifee iho, i hiki ai hoi i kona uoonoo lapawale ana.a pehi mai imna o ke alo o ka maa e kakau nei, ipamna hoi o kona waihp ai>a aku i ke «kea; no ka maa na oleloia keia «upuni, ha maaha makuahine no ua lahni e, he poe i like ma kakou ka ilihune a me ka nele; aka i keia' wa, oa lilo Jakou he mau ona waiwai nui, nolaila, owai fee aypuoi malalo o ka la i oi aku kona nani a me ke kolama mamoa o oa aupnoi nui o ka honua, i Hke ma keia aupnni ?. A pehea la oe i manao »i e ke kanaka Hawaii e lilo ana kon aina ia hai no kei» aie? Aole, aole loa oia e lilo; no keia

No ku mea, ua noouoo oui kn mea kakau m ko huina aui o na daln e taftnooia nei e aie iloko o aa mukahiki lie iwakalua, e like me ka pnlapalu hoopim mawnena o ka mea dnlti «» me ki> mō'» nie (ke aupuai). He $10,000,000 oia ke kulaaaa a manaoia nei, aka, inti u» haua'pouo ia ke dala, alaila & oi ana ka loaa a me kft puka niamua o Uo kuuiu paaiaieia, ho $55,000,000, alaila, na pau kft aio mni ke kumu paa n "k» puka i ka ukuia aku, a ma ka hoilioiia aua. ituua o ku tnea daln. Mn keia, ua koe i ko anptmi ho $36,000,000. Aole anei keiu oko ko aapuni puka ino ior aku i ke d(il?i i «ie in, rae ku piui ole o ka mnnawa i aeliko ia ma ka pnlapaln hoopww hoaio dnlft, ina Ho L8 na'maknhiki i' hala mai ka muuawa i nie in ai ke dala. A ke haawi aku nei an aaka poe opu noonoo g kaupnonn i keia. n e noonoo hoi tne ka heluholu ana a hooinuopopo ī keio, oia hoi ua hoa hanolmno o kn Ahaolelo, nn Lil a me na Knhina o ke Aupuni. Aole no hoi au i kakau ī l?o--in uianao uie ka hupo a me ke kuhihewa okn noonoo 3 t\ maoao iho kuu lahui, be wahi kanaka au e huawi ana i ko kakou aina makuahine e lilo oo keia «ie e hoino ttiau ia uei, mawaana o Da Hawaii a pau i manoauoa ole ke poo, a i kau ole ae ma kekahi kulano, a e liiki ai hoi laia ke hookele pololei i kona mnnno ame kana mau oleln umuiao, imua o keia lahnikanaka, e like mo ka mea e kakau nei; mni ko'u oiau la opio mai a hiki i ke oo an». A oiai, ua kuluma tnou l;o'u mau mn« noo mnikai imua ou e Hawaii, mai kela petk & ke\a pai\ o tu\ aiiia. Aole no hoi au i hoino nku i ka poe bō waiwai ko lakou iloko o keia aupuni. Ako, mnlu-n-i o knn uuouoi) a nio ka pono o kull aina a me kuu lahui au e hilinai ni. Eia kekalii tnea i uoonooia e ke aupuni, a me ku mea kakau, raa ke kulaua oiaio o ke aupuni e ku nei i keia \va, maluna o kona kahua. Ūa akaka ia kukon he aupuni kuokoa keia i ao ia irmi e na uupuni nai, oia hoi o Eoelani, Faraui, Beiegiuma a me Deneinaka, ma ka Iu 28 o Nov, 1843, a i hooiaio ia boi e Keoni li, ke Kuhina Waiwai, a «ie lieooi Mira, be Kanikela o Enelani niaanei, Mar. 25, 1846. A pehea e doonoo ai ke aupuni no k«na mau honu knokoa e liKe me kona inoa he aupuoi kuokoa, pela no ia e manao nei e hookele i kana man hana akamai imua o ke ao holookoa—oia keis>: E kuai aku ke aopuui i kekahi mokuahi, a i ole :'a, e kapiliia no muaoei; he niokuahi i hiki ke (awe i na ohua 500 raa kooa man keeun, a me na ukana o kela a me keia ano, mai keia nwm aku, a e kapaia kona inoa o Kulaaakauhnlealii; alaik,he hoihoi ana m!ii no ia i kona man lilo ponoi he $25,000 e lilo mau nei i nu laiua mokuahi o ka Pakipika, iwaena o na raakahiki he 12 i hala ae nei a hiki i koia wm Oiai, he liiki no i keia rnoku ke holo mawaena o Hpnoluln a me Amerikn, q like me ko laua noho ana ma ke ano makamaka n hoa'loha io, qo k» muoawa loihi; a pela uo mawaena o Hawuii npi a ine Beritonia Nui. Ua ae ia keia mau aupuni nui elua i wahi e holo ai keia moku, aole ma na aupuni e ae, e like rae ka noouoo ana a keia mnu aupuni ekoln, no ka meu, nols loti e ohaki nna keia anpuni i ka ponnaikai o na hn'na : mokuahi a pau i hoopaaia ma ko lakou aelike ana ma ka ij 1861-8, oini hoi, oa paa loa ia. I He nui loa ua wahi e tnanao\a a\ e' ulu mai ai ke dala a.ke aupnni, tna na huna o keia ano mawaena o keia moana me na loaa ma ka uina noi, no loko ne o keia pnu dala mahuahua. Aole nae o keia hoike ana no ka meinawu hookahi wale no, aka, no ka mnūawa i manno ia e hana a e noonoo hoi i ka mea e hi ki ai, a e \io\olba ai na hann iinua. E like me ka laau hou i kanuia maluna o knhi lepo maikai i hni pu ia ma ka wai, aole no e ole kona nlu mai a hua i sa hua ohaha maikni he pa tausaui, pela oo ke kahua e knnuia ai keia aie ma ka lepo momona o Hawaii nei. E loaa no ia'u ka pane ana i oi akn i ko keia, ke pane in mai nu ma ka nupepa haole a hupepa Hawnii paha o keia kulnuakauhale. E ka Luna Hoopoka, mni pani i kou roau maka, a mai hamau hoi i kou kuleana he hoopuka nupepa kaulana no ke koko o Hawuii pouoi, e like mo kou naauao. Aole no hoi keia he mea e hikia ai kou Uulaua, a e ahevv«ia ni ka mea [<Hkau,e like mo kau olelo hoak»ki> mu kn ifc«mu o kou nnpepa o ka pu* lo i hala. Me kn mnhnlo, S W B Ka.ulauīawoku. Hoūolulu, Apr. 27, 1880.