Ko Hawaii Pae Aina, Volume III, Number 47, 20 November 1880 — Na Ahi Pele Iluna o Maunaloa! OWELA KA LEWA LUNA I KE AHI A KA WAHINE O KA LUA! KAU KA WELI O KO HILO POE. [ARTICLE]

Na Ahi Pele Iluna o Maunaloa!

OWELA KA LEWA LUNA I KE AHI A KA WAHINE O KA LUA!

KAU KA WELI O KO HILO POE.

[He aie nui ko makou i na peni manawalea mai a ko makou mau makamaka oiaio mai o ka Ua Kauilehua, e hoike mai ana i na mea e pili ana i na hana a ka pele ma ka moku o Keawe. O ka mua oia mau leta, e ikeia no ia ma ka aoao eha o ko pepa o keia la, mai ka lima kakau ponoi mai o G W Akao Hapai Esq., a o ka lua, oia no keia malalo iho, mai ka makapeni ahai mea hou mai a ka Hon Jos. Nawahi, oia aina pohai mau ia e ka lehua. Ma ka aoao o ka. lehulehu ke haawi aku nei ia olua e na makamaka, no ka olua mau mea hou, i na hoomaikai ana, a i ko makou makamaka uhaiaholo o ke kahua hookahi ka Elele Poakolu, ko makou welina lokuloku.] He mea nani a kamahao ka ike ana aku i kona mau owena malamalama e pua mai ana iloko o na pohai lani o ka lewa, a he mea paulehia nui no hoi na kou mau maka ke ike aku i na muliwai ahi e kakahe mai ana ma na kualono o ia mauna : aka, he mea kau o ka weli ke ike aku e pahola mai ana ia mea iluna o na kauhale, na kula na

ululaau a me na aina. E hoolilo ana i na wahi uliuli a oluolu o ka nanaina i mau puuone, lehu, aa, a i mau kula pahoehoe neoneo wai ole. O ka nanaina o ke ahi pele ma na po mua i hoomaka ai ka a ana, ua hiki ke koho iho au, oia kekahi mau hoomalamalama ikaika loa ana i ku like me ke ahi pele o ka A. D. 1856. Ua hu mai na mapuna ahi pele ma ka aoao e huli ana i kai o Hilo, a malalo mai o na pohai piko o Maunaloa, malalo mai o ka pohaku o Hanalei. Ua hanini mai na auwai ahi pele a kahe ae la i ka palahalaha e waiho ana mawaena o Maunaloa a me Maunakea; a e kokoke ae ana i na kula o Kalaieha a huli i kai o Hilo a e iho ana ma ka muliwai o Wailuku; mamuli o ka ike o D. H. Hitchcock ma, aia no na ahi pele ke iho la no Hilo, ma kahi he 20 mile ka mamao mai ke taona mai. Ua manaoia, ina i kahe ke ahi maluna o na pahoehoe mua o ka A. D. 1856 alaila, he manawa pokole wale no a hiki ana i kai o Hanakahi, aka, ke kahe nei ma kahi i kahe ole ia mamua, a e hoopiha ana i na owaowa a me na lua a no ia mea, ua ano ulolohi kona kahe ana mai. Ma ka Poakolu iho nei Nov. 10 ua hoouna ia he elua mau mea e makai aku i ke kulana o ke ahi pele e kahe mai nei, a mai ia laua mai nei i hoike ia mai ai, aia ke ahi ke iho hio nei e kalele ana iluna o Puna, a ina pela, alaila. e oni ae 'ana ke kulana no kona iho pololei ana i kai o Hilo, aka, i ole pela o Hilo no paha ka pahu hopu. Ke emi mai nei na mile i koe malalo o ka 20. Ma ke kakahiaka nui nei o ka Poaha Nov. 11, ua ikeia he mau punohu uahi e puapuai ae ana ma ke kualono e huli la ma ka aoao e moe ana i Kau, a ma ia mea, i ka nana aku, ua huli aku la kekahi mahele e iho ma kela aoao o Maunaloa, oiai, eia no kekahi mahele ke iho nei i ka hikina. Ma ka po nei, i ka wa a na ohuwai i nee aku ai, aia hoi, ua maopopo loa mai la, aia kekahi puali ahi kekaukoe hele la ma ka eheu hema o Maunaloa; o kekahi hoi, aia no me he la e iho mai ana ma ke kua aku o keia taona. Ua moe pohai ae la ka puali ahi, e kahei pio-hio ana malalo mai o na kualono pa-pali mauna, me ka hoomalamalama ia o na ouli o ka lani. Ma ko'u hoomaopopo aku me ka Opera Class, ua like ka nanaina me na ulawena o na kii hoikeike o na Papu e

kiloi ana i na mea hoopahu iloko o ka pouli o ka lewa. Ua mahalo ka maka i neia mau

hiohiona malamalama o na ahi ai honua, aka, ua holo mai ka maeele i ka houpo, no ka pihoihoi, ina paha hoomau ia mai kona nee ana, a uhi mai ia iluna o kuu home ua lehua? E hoohalike ia anei ia me Pomepei a me Herekulano i hooneoneo ia'i e na ahi pele o Vesuvia ? Aole loa ia pela. O na lono no na ahi pele iloko o keia taona e hauwawa nei, ua like ia me na lono pihoihoi o na kulanakauhale i hoopuniia e na pualikaua o na enemi. E ninau ana, aia la ihea ka pele ? Pehea ka iho ana ? Ehia mile i koe ? Aloha wale no hoi ka aina ! Ua kahe ke ahi pele o ka 1856, a ua pio ma kahi kokoke he eono mile ke kokoke a hiki i ke one o Punahoa ; aka, ihea la keia e hoomaha iho ai ? Mamua ae o na mea a pau a ka naau i iini nui ai, e oluolu na Lani e kaohi mai i kona mau lima i na uhi ai honua a e hoopaa hoi i na muliwai ahi, i ole lakou e holopapa ae lakou maluna o ka aina Ua-lu-lehua. O ka hoike malalo iho no ka pele hou ma Hawaii, mai a H M Wini mai no ia o Kau, i kakauiu e ia mai Hilo mai, i ka Nupepa "Hawaiian Gazette," a ma ka lokomaikai o kona Lunahooponopono, ua loaa mai ia makou ke kope ma ka olelo haole, a oia ka makou i unuhi mai ai, no ka pomaikai o ko makou poe heluhelu. Hilo, Novemaba 12, 1880. O ka hu hou ana o ka pele ma Hawaii, a'u i hoike pokole aku ai ia oe ma ka pule i hala, ua mau mai no a hiki i keia la me ka pii mau ana o ka ikaika me ka malamalama. a i keia wa ua like ka olino me na ikeia ana mamua. Ua hoomaka ka poha ana ma ka hora 7 ahiahi o ka Poalima, Nov. 5, he 6 mile paha ma ka akau o ka lua o Mokuaweoweo ma Maunaloa, a kahe aku la ma ke kula palahalaha kiekie mawaena o Maunaloa a me Maunakea, me ka oili ana aku elua mana muliwai pele, o kekahi kokoke ma kahi i hoomaka ai, a kahe aku la i ka lua kahiko o Kilauea, a o kekahi makai iki aku o moe pono ana i ka Hikina. Ma ka ike aku i keia wa, me he la aohe poina nana e hooweliweli aku i kekahi wahi o ka mokupuni i noho ia e na kanaka, ke ole nae e paukiki loa ke kahe ana a ua mau muliwai pele nei, a loli hou ae paha kahi e kahe ai. Ua loaa he wa kupono i ka poe makaikai, e ike ai i keia mau nanaina kamahao, oiai hookahi wale no ikeia ana i kela a me keia 10 a 12 paha makahiki-aia hoi he muliwai pele mai ke 35 a i ke 50 mile ka loa, ua kaupaleia mai e kekahi lokoahi ma kela kula palahalaha kiekie, no na mile he nui ke akea. Ua hiki loa ke pii ia aku me ka pilikia ole ma Waimea a ma Hilo mai, a o ka oi aku nae o kahi maikai loa e nana ai i ke ahi, mai kahi hanai hipa aku ma Kaleieha, ma ka hema o Maunaloa, oia kahi e ike holookoa ia ai ka nanaina nani lua ole o ka pele. He lehulehu ka poe i pii mai Waimea a me Hilo, a ua hoike like mai lakou, ua oi loa aku na hiona nani o keia, mamua o ka mea hiki ke hoakaka aku. Mai ke $60 a i ka $100 na lilo o ka mea hookahi no ka pii ana, e like me ka loihi o ka manwa. O ka mea i hiki ke hoolawa nona iho, a i iini hoi e ike i ka hiona nani e like me keia, aole e poho wale ka ike ana i keia wa maikai. Me he la, aia kahi o keia pele hou mawaena o kahi o na pele o na makahiki 1855 a me 1860, e like me ka mea i hoopaaia ma ka palapala aina aupuni hou, a ua like no paha me ko ka makahiki 1843. H M W.