Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 9, 3 March 1911 — KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI. Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI.

Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii

Olelo hoakaka He kupanaha no keia hooaahoa*ana 0 Kalamopuu ma keia kaua ana la JCahekili, oiai he mokupuni okoa ke ku mai ana ma ko Kahekih aoao, eia hoi o Maui, a 1 mau wahi tausani kanaka elua wale no a keu ka pee e kn aku ai e poipu ia Maui, aka, o Kalaniopuu paha. kai ike 1 ka mua a me ka hope o kana hana. Ua pae md la kekahi mau auwaa o Kalamopuu ma HonUaula. Mai Keoneoio ka 1 na ko? a hoea'i Makena. Ua lawe hoi 0 Kalaniopuu 1 kekahi mahele " o kona mau koa a hoopae aku ma Kiheipukoa e kokoke ana 1 "Kealia He wahi ia mawaena 0 Kalepolepo a me Maalaea Ua oleloia, o na poe Alapa ame na poe Pnpn, o lakou ka pualikaua helu ekahi o Kalanjopi;u He fce keia ire na mahiqle hulu manu, e aahu ana 1 na ahu-ula, a o na pololu wale no ka ]akou mea kaua, aohe mea e ae He hke ko lakou kiekie apau Aohe oi o kahi maluna o kahi. I keia nee ana mai 0 Kalaniopuu, o Kamenaneha no kekahi He nui na mana moolelo ma keia wahi, ma ka mea e pih ana 1 ka wa 1 weheia ai 0 ke kaua,, a me ka paa ana o Kalaniopuu me kona mau koa apau no uka 0 ka aina, Olelo kekahi mana, i ka wa kakahiaka nu> ka pae ana 1 uka o ka aina, a olelo hoi kekahi poe 1 ke ahiahi molehulehu. Ma keia moolelh hci ? e lawe ana la 1 ka mana e olelo ana 1 ke ahrahi, oiai oia ka hoike a kekahi mea paanaau moolelo Hawaii 0 keia wa e noho oei kakou, oia ke alii S. L. Peleiholani. I ka noho ana o na kaa-kauu 0 ka Moi Kalamopuu e hoonohonoho 1 na 111111 konane o ka papa hoonee kaua, u? ninau mai ia ke kahuna o oia 0 Holae, 1 ke aln: "E ka lani e! I ka wa hea o,e 1 manao ai e hoonee aku 1 ke kaua?" Oielo aku la o Kalaniopum 4, J koa po no," Ia wa olelo mai Ia ke kahuna: "Alia ! E nmau ae au 1 ko akua ia Ku. I hbike inai oia i neia po e ku ai ke kaua au ; e ka e ku aku. Aka, i hoole mai ko akua, alaiia, e hoomoe ke kaua a hiki„ka la Puka ka k, puka ka har»a, & īkeia aku no hoi ka' lala maleo a me ka lala maka, Eia k& hoike, p ka ae-ei ko akua 1 ke kaua 1 Jceia po. I ku au i ka pule a kuku na hulu o ko a.kua—kolih hoi ko lakou oni ana—a lele a kau iluna ,o<u, e 1«! afu, e moe ke k*ua a hiki ka la." O ka wa no ja 0 ua kahuna nei 1 kij aku ai 1 ka pule īa Ku-kailimoku. O kft no hoi ia o ka pule a ua kaiiiina nei a like ā like 0 kahi 1 paji ;ne kahi 1 kee aku o ua pule w, o ke ae la no ia 0 ip hulu manu hilu > 0.-0 ih« ma poo 0 Ku-kaihmoku, a kohli ana mt he mea ta e puhha an*i p kefafo makam. 0 ka hele ia a ku pplpJei |jifioli ua poje hulu nei iluna pip ka luhe hou ole i ialo, 0 kajiele no hoi ia a Amana ka pule. a ua kahuna Oei, hookahi wale no hulu i ikeia 1 ka hepao ana ae, a [ele «jai a haule iho la mamua o ke alo o Kamehameha. A he mea uuhe nui ia hoī la e na mea apau. Kii mai Ia ke kahpn? i na hulu nei a hoihoi aku la a o-iho la ma kona makalua i hemo mai jai paai luna mai o Xu-kaihmoku. Alaila, huii piai Ja ua /tahtrE nei,a olelo rna la, E ka lani e 1 ua ifce pu ae la kakou i jka hoike a ko akua—Ke au'a ae nei ko akua 13 pe, aple e nee ke kaua i keia'po. Aia no ka nee i ke kaua a ro. O ka wa a ke akua e boike ka manawa ia e k»i ai oe e uhae i ka upena a ko hoa. paio, a ia a ku pololei ka b i ka 1010. A ke hoike heu nei ke akua, e hoouna ee i ko keiki nei ip. Kwiehameha, e pii e'kii ia uka o Maalaea, A ke hoik? hou nei no ko ak.ua, aja a hoea mai i kou la hope, na janei (na Kamehameha) e malama ke akua, aole aku, Ua ano maikai ole ko K.alaniopuu manao no keia mau olelo a ke kahuna, a o ka o\ loa aku no o Kjwalao a me kekahi mau ahi kakaikahi e ae. Aole hoi make al e 0 KaUmopuu e hoouna j ke keiki ia Kamehameha, e kiu <a uka 0 Maalaea, e hke me ka oielo a »ke,ka,huna, om wahi a kona noonoo, he hana ku maolj ja 1 ka make. Aka, 0 Kamehameh», ua makemake ;ho la oia p hoouna ia oia ma keia hwakai, eia nae, a<?he ae 0 Kalaniopuu. u* ooho iho Ia 0 Kamehameha me kekahf manao e nuae ana i/oko opa. 1 ka noho hou an# iho 0 ka aha kilo a ua Moi Kalamopuu nei # ua hoīke ae & no oja i kona manw paakikj

kaua. Ao ka poe na lakou e hoehu i-ke kaua, oia no np. Piipji me tia Alapa. Ua holo like ae la n<i manao i na kāa-kaua apau o ke alii, a koe hookahi kaa-kaua, oja o Keawekahikona keiki a Keawemauhili(k)me Ululani[wJ. 0 keia ke kanaka i olelo mai' ia KalaiiiopuU. E ka lanie! Kai no piha e hoolohe ana kaua Ika olelo a ko akua, e hai nei, aia a*ku pono ka la i ka 1010 1 ka la apopOj alai'a, nee aku ke kaua. Eia ka, e hoole ana oe, e kuu haku, i kahoike a ko akua." Aole nae he hool&he aku o Kalaniopuu. Ai ka īke aua mai oke kahuna Ika maliu ole aku o ke ahi ) keia mau leo e uwalo aku nei iaia, oia hoi, kona leo, ko ke me ko Keaweka&kona, la wa i kulu iho ai kona waimaka, a olelo mai la oia i ke ahr "E waiho auanei paha na īwi o kamahele 1 na puu ohiki ona Waieha. Aloha wale au keiki eka lani. Eia ka upena a Kali?opuupuu ke hoopuni mai la ia uka, a ua ku ka maka-ha " Aole no he mahu aku o Kalaniopuu i ke kau-kau mvu mai ake kahun.i Uapaaloaiho la no kona manao e nee no na AKpa ame na Pupu i uka o Wailuku ma īa wanaao. Alaila, pane hou mai la ke kahuna "I nee kaua e ka lani 1 ke kaua, a i hei kaua 1 ka upena a kuu hoa paio, a Kaleopuupuu 3 alaila,no kaua ka puni ana 1 kanaupena, hlo o Maui īa Hawaii ma keia hope aku. oka lilo no ia mai Maui mai a hoea ī Kiuai " Ua huh īho'ia no o a hoonee na iliih o kā pupa konane hoonee kaua I keia wa ake aln e hoonee nei i na i)i}Ji o ka papa konane kaua, o ka mio iho la no ia o Kamehameha a puka aku la mai loko aku o ka h'ale. M.aanene ka makamaka heluhelu, e nana kaua la» Kamehame|ia, ma keia haalele honua ana iho ona ī ka hale, a puka aku la ī waho, me ka ike ols mai o na makua ahi ona, koe nae kekahi niau alu ai-alo ame kekahi pee e ae. Aole no hof lakou ī manao, he 4;ele hookalakapua keia a' ua Paiea nei Ika puka ana no o ua Kamehameha nei a waho, o kona paj aku Ja no la ī kekahi o kona mau kanaka ponoi me ka hoike ana aku ho> imua o lakou, ua makemake oia īa lakou e hele pu me īa i kapa-ka nalu Kma aku la na hoe waa ame ko lakou mau kaulua." Kauoha ae iakeia [Kamehameha je paa na kanaka onai tia mea kaua a luna.o ka waa, oiai wahi ana 1 hoakaka aku ai imua o kanaka ona, aohe ī īkeia aku ko lakou halawai me na waa hoamakak)u a hoohalua o ka poe o Mayi e maau mai ana ma"ke alahele pakaha, 3. lakou e heje aku ai, _ Ke ike mai nei nae na koa ona 1 ke kaona anr<e ka io maoli o kana mau olelo, oia hei 3\ehele kaua keia ana e hoeu nei, nolaila, ua huluaa loa ae la hoi lakou la wp., he hookahi wai o ka like me ko lakou ahi, oke kumu nui pko Kamebafneha hosla apa ae i keia huakai, no kona hoonaukiuki 1 |ja paakiki ame ka hoolohe ole o ka makuakane, o Kalaniopuu i na plelp ke kakuna, a Holae, ano kona manao ana jjp hpi kekah» e hoao i ka hoai/ona [julu (panu o luna o ke poo o Ku-ka-j haule īho ai mamua pono ona _ Kau aku na'hoe waa maluna oke kaulua op£ alij aiwaiwa nei o Kohala, a kaa no hoi ua kapaea nei qie kona mau koa, a o ka hoe īho Ia no ia o na hoe waa, & p Maaleako lakou awa e pne ai Oka hele keia ol.}iii īei a'okoke i ki poina nalu mawaho maj o Maalaea, kena ae la o Kamehameha e hooiho na waa no kalaeo Pawai'. Oia hele ia o na waa a kaalo pono ma~waho o kahi pne j;na ka aoao hikina īho o ka lae o Pawai, a olelo aku la ke al}3 \na hoe waa, e na waa o lakou malaila 1 nana aku ka hana u idiwu uei īauka o ka aina, paa pu mai ana o ukk oua wahi nei īna kanaka. Hoo'maopppo ae )a np la|<pu pe|, o na kanaka no ia o Kahekih e kiai ana ī na kapakai aine jaa olaelae oia mau wahi. I keja v/a. ua ano wehewehe ae ke alaula o ka la, a hiki no hoi u apie kona poe kanaka makai aku nei ke īke aku i na kanaka o uk«J, ppl? po ftpi fia ka- . naka. o uka, ike mai la ī kanaka o luna o na waa kf-i.li a* Ke nune mai la hoi ko uka poe ikg alii nona keia kaulua e lana aku Ke manao ala kekahi poe he waa Mau: no ia, a olelo hoi kekahi poe, he waa Hawaii. Oiai ko ukapoe e nune nui ana mawaena o lakou iho t)9 ke ano o nei kaulua hookalakapuao ka hoea ana aku ia%a poniponi ya|p oka Wanaao, ua Jtiuli ae la o Kameliameha a olelo aku Ia i kona poe hop waa, p hooltomo ka waa no ua wahi nei. PJaa\yl np Hoi oia ī ke kauoha ī kona poe kanaka e ku me ka makaukau po ke k^upi, hōokomo ana'ku ona waa oua Paiea ngi, a he ipau anana ke kaawale mat uka mai oka ain?i f o ka wa la i īke pono loa mai ai ko uka poe, he wpa kaua keia no Hawaii, apkawano ia '\ ala ae ai ua poe Maul uei, a hoomaka mai la e pahu i ka lakoy mau ihe maluna o na kanaka o Jca waa e hoOkomo aku nei, 1 Ikpl? h°' ? al » ° Kamehameha ke ku ala ma ka ihu oka waa, rnfi«k a lii)«ina ? p. o kekajai kahu hoi pna ma ka ihu o kekahi yfaa. Akp ku np ho| npi kOfi pip. kela ame keia waa, a maluna no hoio ka pola o ka v.p.a. meka lakou m?iu pololu pwko lakou mau ljma. Mannua oka hiki ana jna poe o uka ke pahu mai 1 ka lakou mau ihe, ka lakou n?au poiolu, a maa piai |hoj ika lakou mau a-la,oia. ka Kamehameha i kahea ae ai i koila poe kanaka' Aoje i pa u