Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 37, 15 September 1911 — KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI. ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA [ARTICLE]

KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI.

ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

KA Hi'apaiole roa na Kahua Kaua o Howiii

OLELO lIOAKAKA

/īa na w.ihi apau a kona poe, paio am me ka hahana loa, i kana \M\hi e lele akn ai me īkaika nui niamua ponoi o ia mau koa a na'i aku la i ke īa me k\ īk.ukn nui Ē pale a'na ina īhe n me na olu — e alo an 11 m a-la—e pu ana 1 ke kamka a uha'i ae īoolilo ana i na lnhipea a hooS k.uia ni.u kela a keia aoao nea e rrnhelae ai ke alahele kona mau koa 0 s me kekahi mau kini e ae, e hol ll ana lakou li kahi kahua kaua a kahi ka-| a kau.i, e nana ni, e okilo ai, wi mai la a hoike mai la la no tia wnhi n>ihwali o kona mau puali, A ke lohe o Kinvhimehi u iu hoike, o īa kona wi e holo me ka mam t !oa a hoea ma wahi upihipalu o kona aoao loouka aku la me ka tkaika Iloko o keia wa e hookaia nei ia mau kaua, ua loheia ka tku 1 o na leo iiooho o na kna mai aulua mai, ma Hilo, a hoea i ealakekua, ma Hamakua He elua la a me elua po 1 nee la ai ke kaua ma na aoao elua, ike kolu oka la, ua hoauhee na koa o Hilo, ma Laupahoeje, a pela no hoi ko Hamakua oe koa, ma ka aoao o - Keaweīauhili. O na koa auhee keia o Keafemauhili, uaholo kekahi helua o lakou a lele ma na pah ka akai a me na owawa pah kuobo oia mau kaiaulu awaaw?a ka mokupuni o Hawan. Ma ka hoouka kaua ana ike olu o ka la, pepehua iho o Kuleahi, o Keoho a me Nakaikuana, na'lu na lakou i paipai ia J inaau o Laupahoehoe, e pepei a make o Lononuīakea, ke lii a Kamehameha i i ma Laupahoehoe. O keia ke kaua o Laupahoeoe, a he kaua laoakila no īa aj kamehameha O keia kekahi o na kaua ī ookiekīehou ae ia Knmehaaeha, roa ke ano, he koa oiaio he hiapaiole hoi no ka īkaika. Ke olelo nei ke kuauhau a S Peleiholani, maloko o kana iuke moolelo kakaulima penei. Ama keia mau kaua ana a Laīnehameha, ua paa kana oleo kahoahoa i na koa ona, oia iqt: "Imua e na pokn'" He nau pokii 10 nohoi—he opiopio ie ono. Ua kupono ia leo lani pono ia: E o'u pokii ame ?u keiki." E ka makamaka heluhelu, ke ffee ae la oe ī ke kaua ī kapaia »a keia moolelo o ** cLaupahoeaoe," ke kaua a Kamehameha i <upono ai ke kapaia o Laupal)oe mua a me Laupahoehoe hope, a he ano kuhihewa paha ka olelo ana no ka noho ana o Kamehameha ma Laupahoehoe iala"ihDi mai ai maikekaua mai o Kauaawa, a aoho ai mahq "Laupahoehoe mua ia," e|i,fe me na mea i hoakaka ia aia aa helu i hala. , I keia wa a Kamehameha e a9bo nei ma Laupahoehoe, ia

vj<i i noouna mai ai o Kahekili, Moi o Miui, i knm mau hoewaa ik.nkn lm v oia o Akalelo p ku mni i.i n me kona pt e koa ohm i Mjui. Ua hnlo nni 'a n Akalele a hoea 1 Hilo, a auau ī kn wai lehua o Hilo A hoea o Aknlele imua o-Kea I wem uihili, hoike aki-* la oia, i nni oia e Kahekili e kn mai la K ihahnwai mi e hoi i M-nm no ka holo ana t ke kaua ī Oihu me ahila, ni p.>u a!cti !a o Akalele ike .tl i ''Peliei kou qnanao?" ! ti'n, p.me m.ii L o KeavPiiMuhih: "Healn auanei hoi k.i l.ewa o'a E ho' no hoi paha na kanakn o ke alu ouii, ua : loaa no hoi ko'u k:>kun o ' e keiki a maua, 0 keia keik' a hili e olelo nei, he kokua nona, oia o Keoua Kuaahuula, "Ke hoi nei oe," wahi a Kea wemauhih ī pane mai ai īa Kahahawai, "Aloha aku nolke aln haKp o Maui. A hai aku, eia no makou ī ka wela o ka ih 1 ka maka īhe " Haalele īho la o Kahahawai ma la Hilo, a hoi mai la lakou. 0 ka hele īa ona waa o lakou a hoea pono mawaho o Laupahoehoe, īa wa ī olelo ae ai o Ks hahawai īa Akalele epae ka wa£ no uka o Laupahoehoe A pae ka waa o ua wai nei no uka o Laupahoehoe, 0 kona iele aku la no la no kj aina a hele pololei aku h no oie imua o Kamehameha, a hui aloha īho la kua la wa nioau aku la o Kahahawai ia Kaaiehameha: Iluna ke aio, īlalo ke aio?" 0 ke ane nui a fehahawai i ninau aki ai īa Kamehanieha, e noi aku ana oia i ola nona la Kamehameha Nana mai la o Kamehamehū la Kahahawai, ke kanaka laahiĒ a aole e pepehna, i |pane aku la oia* "Aohe a'u, a keia alil B hoi no oe i Maui, maha ikuU [no kaua e hui hou ai," lAiaiia, pane mai la o Kahaha;wai 'iUeaha hoi kana? Uj kipa mai Ja no au i ou Ja, o ; mai auanei oe, e ke aiu, ī ko'u ike ole aku īa oe, mamua d<-ko'u haalele ana īho īa Hawaii nei nolaila, aia ia_oe ko'u ola, a ai: no hoi īa oe ko'u make e ke alu Nam hoi ia, ua pane mai la ot īka huaolelo o ke oia, noiaila, ua ola ae la au, ake hoi nei ai me ka maikai o ka manao. Ia wa ninau hou aku la o Ks mehameha ia Kahahawai. C ko oukou hoi aku no paha keu a hala loa i Oahu?" "Ae, oia keia kii īa mai la e hoi 1 Maui," wahi a Kahahawai 1 pane ma: aj. A mamua o ko Kahahawa haalele ana iho īa Kamehame ha, ua kaohi aku la oia e nohe iki e pama wahi ai, a hoi aku f ke kai loa, aka, ua hoole mai 1; .oJ£ahahawai me ka olpln nn; mai. Aole e napoo ka la i kei; la, hoea makou i Maui,

Ua hookuu aku Ja o Kameha meha ia Kahahawai ma e hor iloko o na panai aleha' pumehana anu. E hoorpaopopuia hoi, o Kanawai ko K<ihekih kanaka kapu a ele kapu, hikt> ole ke pepehi w ileia, a o Kikane hoi ko Kaniehameha k j .naka laahia, aole no hoi hiki ke pepehi wale ia v Aia ka make o keia naau kanaka a komo īioko o ke kaua. U.i like lon keu me na Elele Kuhina a me na Kamkela o na anpuni nui o keia wa, oini e hoo una īa nna lakou i"iia na aupum e ae j A hoi o Kuhaluwai ma no |Maui, ua noho iho iu no o Ka- j Jiiameha n\e kon.i mau aiu a me na koa ma Laupahoelioe. j A ī keia noho ana o ua Paiea Jnei i heie malu ai oia i Puna, a Jpu ai ke poo ona i ka hoe a Ka-' !leleiki, nolaila, e nana kakou 1 ka moolelo o Kamehanieha a me, ke kaua i kapaia o ke Kaua o Kaleleiki, a o .a ka puka ana o t ke Kanawai Mamalahoa. | j A hala o Kahahawai a me a kona poe koa ma ko lakou ala- ■ hele huii hoi no Maui, a noho ( no o Ka me'h mieha me kona mau ( aln, a mahope haalele ai o Kamehameha Ta Laupahoehoe a holo ai i Keiau, Puna 0 ka heie ana keia o Kamehameha a h.ikaka ai oia rae na ' kanaka lawau o Puna, a kapa na kela hakaka ana ke Kaua o 1 Kaleleiki He iehulehu na mana moolelo 1 loaa i ka mea kakau, no ka mea e pil) ana l keia huakai a ' ua Paiea nei -Oia hoi ka maheie ī ka me,a kakau moolelo S. M Kamakau, ka J S Kukahi i hooptika'a ijia ka nupepa i kapaia "Ke Kuniulipo" a, ua na- | nakameakakau i keia mau mahele, a ua ike~ i ko iakou ku*hkeole 1 kekani a kahi ma na mea he nui a ua hoaoka mea kakau e "hilo oia" i keia mau mooieio ma na wahi kulike o lakou. i I kekahi po a ka u-a e halu)ku ana, ka makani hoi e pa-pu-hili ana, a uwiia-nurmdka-eha ī ka iani e lalapa ana ī ka poai j lewa me ka hekih e ku'i nakolokoio ana ma na paia lam, a e poipu ana ka pouli maiuna o ka aina a rne ka moana, ua kena aku tā o Kaipehameha ī kona poe hoewaa a me kona hookeI le e holo ka waa no oia> ? 3 ua makemake ou e ike, pehea II a ka noho ana u na kanaka o 1 Puna 1 ka makatijcau «na o na mea apau e piii ana no ka huakai holo moana oehuehu a ua Paiea nei i keia po a ka uio e haluku nei, ua kau iho la ua Paiea nei maiuna o ka wan, me ka waiho ana ī kona paiekana ma keia huakai oehuehu īloko o ke akamai o kona hookeie waa I keia oiii ana o ka wa o ua i Paiea nei i oko o ke.a ino nui e i poipu nei maluna o na p ua pali 1 ku o Hilo, ua hao ae h ks akai' mai o ka haokeie waa ī kana , j hana i hele a iehia. ij Ua hete aku ia ki he . mahimaht la e olah ana īluna o ale kupikipik|-o o ka moana . f me na haluku kuaua ana, aka, J |he mea ole la i ke akamai-hoo- | kele waa o ua Paiea nei. Ua i pa ke poo o ua Paiea nei i ka ) u-a a me ka makani, aka, aole i' oia poipii ia e ke kai, o ka hunahuna ehu kai o laoehuehu ku - pikipiki-o o ka moana, o ia ka 1 mea ī hoopuiu lelehuna īho ī na papaiina o ua Kaeaea Na'i Au- •' puni nei " Ua lilo keia akamai a kona 3 hookele waa i mea nona e alo--1 ha ai īaia, a ua hooiiioiho la oia a i ua hookele waa nei ona ī hoa a piii n.,111.1, mr? km .ilo t k» 1 kai, ka u-a a me ka mak ini, 1 keia he le ana o lakou a ha-

U o -Hilo-pahku, ua kaa ae la "i hope ka īno, a komo lakou nei i ka malie ma ia hele ana akn. 0 ka hele no hoi īa a wehewehe ae kaiao, a mahiki ka La i ka ilikai, hooi'io ana lakou nei 1 ke awa o Papai. He wahi awa keia e kokoke ana uPapuaa, Ke aau, Puna. O ke kumu oke kipa ana o ka waa ma keia wahi, no ko Kamehameha īke ana nui 1 kekahi poe kanaka e noho ana 1 kaha one, e hono upena ana, a he mau wahine hoi ke kahi e lawaia ana 1 kahakai, a ua makemake oia e huipu a"e kanvailio pu m? aa poe kanaka neii I I nei wa akn waa *e hooiho nei, oiaka wa a na wahine e |lawaiaana i īke mat ai ika waa, ahe waa malihim hoi ta ' o ka laua ike ana mai o nei kakaluakanui, kahea aku wahine, nona ka jinoa o Punini, ka wahine a KaI leleiki i na poe e neho ana ma- , uka o kaha one "Auhea oukou e! He waa kialoa ae hoi keia e komo mai nei." Kokoke loa aku la ka waa o Kamehamehha i kaha one, ma kahi a ua poe kanaka',nei e noho ana, a ī ko lakou nana E.na-mai īke mai 1a lakou he waa malihini foa keia. ,NdUiU, haupu wale ae la no lakou, he waa hoomakakiu no paha keia no ke ahi o Kohala, oia o Kamehameha, ka mea nona ka inoa ī kau ia ka weli mai o aooki aīna Nolaila, iho U Likou 1 na upena a )akai}, o kela hapuku, o keia hapuku, kau ma ke kua 0 ko lakou naholo aku la no ia iloko o ka ulu hala J kefa ike ana mru o Kamenapie'ia ī keia_hpfo ana o ua po,e ng' ? o kon.i \ya no īa ; kauoha |ho ai i oa hopwaa,e hoe me ka fkatka. Hookahi no'-lme ana o na ka naka 1 ka Lkou mapuna hoe, a 1 ka la, nehe ana ka wa oua Paiea nei ī ka ilnh. Aohe ī kau pono aku ka waa i kaha one, okawa no la i lele aku ke alu no uka o kaha. one a uhat akn la mahope o na ka- ■ naka e naholo ana, me kona kahea la lakou, e pelu hou mai ī hope nei, oiai, ua makemake oia e kamaiho pu me Ukou; eta nae, aohe hoolohe mai ,o tja poe kanaki nei. . g.e )ke aku Ja nae ke aln, he ■ elna mau wahi kanaka e auamo ana ika upena ? aole hoi hiki īa laua ke holq mani.a loa, L aka, ke īke wale la no nae ua i mau wahi kanaka nei i ka hahanj o nei kanaka"mahc pe o laua ; nplai|a, ole}o ae la ke i kahi o laua ī kekahi' , "E holo aku kaud aku nei &na mawae pohaku, a . nana la e hoopaa j ka uhai ana mai ra ka.ua, aole e nele kona pohoio iloko o ke<ahi o keia . mau mawae, oiai he ano kana. ka malihmi ae no keia e uhai mai nei īa kaua, aohe ī kamaa- , ma īna lua meki o Puna nei. Ke holo la no ua mau wahi ' kanaka nei, a ke aku nei 1 no hoi o Kamehameha ī ke ka- ■ aku, eia nae, aole he huli > ( mai ī hope oua mau wahi ka- ', naka nei ? miu no ka holo īmua. |j Aole i pa» 'l Helamilunahe honua ilalo iko ka Nupepa Home Rula nona iho, aole e lewa kona mai wahi opeope i o a janei ehke me na huhui aipu a Lonomuku ka ' lewa mau. Eia noiea nupepa ke hele nei me ka holomua, a i nui na kauoha pepa mai na mo- . kupuni mai. 0 kona ola ana t he ola ana o ke kāu o kona umauma iluna'aohe ona okupu 1 a ano nawahwali, oia mau no '-mai-kahiko mai, a makau-e-ele- . lo ae ai,"ua kuonoono ka lua o - Kuahaimaana." He hewa ~