Kuokoa Home Rula, Volume X, Number 11, 15 March 1912 — KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua [ARTICLE]

KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii

Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua

Nona ka. Nant, Pau ke Kua Mahina kf m o—lmi I K \NA IPO MA NA &LE KUALOLOA 0 K\ MOANA—IOAA 0 I I'UKIA NOHO 1 KA MALU 0 KV PIK HaUIaNA I KA WAI 0 WAILUA—KA HI'APAIOI F0 KA IKAIKA—LIJKUIA NA KUI'UA 0 HaWAII NRl—tU>Kl\ N\ MK\ I\)HIHH£I 0 KONA Hanauna

Iv\ \\a hoolei aku la o Kuaia-1 lii i na lei lehua a me na lei hala n a ka o Luukia,. o ia no, ka wa a Luukia i lele mai ai a paa i ka a-i o Kuaialu, a puliki ae la a honi aku la i kona tot>a alo kehau o ia kakahiaka'me na oleio kaukau i maopopo ole i kou mea Kakau. Noonoo iho la o Kuaialu i kana mea e hana ai, ī kumu nona e pakele al a hiki īaia ke hoi, a olelo hou aku la oia la Luukn. ''Hwkahi no mea nui o kuu nn'i, a ma e hiki mai ko'u ma'i o kuu waiho no ia ma neia a'eone, aok» wa e .ila ai, he aiuhuiu ia." "Heaha kou ma'i? M i nmau nui v o Luukia." "Heaha mai auanei kau j ko'u ma'i, "he uhi pu koke," a ke haaaia nei hoi au a aneane e pan, a apOpo la hehu, a ke hopohopo nei au no kau au'a la'u, o holopono ole auanei Ud'u \vahi hana." Na keia mau olelo pelo a Kuaialu la Luukia, ua <*e okoa mai la ua ui nei o Wailua i k£m no> hoopunipuni a kona hoa o īa ka kahiaka. Ua puili hou ae la lau i a kau aku la kela maluna o kona waa, a o ka nalo aku la nn la no ka moana, oiai na kukuna o ka'La" e o ae ana mai ka ilikai ae No Luukia hoi, ua ho' akj Ja no oia me kahi poku ona no kauhale, oiai pa wanvai hookupu a Kuaiahi na Maiielauln ua pau mua no i ka hoihoi i kauhale I ko Mailepakaha ma wa i oili mai ai iwaho o _ ko lakou mau ha!e, ua ike aku la lakop i keia mea aa me ka punohu e nee ana i ka moana, ua hooho ae la lakou me ka lep nui me ns hookanikam a pihe ana no kfeia mea kupanaha a lakou e ike nei a no lakou ka i.wa, ua ala pu ae la na poe apau, a \ hookahi ka uwa pu an<i Ia wa hookahi no i ikeia aktf ai o Luukia ma i ke komo ana aku ī kona hale, a komo koke ae la no ka noonoo i na pokii ona, ua hele laua i ka wa poeleele no kahakai a maha ua ike laua i.keia mea hou, ahoomaka aku la e iho no ka lae kahakai no ka nuku muliwai o Wailua. He mea oiaio, ua īke lakou 1 i na kapuai wawe i ke kakau i ke one, oiat, oiawa he wa kaia~ malo la, a ike pu iho ]a laloou i ka waiho o ka lau maile, ka lihilihi o ka lehua a me kapua o ka hala, a lele koke ae la ko lakou oili, ua hoea ke kanaka heenalu la po, a nona kela mea aa me ka punohu ua koko a lakou e ike la i ka aa a me ka ula i ka moana. Ua holo koke mai la laleou no ka hale o Luukia e moe ala me kona poien, eia nae, ua kipakuia mai la lakou e na koa kiai, aole e koaao aku ke Joaa ole ka hua kapu o ka puka o waho loa o ka a no lakipakuia ana ua holo |koke aku la lakou no kahi o ko lakou makuakane ka

Moi, a alu aimoku hoi o ka mokupum o Kamuwaelualani e ha* ai no keia inea a me ko lakou ike ana la Luukia me kona pokiiekuanama ka lae kahakai. I ka lohe ana o ka makuakane no keia mea, ua pu koke ae la kona huhu, a hele koke aku la oia no kahi a Luukia a mea kona pokne noho ana, a ninau aku la"Owai keia kanaka? A heaha kana ham o ka hiki ana mai o ka po." Oiai ua hoopihapiha wale aku , no katn poe kaikaniahine muli me ko lakou ike maopopo ole ua hiki io m.ii paha keia kanaka a hui me Luukia ma aole paha, a ma ka wawae wale no ko lakou ike ana ike ahu ma ka a'eow, eia nae, pau e m lakou nei ika ahi-ahi la imua o ko lakou makuakane. I ka hiki ana o Olopana imua o kana mau kaikamahme e moe nei t ua hoaU aku la oia, a ala ,mai la o Luukia ma, a la wa 1 ninau koke aku ai oia "Owai kela kanaka a oukou i kamailio pu ai, a mai hea mai oia?" " I ka wa a Luukia i lohe at i keia ninau a ko lakou makuaka ne, ua hiki oie la laua ke huna,ua maopopo koke no la laua, na ka poe kaikamahine ahi-ahi no ana i hele e kamaiho i ko lakou makuakane Pane mai la o Luukia i ko lakou makuakane me ka olelo ana mai "Ua ala ae no maua ma ka ponei, a hele holoholo aku la ma ka a'eone, a īa maua, malaila, ike aku la maua i keka hi mea a, a 1 ke kokoke ana mai īuka oei, eia ka he kanaka ui| majkai, o ka pae-mai la no īa no uka, a hoolei mai la he mau lei J hala, lei lehua a me na owili lei maile, a hoolei pu mai la he| , mau lei hulu mamo me na aahu kapa a me na moena polohinalo o Puna ? a ua kapa mai i kainoa, o keia kalana, o "Puna" a ina ka wau e manao ana o ka'u kane ia, na'u no ka e imi aku a loaa oia ī ka aina i Kalahiki Ma haehae " I ka lohe ana o Olopana 1 nei a Luukia ma, akahi no oia a akakuli mai kona huhu, a ninau hou aku la oia ī kana mau kaikamahme, "Heaha hou aku ua mau olelo a oukou?" "Ua au'a aku maua iaia e kira kauhale mai e paina ai alaila hoi, ua hoole mai no e hoi oia he ma'i kona, a o ka haalele mai la no la īa m'aua, a huli no kau ī ka waa, a o ka nalo aku la no la mai ko maua ike hou ana aku, a eia iho no ka waiwai la ke muu iho la

la wa o Olopana i lalau īho ai i na ahuula, na lei hulu mamo na ku na kapa a me na moena polohmalo, a iaia e lolelole ana, ike iho la oia 1 ka nani, a hooho ae la'oia me ka leo nui: 4< Ola na iwi o' ke kane keia e na kaikamahi'ne, no ka mea, aole e loa» keia mau waiwai i

oa poe haahaa, aka, i na alii ai moku wale no keia mau waiwal e loaa ai, hano no hoi a penei Vuu kane i upu ai nau e kuu kai kamahine, alaila, makepono kou kino ahi ke hlo īaia, a o ke kane ia nioepoou, ke hoomaopopo nei a» ou no ke olelo mai la ia olua no Puna u no Kalahiki, a ke kapa mai Ia i ka inoa o keia kalana o "Puna" Heaha la hoi, e hoouna akn i na elele apuni o Kamawaelualani nei, e kukala aku o Puna keia kalana, apela no i kapaia ai a hiki i keia la "Kalana o Puna '' Ia Olopana e kamaiho nei, ke hakukoi aia na manao hauoli iloko o Luukia, no ka oluolu o kona makuakane, uamanaooia e pii ana Ia ka ena o kona makuakane, eia ka, e oluolu mai ana no me kona nni nui o kana kane ia, a olelo hou mai la o Olopana laLuukia "Mao ko kane a'u 1 upu ai o īa no ka moopuna a Apua laua o Kealakomo o Kuaialn kona moa, o ia hoi ka'u e haohao nei, 1 o Ku hoi ka moa o keia kanaka| aole o Kuaialu. Nolaila, e a'u kaikamahine, i noho olua a hoea hou mai ua ka naita nei ianei, e ninau pono aku olua i kona moa, a au'a pu aku no hoi e noho īho t Kauai nei, no olua o luna, nu oiua o kai, o uka a me na makaainana, o ke kane īa moepooia, no ka mea, ke ike mai la no oe la'u ua elemakule, a no oukou aku ka ama no ka poe ui, me keia mau olelo a Olopana īmua o k&oa mau kaikamahme, ke hoolohe wale ala no o Luukia me ke kulu ana īho o kona mau waimaka no na olelo kaukau a kona makuakane, ia wa o Luukia ī ninau hou mai ai i kona makuakane ia Olopana. "Ina aole keia kanaka o Kuaialu, a pehea wau e hana aku iaia, no ka- mea, he nut maoli keia mau waiwai i makana la mai e keia kanaka?" Ua ninau mai la o Olopana ia Luukia: "Ua hookupuia mai naeleeiamau wawSi-nau?" - "Aole ī hookupuia mai ia'u, ia kaina nei, no ka mea, ī ka hi ki mua ana mai o keia kanaka i ka po o Mahealani, a o kaina nei no kona hoa kamailio, a ma o ianei no i loaa mai ai." <4 lna hoi ha pela, na ko pokii □o ke kane ke ole nae o Kuaialn," i pane mai ai o Olopana. Ia lakou no e kamaiho ana, ku ana kana v poe kaikamahine 0 ia na (Maile) imua o Olopana a ninau ana: "Pehea, ua ninau aku nei oe e papaoa laua nei no kela kanaka?" Ua ae mai la ka makuakane i ka lakou ninau, me ka olelo ana mai "Ua ninau iho nei au, a ua ae mai nei no ke kaikuaan* haku o oukou." "A ina ua ae mai laua, heaha iho la ka waiwai, ī ninau hou aku ai na Maile." "Eia iho ka waiwai ī loaa ole ia'u ko oukou makuakane mai ko'u wa ui a o ka hma o kuu poo, elua no a'u wahi ahuula, o keia hoi, ku ka paila hana ka haawe a eia īho, e nana iho ou> kou." J I ka ike ana o ua poe Maile ! nei i na wauvai, olelo hou mai Ia !ua poe Maile nei i ko lakou ma | kuakane. [ "Ina pela, e mahelehele ae keia puu waiwai īwaena o makou apau, aole la laua wale no, 1 Pane mai la o Olopana imua Jo kana mau kaikamahme alunu: i "Aole u ka loaa i ko laua la wa hine maikai, o ia ka oukou e I oleh mai ai e mahele hke. E h,uli no oukoti i ka oukou loaa e ko oukou la ''waihne maikai, a

loaa ae no aahu, a'haawl elike me ko oukou makemike." I ka lohe o keia poe Maile i na olelo ku i k.i hoohiahiU a ko lakou makuak.me, iu kulou iho la ko lakou m.m īla lo a hele aku l.i me k,t nan.i hou ole mai i hope, .* na ko.i mua aku e nana i ka hopena o ka lakou mau kuko pal.iualelo ma ke ano paoniom, alaila, huli hou ae la o'Olopana a pane aku la u Luukia ma I "E a'u kaikamahine, ua ike aku la no olua 1 ke kiwi o na poo ou mau pokii, a kaikuaam jhoi o īala aku (M.ulelauln), e hoomanao olua e a\i mau kaika nuhine, aia he manao nm īloko 0 lakou e hoi ala, a peneia la ( noonoo ke kane a olna, malia o j hoea hou mai, aole e nele ko !akou ala manao e kaili, nolaila, pono olua e a'u mau . kaikamahme, a eia au ke hoi nei." ! E huh hou ae kakou a nana no Ku, īaia i olelo »ku ai ia Luukia, he mai kau kona he hia moe no anahulu la, aohe oiaio o la manao he anahulu la ana e hiamoe ai, he umi Kanawai a iaua 1 hoohiki ai me ka Ui o Nuumealam, a o kela olelo ana ke hanaia nei kona wahi ma'i a apopo hehu mau oia hoopu lipuni no la, no ka mea, ua hauhili ka at a ka \ve'da me «ela ui, apela oia 1 hoolalau ai ī na olelo īmi apa ī kumu nona e hoi hou ai a hui hou me keīa īpo Leimanu ana e noho ekepue mai la ī kau 1 hale, a eia na Kanawai a laua jt kau ai 1 mea nou e īke iho ai e ka mea heluhelu i ka pih o na olelo a Kuaialn īmua o Luukia no umi la. OLa ma ka aPua ke kanaWAI, o ia ka moa o keia Ka nawai 1. A.ole au īpo e ae tmua o kou alo Pane, ae. 2. Owau wale no, a no ka mea, he īnama wale au. Pane, ae 3 Mai kunou ko poo a auwihi ou mau maka. Pane, ae 4. A no ka mea, he huhu au. Pane, ae. 5. Aole oe e kuko i o'u pokii Pahe, ae. 6. Eha oe la'u, a nui ko waha i ka alala. Pane, oe. KA KUAIALII MAU KANAWAI I KAU AKU AI 7. Mai ai oe ī ka mai'a Iholelena ame ka" mai'a Popoulu, o eha ko opu, oia ke kapu o na wahine t ka mai'a ī ka wa kahiko. Pane, ae 8. Mai ai oe i ka ī'a ula he Ku-mu; o pahu ko waha Pane, ae. 9. E noho oe i ka hale-pe'a ewalu la. Pane, ae. 10 E ae oe e hele no au i kuu puni i ka heenalu o ka po a me ka pakaka ale o ke ao Pane ae O keia na Kanawai ano nui a laua ī hoopaa ar me keia ulua kapapa o ka moku, o !a o ka mea o laua e uhai mua ana i keia mau Kanawai, na Akua, na Kane, a me Kanaloa • e hoopat mai, o ta na la he umt a Kuaialn ī olelo ai īa Luukia e hke me īa i hoikeia maluna E nana kakou ī kona hoi ana mai la kakahiaka. Aole ī ala na poe-o kauhale o Puna, pae aku la keia i ke awa pae waa, a hapai ae la i ka waa a kau ī kulairii waa, a o ko ianei hoi aku la no ia a komo īloko o kona hale, hemo ka malo wai, hume ka ma I lo hou, ua makaukau na meaai a noho iho la no keia pama, a o kona ai ia a maona, alaila, oih aku la keta a hele aku la a ko- < /i)0 iloko o ka hale o ka ui kaut lana o Nuumealani, a ike aku k keia i ka wwiho oni ole mai o J ua ui nei me ka nani o kona pau ' ( ku kino, a nihi hele aku la keia a hoohaule iho la i kona wahi

pauku kmo me ka manao e pih aku ma kona aoao, me kona ma naoio no ua hiamaoe loa keb, a īaia ī hoalu īho ai ilalo, onioni ae la ua \n nei, no ka mea, ua holo aku la ke ala waiauuhea o ke kino o eueu a kakou a komo aku la ui.i kona niau pukaihu, a na »a aU i ho.Ua koke iu 1 iaui mai kona hiamoe nui, a owaka ae h kona mau maka a ike ae la oja, o kona kaiku'nant* hana pono no ka ua hoi mai mai kana puni mai no o ka heen^lu 0 ka po, alaila, apo mai Ia kona mau lima ma ka a i o kona kaikunane a kaomi malie iho, a Iin 1 liu ia kaimi male »na me ka pu ! pi wahi leo ole, a ninau ae la oia I ii kahi kolohe hoolalau a ka-l kou u Ua hoi mai nei ka oe?" Ae aku la no hoi kahi eueu a kakou "Ae, ua hoi mai nei au a pama mai ia au a hele mai nei e nana ia oe, eia no ka oe ke moe nei." | j "Ae no hoi, ī moe loa paha au ī keia kakahiaka, ī ka tke ! 1 ana aku nei o ko'u uhane ta oe | e ku ana oe ma ka lae kahakai | o kekahi aina a'u i ike ole ai, a | me elua wahine mauka mai o ka ha one, a e kamailio ana oukou a me kou hoolei ana aku he mau lei ma ka a-i o kekahi wahme ui a'u ī ike ole ai mamua a me kou hom an<« ī ua wahine nei a me kou kau ana ī ka waa a hol mai nei oe. 1 Nana aku oe īka huhu o ko'u uhane a me ka inaina o ke ano lili, a ia manawa hookahi no pii pu mai la ke aloha nou, a oia ke kumu o ko'u moe loa, a loaa, mai la au la oe e moe maikai ana no, a o ia ka'u e ninau aku net la oe "He oiaio anei keia. mau hoike a ka po la'u nou, ina | he oiaio a oiaio ole, e pono oe e j hoike mat īa'u." Pane aku la kahi eueu maalea a kakou me keia mau olelo. "JElua no ano oka moe, he oiaio ame ka oiaio ole Eia no hoi kekahi, maha, no ko kukoj loa ia'u, pela i hokeia mai ai kela moeuhane moe waa īa oe i ka po nei " Pane mai la ua ui nei o Nuumealani: "Aole au e puni j kau mau olelo, oiai, hepiaio no kuu moe, a i mea nou e īke ai 1 i ka oiaio ke olelo aku nei au la oe, o Kane keta la, kaj la keia o keia Akua o Kane a me Kanaloa, elua no pohaku e kui ana ī keia wa, alatla, ala ae la oia iluna a hele aku la ma ka pouhana o ke kihi o ka hale, kaukau ae la me na huaolelo a kou Mea Kakau \ lohe ole aku at ia mau huaolelo, alaiia, olapa ae la na alelo manamana o na uwila elua, a kui palua iho la na hekili me ka wehweh, a huli mai !a ua ui nei o Nuumealam a olelo mai la ia Kuaiahi:" "E Kunane, nani *ko lokomo ia'u, a aloha ole no hoi oe, ua loaa pono oe ia'u, aole e inki ia oe ke hoole mat i keia mau olelo a'u la oe, a e ike ana nae oe i I ka 10 o kau mea i hana ai.