Ka Lanakila, Volume I, Number 13, 7 October 1909 — HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA [ARTICLE]

HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA

KA NENE AHIU O NA LOKOWAI HAUPAA O TEMORA —KE DIA KEOKEO ONA PAE MAUNA O SATOMI—KA MAKANI EUSEKALOPE 0 NA HILANA O WALE

Ka Hiwahiwa a na Setokia o ke Keneturia Umi o ka A. D.

(Mai ka peni hulu Ne'ne Ahiu mai a ka Anela o Mekiko)

BUKE I.

MOKUNA XII Ka Moolelo Pokole o ko, Laua Lilo ana i Mau Naita *' Ae, ke hele nei au i ke aloalii o ka Moi Benelona," wahi a Eolina. "A ma 'ka manawa kupono mua loa e loaa ana ia'u, e hooili kaua aku no au i ua Moi la no ka make ame ke ola, a ina e hahai ia au me na ulia ppmaikai o ka loaa ana o ka lanakila maluna o©a r alaila e hoihoi aku auanei au i ke kino o ua Moi la imua o ka Moi Venometa o Enelani ma ke ano he makana na'u iaia. A ina hoi no ka make o ua alii la i ka oi o ka'u mau mea kaua, alaila, o kona poo ka ? u e hoihoi aku ai imua o kuu Moi. "No'u iho, ua minamina nui loa ia au mamuli o keia poha ana ae o ka inaina o ka Moi Venometa no ka'ii mea i hana aku ai imua o kona hanohano ame ko ka nohoalii, a ua manao au ma keia haha wale na e hoomanaloia ae ai keia momoku ahi i poha ae nei mawaena o maua. Hooia mai la kona kaikuaana me ka pane ana mai; "He kumu kupono loa ia au e hana aku ai i mea e hoomaalili ia mai ai kona inaina nou, a oia nohoi kau makana e hoihoi aku ai i hiki ai

oia ke lilo mai i haku maikai nou e kuu pokii, a o oē hoi i kauwa hoopono malalo ona mai keia wa aku a pau na la o ko olua ola ana. "E kuu pokii, ke noi riei au i kou oluolu no ka īawe ana ak* ia'u no kahi o na heaila i waiho ai i ike aku ai au i ko laua mau hiohiona." Alaila,..uhaele aku la laua no ua wahi la, a s ka ike ana o ka Naita Bolana i na kino elua e waiho ana, he rpea e ka nui o kona kaumaha ame ka menemene o kona puuwai. He ku maoli no ika Walohia ko laua waiho oni ole ana. He oiaio, ma ka~wa aua Bolana la i kilohi iho ai maluna o laua, ua hoohanini iho la oia i kona mau waimaka me ke kaukau" pu ana iho i kekahi mau huaolelo kahoahoa no *ka lede puuwai koa oiaio, a o ka lua ole hoi ana i'ike ki i na la o kona ola ana. I ka pau ana o ka laua makaikai ana i keia kulana eehia, ua hoomakaukau iho la laua no kalaua huakai hele. Ua pai koke aku la no o Bolaria no ko laua hele ana no ka Hale Kakela, kahi a ka Moi Beni« tona e noho ana me kona aloalii, i hoohalawai ia ai lakou kekahi i kekahi. t4 Ma ko kaua wa e hoea ai i ua Hale Kakelala,ai ulu io ae kekahi paio hahana ana mawaeiia o kakou, alaila, o ka'u e ao aku nei ia oe e kuu pokii, e hana kaua ma na ano apau l»a e kokua ai kekahi i elike me ka'u i hai mua aku nei ia oe. MOKUNA XII Ke Kanaka A-a ImuA o Bolina ma—Kahukaena NO KA MAKE ANA OIA NAITA —LoAA NA Heana I KA Moi Mareko. Mamua o ka haalele ana iho o Holina ma 1 ua kahua la, hoea mai la he wahi kanaka peke pahaa (a-a) mai ke Kakela Kamerota mai, he kiu ola i hoounaia mai no kā ukali ana mahope o ka naita poino. I kona hiki pono ana mai a īke i ka waiho ak,u o na kino heana, na ia mea i hoopir ae i ke leukahalake oua wahi peke nei. Lelele hele ae la oia ine ka uwe paiauma ana me kona mau lima e huki ana } pa o poq, a m halo Wi mai }a

hoi na kulu waimaka nunui nia kona mau papalina, Me na lima e puili ana mahope o ke kua, ninau aku la oia i ka Naita Bolina: 4< E ka Naita maikai. Nawai la keia mau hana ku i ka menemene ole?" "Heaha la ke kumu o kou ninau ana mai ia'u pela?" wahi a Ēolina. "Ke ake nei au e ike, owai la ka llmakoko puuwai holoholona nana i lawelawe nei mau hana hoaloha ole, a'u e ike nei? v M Na J u;' 7 wahi a ka pane. •'Ho! ho!" ihooho leo malie ae ai ua wahi kanaka peke nei a kamailio ma! la: 4< Ke hai aku nei au ia oe, o ka hana au i hookumu iho nei, ua waiho iho oe i kahua no kou noho maluhia ole, a e hoea mai auanei ka la ma keia hope aku e uhai loloa ia ai oe e ka hoahanau ponoi o keia naita au i pepehi iho la. A ke mānaolana nei au, ina oia e hookolo ana mahope o kou meheu, aole loa he wa e hoihoi nele ia mai ai o kana mau mea kaua me ka loaa ole o kekahi moepuu no kona pokiu A ua hiki nohoi ia'u ke hooia aku imua ou, ma ia wa auanei e hiki mai ai keia hopena a'u i wanana e aku nei, oiai he kae'ae'a no oia ma ka oniu ana i na lako kaua, a he mau olona nohoi o ke kulana lawakua e kau ai no ka lia ke ike i kana oniu ana i na mea kaua o kela ame keia ano." 4< Aole loa o'u hopohopo ina oia e hele mai ana imua ponoi o kuu alo," wahi a Bolina. M He hookahi wale no a'u kanaka e hopohopo ai a e weliweli ai, ,? 4i Owai ua kanaka la?" "O Venometa, ka Moi o Enelani," wahi a Bolina, <( aole nae no ka paio ana*he alo a he alo, aka no ka make ana o keia naita ame ka lede pu iloko o ka wa hookahi." Ia lakou no e kamailio ana, hoea ana ka Moi Mareko o Kamawela, a i kona ike ana mai i keia kulana ku i ka menemene nui wale, ua hooriiaka mai la oia e niele pono i na mea i hanaia ai i loohia ai keia hopena weliweli māluna o kela mau kino elua. Hoopuka ae la oia he mau huaolelo maaaonao me ka māopopo loa i na poe apau e hoolohe aku aiia: "A6le loa au i ike iki iloko o na la o kuu 61a ana i kekahi hana ku i ka weliweli elike me keia, he elua mau kino make me na kulana like ole ilōko o ka wa hookahi, he kanaka opio kekahi a no ka aoao palupalu kekahi i molia iaia iho no ka naauauwa ana mahope o kana aloha. 4< He mea «iaio, o ke aloha iloko ona he lua ole ia, a ua hookoia hoi kona hopena ma ka hala-

wai pu ana rqe ka mole awahia oka make. Nolaila, aole loa au e haalele iho ana i keia kahua a hiki i ka pau ana o ka'u mau hooponopono ana no ko laua mau hemahema. 5> Ua kauoha aku la oia i kona mau naita he kanaha, kona poe hoa hoi ma keia huakai hele no ke kukulu ana i ke kahua o na halelole ma ia wahi, a e kakali ka nee ana o ka lakou huakai a hiki i ka pau ana o ka hana ana i manao ai. I ka pau ana o na hooponopono ana no ko lakou hoomoana ma ia wahi, ua kauoha ae la oia ia lakou e hele kela ame keia ma kona wahi iho no ka huli ana i mau kia pohaku i hoomaemae mikioi ia e ka mea kalai pohaku noeau, a ina e loaa, alaila, e lawe mai a nana e uku i na hoolilo apau no ?a hana. Me ka hookaulua ole iho i hookoia aku ai ke kauoha alii, a i ka hala ana ae o na hora ekolu a oi o keia hele huli ana o ua poe la, ua loaa aku la k"* hi mau kia hoomanao mabala i kulike me kan« i makemake ai ma kekahi halepule he aneane umi mile mai ke kahua aku, a laweia mai la ia mau naea a kukulu ia iho la maluna o na he elua. Maluna o ua mau kia hoomanao la i hoomoeia iho ai he papa pohaku keokeo i palapalaia me keia mau huaolelo: Maanei i moe hiolani iho ai Ke Keiki a ka Moi o Irelani, Ma kona nonoi ponoi ana no E hoopai aku ia Bolina, I ka Moi o Enelani Ke Alii Nui Venometa; A ma kona aoao Ua hiamoe pu iho, Kana ipo aloha oiaiol Ka ui nohea Kalamela, Nana ponoi no I lawe ae i kona hanu ola, Ma ka wini oi lua O ka pahikaua weliweli; O ke aloha me ke aloha Ka ipo i ka ipo, He elua mau kino Aka, he hookahi no puuwai. MOKUNA XIII Merelina ke Kilo ame Eolina ke Koa—Ka Hauna Pahi Wikini—Ka Pahikaua oka Ehaeha ame ka Weliweli. Mai haohao e na makamaka heluhelu a manao iho ya haalele o Bolina ma i kahua hooluli;

kakou 1 ike ae nel, aka, ua hapaku6Jho la He ku'e hookaa epaepa o na nihoniho o ka mlkini uwila, a eia no laua ilaila me Lohiau kahi i laulima pu ai i na hana e pili ana i ke kia hoomanao. Mahope iho o ka pau ana o ua mau hana la, ua haawi mai la ka Moi Mareko i kana mau hoomaikai nui i ua mau naita la, a oia no ka wa i liuliu ae ai o Bolina ma e haalele iho i ke kahua hoomoana, a pela nohoi me ka Moi Mareko ma kana huakai. A mamua ae o ko Bolina ma kau ana ae no ko laua mau lio no ka nee ana aku ma ko laua alahele, ua hoea mai la he kanaka malihini a ku ana imua o lakou. I ka ike ana o ua malihini la 1 na hua palapala o ke kia hoomanao, ua haawi aku la oia i ka ikaika lena a kona mau onohi maka maluna o ua mau huapalapala la. A pau kana heluhelu ana, ia wa oia i huli mai ai imua o lakou a pane mai i ka Naita Bolina me keia mau olelo: <£ Oiai ma ou la i poino ai keia lede opio me kou hoopa ole ana aku nae iaia, aka, ua hoehaeha maoli aku nae oe iaia, ua hoowalania i kona mau manao, a ua haehae maoli no oe i kona puuwai a okaoka liilii. No ua hana ala au i hana ai\a me ia mau hiohiona hikimua e hoike maopopo mai nei i na hoakaka a na kahoaka lani, e hahau aku arla oe i kekahi hauna pahi weliweli loa i hiki ole i na olona o kekahi kanaka ke hoohana, koe wale iho no ka lima mana o ka mea ike ole ia. "A o ua hauna pahi weliweli auanei au e haawi ai, e hoomoē aku ana oe i ka ulu ana ae o kekahi kaua weliweli loa. Ke hai aku nei au ia oe, a e lilo lakou nei apau loa i nei hora i mau hoike no ka oiaio o ka'u mea e olelo nei no ka wa e hiki mai ana, ma o ko*n Kalawai ana me kekahi Naita kaulana loa e ola nei i keia mau la. A mamuli no auanei o ua haUna pahi hookahi la no au e hookomo pu ia ai he ekolu mau aupuni mana nui a koikoi o ke ao nei iloko o kekahi kaua huliamahi nui e poino ai kekahi mau ola kino lehulehu ma ke kaua ana. "A iloko auanei o na makahiki he umikumamalua e noho ai lakou iloko o na hookaumahaia me ka ehaeha nui, a o na palapu auanei e loaa ana i ua naita kaulana la, aole no ia e hoolaia ana no na makahiki he umi mahope mai. Mahope o ka pau ana o kana mau olelo ana mai me ka lohe o na poe apau ame ka Moi Mareko pu, ua lilo ia mau olelo i mea na lakou e nalu nui ai, a o ka wa no ia o ua kanaka la i ku ae ai

}luna a haalelelho la ia lakon e piolake ana me na nana{pa pahaohao. Ua hulj ae la o Boliua a kamailio aku ]a i kona hanau-mua me keia mau olelo: "la oe e kuukaikuaana haku, ua lohe like ae la no ka^ a ame keia poe apau loa ina olelo wanana 1 hai ia iho nei, nolaila, o ka'u e olelo aku nei ia oe īna oia mau ulaleo i loheia iho nei e kakou a e liloanai mau olelo oiaio a e hookoia, alaila, he mea maikai ia "kaua e haalele iho i keia kahua a hele aku no kahi a'u e upu nei i mea e lilo ole ai ka wanana i mea ole, malia no iā kahua o ka hana keia mnu leo wanana." O ko laua hoomakaukau ae la no ia e haalele ih° i ua wahi la, aka, mamua ae o ko laua motio ana aku no loko o na ulu nahele ma ke alahele pokole e hoea aku ai no kahi i makemakeia, ua hele aku la ka Moi Mareko a ninau aku la iTta Naita Bolina me keia mau olelo -mua o ka hoolauna malihini ana: "E kala ia mai au e kou hanohano e ka Naita, ma o ka loaa ana mai ia'u o kekahi mau haina i pili pono i ka'u mau ninau e waiho aku ai imua ou e mea i wananaia iho nei, a'u hoi e pahaohao nui ai ina e hoea io mai ana ka wa e hookoia ai o ua wananala? 4< Owai la kou inoa? "Mai hea mai nei la oe i hele mai nei? "A nohea la kau huakai? "I pane no kau ninau mua e ke Alii Mareko, eia he elua a'u mau pahikāua au e ike~nrāTlā, a na laua e hoike aku i ko'u inoa," wahi a ka Naita Bolina. "Me ka moakaka loa, ke pane nei au no ia mea, alaila, o kou inoa pololei anei ia a'u ehainku ai, e kapaia ana oe <4 0 ka Naita o na Pahikaua Elua?" u Ke apono nei au i kau haina, oia ko'u inoa pololei." Nana mai la ka Moi Mareko i ua. naita ala me ka hakilo pono loa ana maluna o kona mau nanaina a olelo mai la: 4< Ua pono aua pololei maoli no ke kapaia ana 0 kou inoa pela. A o ka'u olelo hope ia oe eSa Naita o na Pahikaua Elua, Ke hele la oe me na olelo hoolana i silaia iho nei e kela kanaka uialihini, e ukali ia mai ia mau huaolelo me ka waiwai 1 upuia, a e hookoia hoi ka'u mau ulono. ana nou, e mai kau huakai imi hanohano e na ulia laki ame ka pomaikai. ?> "I pane no kau ninau elua, ke-hai aku nei au me ka pololei ame ka hookamani ole, mai ke alo alil mai nei au o ka Moi Venometa o Eneiani,.a hui a halawai pu iho la me ko'u hanaumuamia kda k&hua, ka mea hoi a'u e hōolauna aku nei imua o kou hanoheno alii ? ke aeia mai," wahi a Bolina.