Ka Lahui Hawaii, Volume II, Number 20, 11 May 1876 — Page 2

Page PDF (1.26 MB)

KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII
HONOLULU, MEI 11, 1876.

Na Olelo a ka Haku.

MAI hoopai aku i ka ino.
Mai hoohiki wahahee oe ; aka, e hooko aku oe no ka Haku i kau mea i hoohiki ai.
Mai pepehi kanaka oe. O ka mea huhu hala ole i kona hoahanau, e lilo ana ia i mea no ka hoahewaia.
Mai hoahu i ka waiwai ma ka honua, aka, e hoahu oukou i ka waiwai no oukou ma ka lani.

[Kakauia no "Ka Lahui Hawaii."]

          O KA noonoo ana i ka olelo hooholo e ninau ana, heaha ke kuleana o na Kuhina e noho ai a e koho iloko o ka Hale Ahaolelo, he ninau ano nui a koikoi loa ia i pili i ke Kumukanawai a me ke kaupalena ana. Oiai hoi, he nui na hoa o ka Hale a me kahi poe e ae i lawe mai i ka mea i hanaia e na lahui e ae, a me na kumuhana i manaoia no ke aupuni ; no kakou nei, he pono e noonoo ia keia ninau mamuli o ka hookahua ana o ke Kumukanawai. O na ninau—heaha ka i ike'a, a heaha ka mea pono, e pono e hookaawaleia. O na kumuhana i pili i kekahi lahui aole no e hoopiliia i kekahi. Ma Amerika Huipuia, kahi nona ka Ahaolelo i komo ai na kanaka ike loea, kupono, a me ka naauao o ka lahui, ka poe i kupono e lawelawe i na ninau paakiki loa, a e hana hoi i kekahi ninau pili hooponopono aupuni, aole no i manaoia he pono aole hoi i ae ke Kumukanawai he leo kekahi o ka oihana hooko iloko o ka Ahaolelo o ka aina. Ma Hawaii nei, he ane makehewa ke olelo ae—aole i like pu na kulana no ka mea ua akaka ia, a he pono no e ninauia me ka nooonoo pono, i ke kupono o ka oihana hooko e hoolohe ia, a e hooponoponoia hoi kona mana. Eia paha ka ninau kupono, o ke kuleana a me ka mana e hooloheia'i ka oihana hooko, aia no ia mamuli o ke Kumukanawai. A ina he mea ku i ka pono e hoohaiki a e keakea aku ia mana, eia no ke ala i maopopo, e hoololi i ke Kumukanawai. O na Kuhina ka mea hoike, e hoike ana i ka oihana hooko o ke aupuni. O ka Moi ka mana hooko i hoike ia ma ke Kumukanawai. Ma o na Kuhina'la e hoike ia'i oia, a maluna wale no o lakou ka hihia o kana mau hana. Ma ko lakou ano luna aupuni, o keia wale iho la no ko lakou ano, a nolalia, o na mana a me na kuleana a pau i ili mai ia lakou ma o ka "lakou oihana," ua akaka no ma ko lakou ano e hoike ana he mana hooko no ke aupuni. O keia ka manao i hoakakaia e ka Loio Kuhina ma ka la mua o  ka hoopaapaa ia ana o keia ninau, ua lawe hewa nae oia i kekahi huaelelo Hawaii ma ka hoakaka ana ia ano, a nolaila, ua kuhihewa paha kekahi mau hoa o ka Ahaolelo.
          O ke Kumukanawai o ka makahiki 1852, he leo ia no ka Moi, e haawi ana i na pono i na makaainana. A ina i makemake oia e hoomau ia leo maloko o ka Ahakaukanawai, ma o kona mau Kuhina la, ua hiki no. Oia iho la ka manao i hiki ole e kanaluaia, no ka mea, malalo o ka Pauku 55, he noho ko na Kuhina maloko o ka Hale o na'Lii, a he kuleana mau hoi ko lakou e loheia maloko o ka Hale o na Lunamakaainana i kekahi mau manawa. Malalo o keia mau hoakaka ana ua noho no lakou a ua koho ma na mea a pau imua o ka Hale, me ka hoopaapaa ole ia o ia kuleana. Ua hookaawaleia i mau "noho" no lakou, iloko o ka Hale o na'Lii. Ua hoakaka hoi ka Pauku 72 o ke Kumukanawai no ke koho ana i na 'Lii, a e "noho" lakou a pau ke ola. He mea akaka ke olelo ae, ina o ke ano o ka "noho" ana o na Kuhina, aole lakou e koho, e ili pu aku no ke ano o ia i na 'Lii ma ke koho ana. Oia mau ano olelo like no ka i hookomoia ma ke Kumukanawai o ka 1864, a me ia ano like no i hookahua ia'i no ke koho ana o na'Lii, a hiki i keia la. Ina he mana e ae ka i hoakakaia ko ke ano o ka "noho" heaha ke kahua i haawiia ma ka hapa hope o ka Pauku 59, kahi i hoakaka ia'i, aole e noho na Kuhina ma ka hookolokoloia ana o kekahi hoopii luna nui ? Ina o ke ano o ka "noho" aole e koho, eia paha ka manao o ke Kumukanawai, e papaia na Kuhina aole e hele mai ma ke ano he poe makaikai, no ka mea, o na 'Lii wale no ka aha kiekie no ka hoopii luna nui. He akaka ka manao no ia hookahua ana, ua haaleleia nae. Ma ke Kumukanawai o ka 1864, ua hoohuiia na Hale Ahaolelo elua. Nolaila he mea pono e hanaia i kuleana leo no na Kuhina iloko o ka Hale Ahaolelo, a e hoopaa hoi i ko lakou kulana malaila, i kulike ai me na hoakaka i hoololiia o ke Kumukanawai. Ua hanaia keia ma ka Pauku 43, kahi e hoike ana "e noho no lakou ma ka lakou oihana, me he poe Alii'la, iloko o ka Ahaolelo.
          E noho lakou ma o ka lakou oihana—oia wale no, no ka mea, aole lakou he mau Alii, ma kekahi ano e ae. Ina i haalele mai kekahi Kuhina, a hoopauia, ua pau ae la kona noho ; ua pau, no ka mea, aole oia he Kuhina. Maloko o ka Hale Ahaolelo, ua hoike mai ke Kumukanawai i ko lakou kulana, e like me na Alii. He akaka loa nae ke ano ma ka olelo Hawaii,—"mawaena o na'Lii."
          O ke kuleana o kekahi Alii, he okoa loa ia mai ko ke Kuhina mai. O kona manawa, ina no ke ola ana, a na ka Moi hoi e hookohu—nana no e koho he iwakalua ka nui, malalo o ka Pauku 57. O ke koho mua ole ia ana o na 'Lii he iwakalua, aole ia he kumu pale na kela a me keia aoao. Aia wale no i ka Moi ke kuleana o keia koho ana ; a e hiki no hoi ia ia ke hana ma kekahi manawa, e like me ka mea i hanaia i keia wa.
          He kumuhana kanawai i hoopaa pono ia e ke kanawai, i hookumuia maluna o ka noonoo maikai a me ka noiau oia keia, o ka hoomaa loihi ia ana o kekahi hana, he hoike ana mai ia i ka mea i manaoia. Malalo o keia kumuhana, aole he mea e kanalua ai i ke kuleana koho o na Kuhina malalo o ke Kumukanawai, e hana ma na ano a pau me he mau hoa la no ka Ahaolelo. E like me ka mea, i olelo mua ia, he ninau keia e pili ana no na ano a me na palena o ke Kumukanawai. A o ka wehewehe ana no ia mea, aole na ka Ahaolelo ia hana, o na Lunakanawai wale no o  ka aha kiekie ka mea hiki e hooholo no ke ano o ke Kumukanawai.

Na Anoai o ka Ahaolelo.

          Ke panee malie nei na hana a ka aha kau kanawai o ke aupuni a me ka lahui imua. Ma ka makou hoomakakiu ana, a ma na hoolohe ana hoi, me he la e oiaio ana no na olelo, he kau hana nui keia; no ka mea, a hoea mai i ka Poalua he 23 ka heluna o na olelo hooholo i waiho ia mai, he 72 na hoopii, he 30 ka nui o na hoololi, he 10 ka nui o na hoopau, a he 12 ka nui o na kanawai hou. No loko mai o keia he 11 mau olelo hooholo i hooholoia, he 10 a oi na hoopii i aponoia, a he 5 a oi ka huina o na kanawai i hooholoia no ke kakau poepoe ana. Iloko aku paha o keia mau la e hapai hou ia ai ka noonoo ana no na hana o keia ano e waiho hou ia mai ana. Ma keia mea, ua hoomaopopo iho makou, a hiki mai i keia la, he kau hana nui io no neia.
          Aole no hoi o ka nui wale no o na hana, ka mea i hoomaopopoia iloko o keia mau la iho nei, aka, me he la, he kau keia i hookaawaleia no ka hapai ia ana o kekahi mau ninau kumu kanawai, he mau ninau hoi i noonoo a i kamailio ole ia mamua ae.
          O kekahi o na ninau hohonu i moeuhane ole ia e na kau i hala e aku, oia no ka hapai ia ana o ka noonoo ana i ka mana koho o na Kuhina iloko o ka Ahaolelo kau kanawai o ke aupuni. Ua ninauia ma ke ano olelo hooholo keia mea, i waiho ia mai e ka Hon. G. W. Pilipo, a ua pakui mai oia i na olelo kokua i kona kahua, oia hoi, "aole o lakou kuleana ma ke koho ana ma ke Kumukanawai." Ua imi nui ia ke Kumukanawai e na hoa hanohano o ia hale no keia mea, a i ko lakou hoomaopopo ana e like me ko lakou ike, aole he mana i loaa i na Kuhina o ka Moi e koho ma ke kahua Kumukanawai, ua waiho koke mai la lakou i na olelo kue no ia mea me ka hoakaka ana, oiai, ua makemake lakou e kokua a e malama i ke Kumukanawai e like me ka hoohiki paa i lawe ia e lakou pakahi.
          Ua ku mai a kamailio ma ka aoao e hoole ana i keia mana o na Kuhina na mea hanohano Pilipo, Nawahi, Kauai, Kanealii, Kapena Loke, Halstead, Preston, Waterhouse a me Mahelona; a ma ka aoao hoi e apono ana i ko lakou mana, ka Loio Kuhina Kakela, ke Kuhina Green, Kiaaina Kapena, na mea hanohano Kaai, Castle, Birch, Halemanu, Nahaku, Wana a me Naukana.
          Ua lawe mai la ka aoao kokua i ka mana koho o na Kuhina a hookahua iho la i ka lakou mau olelo pale ma ka hapa hope o ka pauku 43 o ke Kumukanawai, e olelo ana "E noho no lakou mamuli o ka lakou mau oihana ma ka hale Ahaolelo, mawaena o na 'lii."
          Ua olelo pu ia mai no hoi he mea keia i maa, a i hana ia mai kahiko mai, a ina e hoole ia ana keia mana o na Kuhina, alaila o ka lilo ana ia o ke Kumukanawai i mea ole, oiai o na Kuhina kekahi poe i hooholo i keia mea.
          Ua hookahua ia hoi ke kulana o ka poe e kue ana i keia mana o na Kuhina ma ka pauku 57 o ke Kumukanawai, e olelo ana penei: "Na ka Moi no e koho i na alii, a e noho lakou ma ia oihana a pau ko lakou ola, e like nae me ka pauku 53, aole nae e oi aku ko lakou nui mamua o ka iwakalua," a me ka pauku 45 e olelo ana, "o ka mana kau kanawai o na apana ekolu o keia aupuni, aia no i ka Moi a me ka hale Ahaolelo. Aia no iloko oia Ahaolelo na 'lii i hoonoho ia e ka Moi, a me ka Poeikohoia e na makaainana, e noho pu ana."
          Ua hoole ka Hon. Preston i ka mana koho o na Kuhina, oiai, eia na 'lii ka poe i hoonohoia e ka Moi he 21, a eia na Lunamakaainana ka poe i kohoia e na makaainana he 28, a eia hoi na Kuhina eha, na wai la lakou i koho a i hoouna mai e hele mai. Ua hooikaika ka mea nana ka olelo hooholo ma kana mau olelo hoakaka (e pai aku ana makou i keia pule ae) e hooia aku i kona mau hoa i ke ano o ka manao o ke kanawai, a ua kokua hopo ole mai kona mau hoa kuokoa ma ka hapai ana i na olelo hoopili kanawai i hookahuaia e ko lakou ike no ka pono kaulike mawaena o na makaainana a me ke aupuni.
          Ua pane mai la lakou me ka hooia mai o na hiohiona i ka iini o loko e hanaia e like me ke kanawai, a wahi a ka Luna o Waimea, Kauai, ma kana olelo kue i ka mana koho, "o ka pono o na makaainana a me ka pomaikai o ke aupuni ma o ka hooko pololei ia ana o ka makemake o ko kumukanawai ka makou mea i hele mai nei, a no ia makemake e hookoia ia mea, ko makou kumu e kupaa nei, no ke kapae ana aku i neia mau ala mai ke koho ana ma kekahi ninau, oiai, no ka mea, "e noho no lakou mamuli o ka lakou oihana," wahi a ke kanawai, a heaha ia oihana i olelo ia, he Kuhina, a aole he hoa no keia hale."
          "Aia no iloko o ia Ahaolelo na alii i hoonoho ia e ka Moi," na olelo moakaka ma ka hapa hope o ka pauku 45 o ke Kumukanawai, a owai la ia mau alii ?" wahi a ka mea hanohano mai Puna mai, "oia no na alii i olelo ia ma ka pauku 57 na ka Moi e koho no ka manawa a pau ke ola, a aole o ka poe Kuhina, ka poe hoi i olelo ia ma ka pauku 42 e noho no lakou ma ka oihana oiai ko ka Moi makemake."
          Ua kamailio mai o Hon. Kanealii me na huaolelo moakaka kuokoa, e waiho moakaka ana i kona manao me ke ano huna ole no ka loaa ole o ka mana ma ke Kumukanawai, "a ma ia loaa ole ana i nele ai na Kuhina i ke kuleana e koho ma kekahi ninau a hana kanawai paha maloko o ka hale Ahaolelo."
          Mawaena o na elele ku i ka naauao a moakaka no hoi, ua hiki ole ia makou ke hookaulua iho i ka puana ana ae i na huaolelo a ka mea hanohano W. H. Halstead, "o ka huaolelo ex-officio, ma ka olelo haole, aole ia e olelo ana me he mau alii ala, aka o ke ano maoli oia no ka malama oihana, a ke manao nei au, ma ka lawe ana i ke Kumukanawai i kahua no ka'u mau olelo, ua nele na Kuhina i ka mana koho."
          Ma ka aoao o na mea hanohano i kokua i ka mana koho, ua puka mai na huaolelo moakaka, kaulike, a pili kanawai ma ke ano loea, mai na 'lii Kapena a me Kaai.
          Ua hala na la elua o ke kamailio ana ma keia mea, kekahi hoi o na ninau nui i hoala ole ia iloko o na Ahaolelo o keia aupuni i na kau i hala 'e, a ma ka Poalima, la 5 iho nei, ua kaheaia na nianu, me ke kakau pu ia o na inoa o ka poe e koho ana ma ka ae a me ka hoole ma o ke noi a ka mea hanohano mai Puna mai, a malalo iho nei e ike ia ai ka papa inoa:
          Hons. L. Aholo, Lilikalani, Helekunihi a me Kiauea, kanalua—4.
          Ma ka ae i ka mana koho o na Kuhina, maloko o ka Ahaelelo—Ke Lii Leleiohoku, na Ex. Dominis, Kanoa, Kapena, Green, Moehonua, Walker, Castle. Na Hons. Castle, Kuihelani, Parker, Wilder, Kahanu, Moanauli, Martin, Cleghorn, Smith, Kaai, Isenberg, Kamauoha, Birch, Naili, Barenaba, Halemanu, Nahaku, Wana, Naukana, Kaina—28.
          Na hoa ma ka hoole—Na Hons. Pilipo, Nawahi, Kauai, Preston, Halstead, Waterhouse, Kanealii, Mahelona, Nakaleka, Mahoe, Kalaukoa, Aiwohi, Gay, Kahuila—14.
          Ke waiho aku nei makou i keia papa inoa imua o ka lahui no ko lakou pomaikai, i hiki ai ia lakou ke nana iho a hooholo iho i ko lakou mau manao maluna o na kulana o ka lakou mau wahaolelo i hoouna mai nei e kamailio no ko lakou pono kau like mawaena o na makaainana a me ke aupuni i hookahua ia maluna o ke Kumukanawai.
          Iloko iho nei o keia mau la, ua paa mau ka manawa o ka hale i ka noonoo ana no na olelo hooholo a me na kanawai hou. Ua hapai hou ae ka Luna hanohano mai Puna mai he olelo hooholo e pale loa ana i ka mana koho o na Kuhina, aka, ma ke koho ana, ua kapae ia.
          Ua hui aku la lakou la ma kela huli, palaka poina i na hoa, paweo na maka lokoino i ke aloha, ua hui ua loaa ka hoi he hoa he ipo ohumu hou. "Haalele na hoa'loha i Puna—a—aloha ino e—o lakou la—u."
          Ua hooholoia no ka heluhelu ekolu ana, he kanawai na ka Hon. Lilikalani i hapai, e hoonoa loa ia na kai lawaia a pau o keia aupuni, a ma ke noi, ua waihoia i ke Komite hookolokolo. Ma ka manao o kekahi o na hoa hanohano o ka hale, he kanawai ano pakaha keia, a kue lakou, no ka mea, e komo wale ia ana na kai o kela a me keia kanaka kai lawaia.
          Ua hooholoia no ke kakau poepoe ana, ke kanawai e hoopau ana i ke kanawai aie miliona i hapaiia e ka Hon. Mr. Preston o Lahaina.
          Ma ka Poalua, ua hooholoia e halawai ka hale ma ka hora 1 o kela a me keia la, i lawa pono ai ka manawa a na komite e hana ai i ka lakou mau hana a waiho mai imua o ka hale.

          Ma ke ahiahi Poakahi, ma ka hale halawai "Lyceum" o Walakahauki, Alanui Nuuanu, e malama ia ana he haiolelo manawalea i na mea a pau e hele ae ana, e kekahi malihini. O Prof. N. F. Zaba, kona inoa, he kanaka Italia, a ua piha i ka naauao a me ka ike. Ma "ka moolelo a me ka mookuauhau o ka huina pau o ke ao nei," kana haiolelo. He mea i aoia ma na aina naauao, a ua ike ia ka holomua o ka ike ma na wahi hoonaauao. Ua makemake oia e haiolelo maanei, a ke poloai 'ku nei i na kumukula a pau, mai ka Hawaii a ko na aina e, e naue mai.

NA LUNAMAKAAINANA O 1876!
Ko lakou mau moolelo pakahi i hoopokole ia.
HON. T. N. BIRCH
WAILUKU MAUI.

          Ua hanau ia ma Halelena, Waiehu, Maui, ma ka la 13 o Feb. 1835, na Alexander M. Birch, he kanaka no Richmond, Virginia, Amerika Huipuia, me Kahae, (w) no Kalua, Wailuku, Maui. Ma ka makahiki 1841, ua hoomaka ia e hele i ke kula Enelani, malalo o ka noho kumu ao ana o Wm. Burns, a ma ka hapa mua o ka M. H. 1843, loli hou ae la ke kumu ao ia Wm. Baker, a ma ka M. H. 1844, lilo ae la ia Matthew Page ka oihana kumu ao, a ma ka M. H. 1846, loli hou ae la ia Joel W. Abbot. I ka M. H. 1846, noho malalo o ke ao ana a E. Bailey o Wailuku. I ka M. H. 1850, malalo o ke ao ana a Doctor J. Ray; he mau malama eha a pau ae la ka hele ana i ke kula. I ka M. H. 1851, ua hoomaka e noho malalo o Thomas W. Everett, ma ke ano he malama hale kuai. Ma ka M. H. 1853, pau ka noho ana me ia, a hoomaka aku la e noho me James Robinson opio, ma ia ano hookahi no; ma ka M. H. 1854, poho iho la ka hale kuai, a lilo i Bankrupct, a ma ia makahiki no, mare iho la i ka wahine, a noho iho la malalo o kona makuakane ma ke ano hanai holoholona. Ma ka M. H. 1856, make iho la kona makuakane, a ma ia makahiki no, ua loohia iho la oia i kekahi mai loihi, no na makahiki elua, a ma ka lapaau ikaika a Dr. McDougall, ua ola ae la, a kauoha mai la ia e holo i ke kai i loaa ai ke ole maikai. Ma ia makahiki no, ua hoomaka e holo maluna o ka moku okoloha Scotland, Capt. Weeks, i ka M. H. 1859, hoi mai la, a ma ka M. H. 1861, make iho la kana wahine, a ma ka M. H. 1862, hoomaka hou e holo i ka moana ma ke ano he o-ia maluna o ka moku Harvest, Capt. Loveland. Ua hoomau aku la ma ia hana, a ma ka M. H. 1866, ua loli ae la kona kulana ma ke ano he alii waapa, a ma ia kulana, a hiki i ka M. H. 1869, hoopau ae la i ka holo ana ma ka moana, aia nae, iloko oia mau makahiki e hele ana i ka moana, ua nui na aina o ka honua ana i ike ai, e laa me Kina, Iapana, na aina Paniolo, Kaleponi, a pela aku. I ka M. H. 1870, hoi hou mai la i ke one hanau ma Waiehu, Maui, a hoomaka iho la e noho malalo o ka Waihee Plantation, ma ke kulana he luna malama i ke awa ku moku o Waihee a me ka hooponopono ana i ka hoili ana i ke kopaa ma na moku, me ka imi nui ana ma na kanawai a me ka hoomaamaa ana i ka oihana kanawai. Ma ka M. H. 1874, ua koho ia mai la e na makaainana i wahaolelo no lakou no ia kau ahaolelo, a ma ke kau i koho ia ae ka Moi Kalakaua. Oia kekahi i pepehi ia e na kipi, ma ia makahiki no, i ka pau ana o ka ahaolelo, ua hoonoho ia mai la ia i Luna Helu no ka apana o Wailuku, a ua lawelawe ma ia oihana. Ma ia makahiki no, ua hookohu hou ia ae la i Luna Hooiaio Palapala Kepa. I ka M. H. 1875, hoonoho hou ia ae la i Luna Helu, no ka apana o Wailuku. Ma keia makahiki, ua koho hou ia mai la i Lunamakaainana no keia kau Ahaolelo.

HON. E. HELEKUNIHI.
HANA MAUI.

          Hanauia ma Huakini, Nuu, Kaupo Maui, Apr. 12, 1839. Hookomo ia e na makua i ke kula ma Nuu, o S. Aki ke kumu i ka M. H. 1845—1849. Noho i ke kula hanai ma Hana, mai Feb. 1849—1853. Hoi i Nuu, Kaupe, a noho me na makua, a noho pu me Iosepa Mawae ma Mokulau, a komo i ke kula nui o Lahainluna mai Iulai 1854 a hiki i Mei 7, 1858, noho kumu kula ma Mokulau, Kaupo. Mare ia me Luisa Keoahu Kunewa, Oct. 12, 1858, a ke noho nei a hiki i keia wa. Noho kumu kula ma Nuu, kona wahi hanau, mai 1859—1862. Haalele ia ka aina hanau, a holo i Kauai. Hiki mua i Kauai Feb. 21, ma Koloa ; hele kaapuni a hookipa ia e Rev. Ed. Johnson, a hoonoho ia i kumu kula, a me ka malama ana i ka ekalesia ma Kealekekua, Koolau, Kauai, 1863. Hookohu ia i Luna Palapala Male no Anahola a me Hanalei, a hookohu pu ia no hoi i kahu kula, a hiki i ka hoohuli kumukanawai, 1864, a waiho i ke ao kula ana, no ka malama i ka ekalesia o Koolau, a ua loaa pu no hoi me ka Palapala ae Haiolelo, a hiki i Feb. 21, 1865. Hoonoho ia i Kahu no ka Ekalesia o Koolau me Anahola. Malaila ua make kona makuakane a me kekahi mau keiki. I ka Feb. 21, 1869, hoonoho ia i Kahu no ka Ekalesia o Koloa, Kauai, a hiki i Nov. 1871. Haalele ia Kauai a huli hoi hou i ke one oiwi. Hiki i Hana ma Dek. 26, 1871, hoonoho ia i Kahu no ka Ekalesia o Hana, mai 1872—1875. Hookuu ia e ka Ahahui Lunakahiko o Maui mai ka Ekalesia o Hana aku, a hiki i Feb. 2, 1876. Kohoia i Lunamakaainana no Hana, Maui. Ua loaa iaia elua keiki kane, hookahi kaikamahine e ola nei. A hiki i keia la 4 o Mei, ua loaa na makahiki he 37 me na la he 22. Kokoke 16 makahiki ka noho mare ana.

HON. S. AIWOHI.
KOHALA HAWAII.

          Hanau ia ma Kailua, Kona A. K., i ka M. H. 1831. Ua haalele ia Kona i ka M. H. 1840, a ua hoi mai i Kohala, a ua hoomaka e ao ia ma na kula apana. I ka M. H. 1846, komo i ke kulawae a Rev. E. Bona, malaila i ao ia ai a hiki i ka M. H. 1850. A ma ka malama  o Okatoba, hookuu ia e hele i ke kula hanai o Hilo, (Hilo Boarding School,) malaila i hoonaauao ia ai a hiki i ka M. H. 1852 ; no ka nawaliwali, a omaimai o ke kino, nolaila, aole i lawa pono ka manawa ma ia kula, a pela pu no hoi i hoopakalaki pu ia mai ka manao no ka holo ana i Lahainaluna. Aole nae pau ka makemake no ka imi naauao. A i ka hoi ana mai, ua lawelawe ma ka oihana Ao, mai ka M. H. 1852—1867, a pau ka lawelawe ana i ka oihana Kumu Kula, a ma ka hapa hope o ka 1867, ua pae mai ko ka Haku leo e lilo i kauwa nana, a ia manawa, ua holo i ke kula kahunapule ma Wailuku, malalo o ka noho kumu ana o Rev. W. P. Alekanedero. No kekahi mau mahina uuku ka noho ao ia ana, oia hoi, mai ia manawa mai, a ka M. H. 1868 ka malama o Iune. Ua hookuu ia mai e hoi e lawelawe i ka ka Haku hana ma ka Ekalesia o Kahuku i Oahu, a no kekahi mau keakea, ua hiki ole ilaila e lawelawe i ka ka Haku hana, oia ka pau. Ma ka M. H. 1869, ua hoi aku e lawelawe i ka hana kahu no ka Ekalesia o Kohala Hema, a malaila i lawelawe ai a hiki i ke koho ia ana i Lunamakaainana. Ke noho nei ma keia oihana me ke ano omaimai no o ke kino.

Nuhou o na Aina e.

          Ma ka la 15 o Aperila i pae aku ai ka Emepera o Brazil a me ka Emepera wahine i Nu Ioka. Oiai e hookomo ana ka moku ahi o ka Emepera iloko o ke awa, ua holo e aku kekahi moku ahi, a maluna o laila ke kuhina nui o Amerika me na maka hanohano e ae, o General Sherman kekahi e hele ana e hoohalawai mua me ka huakai alii, no ka haawi ana aku ia lakou i na hookipa maikai ana o ke aupuni. He bana marine kekahi maluna o ka moku, a na lakou i haawi i ka leo lahui o ka Emepera. Ua hele ka moku a paa pu i na hae mai luna a ilalo, mai mua a i hope. I ka wa i halawai ai o Mr. Fish, ke kuhina nui, me ka moku o ka Emepera, ua kau ia ka hae ponoi o ka Emepera maluna o ke kia waena o ka moku, a i ka halawai kino ana, ua haawi o M. Fish i ka haiolelo hookipa o ke aupuni imua o na alii malihini. A i ka hookomo ana mai a komo loa i ke awa, ua kau ia na hae maluna o na hale aupuni a pau, a me na hotele. Ua piha na alanui i ka poe makaikai, a pela aku no hoi maluna o na hale. I ka la Sabati iho, ua hele ka Emepera e hoolohe i ka haiolelo a Mr. Moody. Ua noho pu oia me ke kuhina o kona aupuni maluna o ka awai ma ka aoao akau o Mr. Moody, e hoolohe pono ana i na mea i hai ia a pau ka pule. Ua hoolaha ae o Moody mahope o ka pule, e hapai ia ana he lulu dala no na hana o ka ahahui kristiano o ka poe opio o Nu Ioka ma kekahi halawai aku, a ua koho mua oia e loaa ana iloko oia lulu ana he $250,000. Ma ia la no ua hele ae ka Emepera iloko o kekahi luakini Katolika Roma, a o ka Emepera wahine kekahi. Ua haawi ia ka pule mesa nona, ua piha ka hale a ua paa pu loa na alanui mawaho i ka poe makaikai, e ake ana e ike lihi aku i na helehelena o ua mau alii nei.
          —O A. T. Stewart i make mai nei ma Nu Ioka, oia kekahi o na kanaka waiwai loa o ke ao nei. He nui na miliona dala ana i haalele mai ai i kona make ana. Ma ka la 13 o Aperila i hoolewa ia ai kona kino kupapau, a he nui loa na poe i ukali 'ku mahope o kona huakai. Ua oleloia o na pua i luia maluna o kona pahu kupapau, a i kahiko ia ai hoi o loko o ka luakini kahi i malama ia ai ka hana hoomana e pili ana i ka hoolewa kupapau, he mea e ke nana aku no ka nui a me ka nani ; ua aneane ike ole ia ka lua o ia hana hoonani ma ia wahi.
          O keia haole o Stewart, he keiki ilihune oia a he makamaka ole i kona wa opio. Ma ka make ana o kekahi pilikoko, ua loaa mai iaia he $500, iloko paha o Stewart o ka umikumamalima o kona mau makahiki ia wa. Ua lawe mai oia ia mau dala, a oia ke kumu paa o kona hoomaka ana i ke kalepa. Ua pii mau kana mau hana hoopukapuka, a hiki i kona wa i make ai, oia kekahi o na kanaka kaulana loa o keia honua no ka nui o ka waiwai. Ua piha a hu mawaho o kona mau hale kuai. I kukulu hou iho ka hana i na hale nui loa a nani loa, piha hou no a hu wale aku. Me he mea la, o ka mea ana e hoopa lima aku ai, lilo koke ae la no ia i dala a i gula.
          Iloko nae o ka hooponopono ana mai nei i kona palapala hooilina mahope o kona make ana, aia malaila ka haohao nui o na mea a pau. Aole i hoomakaukau loea ia ua palapala nei e like me ke ano mau i ike ia ma na hana a pau a ia haole akamai i ka  imi waiwai. Ke olelo ia nei, ua hemahema loa ka palapala hooilina. Ua haawi ae oia he mau puu waiwai, he $20,000, a malalo mai i kekahi poe hoa'loha. A ua olelo ia ua kauoha ia he umikumamaiwa hapa iwakalua o kona waiwai no kana wahine. Aka, ke oleloia nei mawaho ae o na mea ana i kauoha pololei ai, aia he kanalima miliona dala i waihoia, a e waiho nei paha me ke kauoha ole ia, a me ka maopopo ole o kahi e hoolilo aku ai. Ke olelo nei kekahi poe o ka hana ana o Stewart i kona palapala hooilina, na ia mea e hoole mai nei i kona akamai i kona wa e ola ana ma ka imi waiwai. A o keia haole akamai i ka imi waiwai. A o keia haole akamai i ka imi waiwai, he naaupo ia ma ka holopono ana no kona wa e make ai.
          —Ke hoomaka mai nei na nupepa o Amerika e hoala manao no ke koho hou ana i ko lakou Peresidena. Ke hoala nei na aoao elua i ka lakou mau inoa, me ke akahele loa nae, no ka mea, aole i ike pono ia na inoa ikaika. Me he mea la, e hana poeleele ana lakou i kela wa, e hoao liilii ana i kela a me keia inoa, e imi ana, e ui ana, a aia a akoakoa pono na inoa ikaika a kupono no hoi, alaila, e iliki pau ana me ko lakou ikaika a pau loa, a na ka aoao ikaika ka uwahi. Ina paha no Hawaii ia hana, aole kanaka koe i ka holo balota no ka holo Peresidena.
          —He nui ka hauwawa ma ke aupuni o Italia, no ka hopu ia ana o kekahi mau luna o ke alo alii o Victor Emanuela, no ko lakou kakau ana i na inoa ma kekahi palapala apuka i kakauia ma ka inoa o ka Moi, no na dala he kanaha tausani. O ka mea nana i kolohe, ua kakau mua oia he palapala kikoo no ua mau dala nei he $40,000 me ke kau pu i ka inoa o ka Moi malalo, alaila, hoike aku la iloko o kekahi mau keena oihana, me ke noi aku i na kakauolelo e kakau pu mai i ko lakou inoa, ma ke ano he mau hoike, me ka olelo ana, na ke 'lii maoli no ia palapala. Ua kau aku ua mau kakauolelo nei i ko lakou mau inoa me ka noonoo ole, a i ka loaa ana nae o ke dala i ka mea nana ka palapala i hana, ua mahuka koke oia a kaawale aku mawaho o ka palena o na kanawai o ia aupuni, ili iho la nae ka pilikia maluna o ua mau kakauolelo nei.
          Ke pii hou mai nei na ao omamalu maluna o Europa, a ke poha mai nei na lono kaua no ua aina puni ole nei o ka Hikina. Ua oleloia, ke hoomakaukau hikiwawe nei ke aupuni o Denemaka ia ia iho no ke kaua. Ke lawelawe ia nei na hana no ke pale ana 'ku i ka enemi, a me na hoomakaukau pu ana no ka hoouka ana 'ku i ka enemi mawaho mai. Ua meha na aupuni e ae, a ke noho malie nei me ka nana aku, nana mai, me ka makaukau no nae no na lono ke hiki mai—wahi keia a na lono lohea wale mai. E kali kakou a e ike no mahope.

Hewa i hana ia a huna ia.

E KA LAHUI HAWAII; Aloha oe:—
          Ke noi aku nei au i kou lokomaikai, e ae mai ia'u a me ka'u wahi ukana e kau aku maluna o ka pepa hele lahilahi o kou kino. Ma Waiohinu, Kau, Hawaii, i ka la 30 o Maraki, a penei ke kumu o ka loaa ana o keia hewa. Ma ka la i olelo ia maluna, a ma ke kakahiaka o ia la, he ua, a ma ka hora 9 paha ua malie, iloko oia wa ua kii mai ka Haku hana i na paa hana e hele i ka hana, a ua ae no e hele i ka hana, aia hoi kekahi pake e hookala ana i kana Ho , ua makaukau oia no ka hele i ka hana, iloko o ia wa i hopu aku ai kona Haku i kana ho a kulai aku la i ka pake, a hina ilalo, a paa iho la maluna me ke kui ana ma ka maka a me ka ihu. Ia wa ua holo aku makou me ka manao e uwao, ua pani e ia mai la ka puka e ua luna hana ino la, me ka ikaika nui i hemo ai ka puka ; a i nana aku ka hana, e hele a wai mai ana ke koko ma ka waha ma ka ihu, ua pakele no nae kona ola. O ka inoa o keia pake, o Kimana, he pake oluolu oia ; a ma ia la no ua hele oia imua o ka Luna Makai o Kau nei, ua ae mai la nae oia—a eia nae ka mea hilu, aohe no a hana iki ia ua hihia nei, me he la e huna loa ia ana no paha, no ka mea akolu pule i hala, aohe lono e hanaia ana. Eia ka ninau, nowai la ka hewa? Eia, no luna makai ma no, a me lakou nei ae; no ka mea, he makole koonei a ma o ka uahi. Ea he pono anei keia, aole paha? E hooko pololei ka pono i ka hana a ke aupuni i haawi mai ai e malama pono, o like auanei me keia mau lalani mele a kahiko:
          "Ka lumilumi a ka pali o Waialoha,
          O haina ka hu-wai o Honopu."
          Owau no o ka oukou kauwa haahaa, a me ka oiaio.  D. M. WAHINEHAIPULE.
Waiohinu, Kau, Hawaii, Apr. 29, 1876.

He Nanea Ahaolelo.

          O Pinaau i ka Hale Ahaolelo oia i kekahi la aku nei, kahi moni ai kona mau pahu lohe a hoonuu hoi na onohi i na huaolelo i hoopuka ia a me na hana i hanaia ma ia keena hanohano, a penei na palau hoakaaka a ua wahi kolohe nei: "Ua komo aku au a noho mahope iho o ka Hon. George Washington Deleware Halemanu, i manao mai ai ka Ilamuku he ukali au no ua Hon. nei aole la e poloai oluolu mai e maki aku iwaho. Ua ike aku la au i kekahi mau mea ku maoli i ka mahalo a me ke aloha, ke hele la a hanini hakoi na wai o ko'u mau lihilihi me ka ane hiki ole ke umi iho i ka puana ae, "you ka best," a puua ka puu i ka eehia maoli i ka aloha. E kamailio ana o Kaanapali me ke kamoe o na lima me ke ano okalakala o na huaolelo no ka pono o kona mau haku makaainana—o Kona Hema hoi, e kulu makawalu ana na omaka hou ma o maanei o na papalina, ua puluelo loa kona alu palule, a ua ha ka leo no ke kamailio pinepine a hoomaha ole, e ku mau ana a kamailio no kona mau haku makaainana—o Koolaupoko hoi, no kona manao io maoli i ke ano o ka noho'na Kristiano, ua loohia ia e ka mai eehia i ka wa a ke Kahunapule e pule ana, a hiki ole ke ku ae iluna no ke ano luuluu, a hilinai Puna kalele ae la ia Kau maluna o kona noho, a no ka luhi loa paha i kau a mea o ka pakela hana, ua pili iho la na maka a o Hon. Milu ka hoa kuka kanawai, me ke kani hoene o na leo mele o kona mau ogana ea—o ka hoa ilipuakea ka hoi o na Wai-eha, e kau mau ana konamau maka maluna o ka poe makaikai, me he la ka e pane mai ana, "aloha no hoi au ia oukou, ua hele a piha u," nui kona aloha—pela no hoi o mea ma, a o mea ma iho—hookahi no hewa o ka o lima ana, o ka helekunihi ae la no ia ma o, a o ka pili ae la no ia o ko'u houpo a hoomanao ae la i wahi meaai —a no Kona Akau kahi poi Uulu, no Waimea i Kauai kahi ipukai opihi, kau iho na lei hala o Puna paia ala, puluelo iho la i na kuluwai iniki o ke Kiu o Makawao, haule nanea malalo o ka malu ulu o Lele me ka buke Loio Beritania, kohu kane na ke alii kela."