Ka Nupepa Elele, Volume XI, Number 22, 14 December 1889 — KE KULANA KALAI AUPUNI [ARTICLE]

KE KULANA KALAI AUPUNI

MK KaLAI īīi-iOKOLOKOLO. M LcNAnooPC>"oroNo oka Elkle —Ano, e Lnh hope ae kakou a e nana 1 ka moah mnoli « ka nmau 1 ke nno i niolia īa ai ke kukna o ka nehio'na pili anpnni malunn o nii sivojm īlioala īa jho nei ae kn aei. Ko olelo m-niiHkou ke ''ku aei' iut! ke akuliele: ultn, ojui oke kan;ikii Hawan Lookiilii maoli 1 lioo'knloko'lo ni (īwaena o kanaono ame kanahiku 1 komo £u) mu 'kela hnna pih aupuni i olelo la, ua Lookim m om, ūka, ke hoomau la nei eo nae k>\ lmmi hoo'ulahilii a koliu ole oka hoopan ana 1 ku nni ftku o ia v.oe (koe tela poe koiailiilii i-uw -1 nxs r;tvKt n eia lioi -maliilo o ka kumu hoop)] » 1 par» )calnko o na buke no ka hookolokolo ui 1 ke ae noi īloko o īanunn o ka Ahahookolokolo Kiekie. Ao keia mau liiina, imua uo ia o kn mea i iko i» o ■ka uiea i hookolokolo ia a i hookuu i« oln 110 o Sv r ilikoki, ka mea hoi naua i hoiUn a i nhkai lela "ohumu kipi." He mta.paakiki loh i U-kahi kanaku uiaoap kanlike oleli ae iua o ifi luanao hana nia ka aoao o ka māua o na kni)f.i;;i elm hv mikoniiko oi o ka manuiuo u o ka lapuwMle pali;i. Aka, he wahi apana Wale uo, i hui in iim kn lmi pu aua oka mauao hnpo a m ka »wahua ka uiea nunu i hoolilo i ko kakon j0« mi&ionaii kaliii anpuni 1 mnhele moolelo 0 ' awn o nā ano Boubona ona lft o NapoHona i o'<-3o fit ai — : no lokou'—nolo a o kekahi hooiaio ikaikn loa no kein, oini no aia i ka waona kupilikiiehekau auumaliinao.lako", ua hoole loa lakou e knkala «e ike k ;;viu kos, aka, aia nae ika wa i pau fti ona lii.]i)l;kii, nn hoomaka l&kou ine ka manaoino a iul- k. keemoa e knkala in ke kanawai koa iloko oi- maxawa, e hookalokolo ia na pio malalo 0 ka jmi na aku pahn! Malia paha lie iiuh'ou kein. i kiiLahi poe lehulehu, uka, he oiaio nae: ahe m. ; c ,iaio 110 lioi, mai lawelawe ia ho kela haua ine 1 ; hae o ka lili, a maī fioi>ko 100 ia no me k.i ikaiku, ina aplis no ke kue.paakiki ona ulii o.k i to<hi • HONol.cu' RAifELA, ua lak >r nia ke koi ana, aoleloa e hookolokolo ia kek.L kaoaka i lawe pio ia mala|o o na mcaj£aua e hookolokolo ia malaloo kekahi kanawai hoi hope v e linawi ia i kela me keia pio ka pono e iiook. i .kolo i k kke KI*7RK, Ua koi ia mai ma kela ao- o e wae ia i poe kiuro kuikawa no ka hookolokolo apa i keia mau hihia. Ua kne hou aku 110 na alii koa, soe ka olelo aku aole loa e kau ia na haa- ,'iua hai-. lnku maluna o keia poe kanaka, aka, e liaawi iie ia lakou nā hookolokolo ana e like me kekahi poe haihāi kanawai a ae imua hoi o ke kan mau o ka Aha e hiki mai ana. E like me ka mea i olelq miia ia'e nei he mau

mea keiu i maopopo pono ole i ka lehulehn. Aka, ānhea oe, he ken ka inoino o ke kii n inaina o kekahi aha knhina ma ka hoao ann e kikoo a e kau kakauha aku ina mea lokoino amo ka nonohua e kue «ua i kekahi poe paahao hilu ole.ke. kokua ae ia lakou iiio, ka poe hoi i loaa '. lakou ka hewa mamuli o ko iakou lanakUa ole ana B ko na mea i a'o ia mai ia lakou iloko o elna makahiki mamua aku. lyt hana hoi i a'o lamai ia lakon he hana aloha aina a he wiwo <>'■; ke noi.o--poxo! A he mea e hoowahawaha ia ai he Aupum eke ao holookoa, ina jna nupepa i iieolaha ai ika moolelo o kela haunaele kuloko u j hoahha pu i keia mau mea liilii, (he mea liilii h- i ma ko! lakou hoonilipili ano maoli) ka mea h«'l nana i kanpale aku ika hookel-. ia ana 0 ko ;c : kMi kulana anpani ika mauawa e ueenoe mai .na akne kamanawa mahope iho oka hoea au:. ~ai ōk<; knia. oka hana a ka holoholoua "Kaa Kiai Knlokō" o ke ki ana a poino kana pi,i p .loli a i hiki ole ke kokna iaia ihe mamua o k na hoea ana mai i ke kanpaiena o ka "laini iuake" 0 Salisibnre ame Anr.;!onavila. ona haiia a kela poe i poni ia e keknhi mea he "poe koa wiwo ole kipololei no kahi nr uma j" no Honululu, ]ta poe" hoi i hoike ia'e ko likou ano e kekahi o ke lakou hnina ma ka po okala 30 o lulai, penei: Ika wa i haawi pio mei ai ka poe hoohannael.i, ua hookaawale ia he mau n.auele kuu knikawa 0 ka pnali Honolnlu §aif e la e lawe ia Wilikoki a Lvaawi akn malalo o l;a :nalu oka Ilamnku. O k-la niea i kamailio ia'e la, ma ka Halewai oia i kela 'manawa, ana liaawi mai oia i kona aloha i ke alii oka mahelekoa me keia ninau: "Heuha, lo ouh>u mea i lawe cv\ai iaia?" .Aole nae i hoolohe aku ke aliikoa ia mau olelo a hiki i ka palua ia ana oka ninan, a pane aku la ia. "U& kali mai oia iloko o ka pa alii i keia la a po r 0 ke komo aku o kekahi «nea a ki pu iai... ''Ma o La lua 'la o Oehena. heaha eou mea i iomo ol: al ilaila a hema aku ia mea f" Aole huaolelo pa.ie hou aua keonimana kipu kawa 'la.

He mea hiki ke olelo ia me ka oiaio uo na alii a mena koa o kaHonolulu Eaifela, oiai us liaua lakon a lie hiki hoi ke hilinai ia no ko L-ko-.i hooko i ka lakou hana, aka, me ka opiopio no o ia poe keiki ma ka helunao na makahiki a me k ;l neho oihaoa koa ana, ua kom<, nae iloko o lak-iu ke kulana a me ka lunaikehala o ke kaua 'in koa, kn mea hoi e ae ole ana i na hana hoomaii.eino, ka menemene ole a me na hana hoomauwaewa mi)nāoino e kau ia'ku maluna o kona enemi i kaa mai malalo o ka maua o kons inau lima mamnii o na knia o ke kahna kaua. A ma paha o ka po&i ohana e noho maua nei maluna o keia aina— ka poe hoi a ka Honolulu Raifela i paiua ai ke ku ana "mahope o na pu" 'me kapoali k-iula a ka mea li kanaka e lewalewa ana inaluna o ko lakou maa a-i—ka poe hoi n 3 lakou na kulaua"' » keia poe opio i paiua ai ka lawe k , ' o ko 1 ); - kon man ola iloko o ko l»kou niau p. iolinia— ka inanaolana ole u me ke koi ok i;. i i mau mohai—a ma o lakou hoi i oalua i. a i aa hana hoowahawaha a me ka hookae i ka nauawa i hala ae ai a kaalo ka laina o ka pilikia--a ma ka la 30 hoi o lulai, o na "koa kaukoio" (,-like njc ka na niisionari e kapa mau nei i na 1? ,ifela ke hoea mai ka manawa o ka "hoomalu"; i.a lakou i hekau hon ae a noho hou ma ke kulana o lakou i kiola maoli ia'i e like loa me ka lakou uiea i kono ai i na "koa kaukolo" e kiola i ka :,loi a ffle Kipikoua he elua makahiki mamua ilie —a o ku poe hoi, meu ka Ja 30 mai o lulai i hoowau e hoino ia ka mana o lakou i ale ai i La lakou k pau, i hui pn ia me na oihana aupuni, ko lakan u au waiwai » mt he la, o ko lakou ola |xmci—ma o keia man kahoaka o ke "karistiano" kakav>ic'o ho ike mamua aka o ko lakou uiau ihu ina no i n, an!t . wa f Whope, e kukulu la i kahu* tln:i hīki ole i k .. lukou mau mma,. ) t h< oi.n* ikKlaMi kuUko ka , W, .OMimua a eic kd iwlu/im Inain.-* ■ « k->' laki.u kulana inr.;a o ka koli.- „ \ siu« k,.' k'U »<: v kv:« <•>; av o k- i , V * Ki . w k« I V, " hiei; Ii iiiH R |\H«? e t H u - v ; pil- i kj» poe tio. lu- iu.ai ; , M «' 1 11 11 - " •"•• :> " 1-1 ku '• ■ llk, ' n ' M f vu '»«■' ; ' . . h e i, . ī. . ;'i i Ukn.O.'h, iiu» i- k;i I.V.K> Kv.k»Ua U. Ul., . k« A.{i*| Kiekie. ui.i o ka Aha K'ahīaā a aia o ki 'kuUi wH i 1 » w« o kkou !k> }Hiha * * O ka hw;. honoko j»

. ia anu u l:a pupa u na hiLiu Le luea i» .i kai oha ia eke kan.ti.wai: He oi!..<. aole ī uklo niaoli ke kannwai e io '.a l. l »hke nuv U )jp ka pupa hoonohonoho, aki, oia ii«f>!i nn uae ka j Imanao, a oia no lioi kn mea 1 hana mau in ēka aha. īlokooelua mnknhiki ī hala ae, ua hoolej na Lnnakanawai o k>i Aha e uolw nei e liooloh I in ka papa hoimohouohi» n« h.ihm, (k \ Hawaii, 1 j h.iole a uie ka hui) nialalo o na kun.u lie :at'Hi.j kn n. alalo o ke kanawai k'o lakou papa hoōnoho- ! noho. He ri;la mau i pnn, orm Inh.a oke ano ' I hookahi aoie hiki ke hooloh ir, niai ko lakou ku-1 lana ma ka papa hoonohono, koe wale no na ke ; n n, a mainuli hoi o na kniuu kupono 1 ka aha, a nuihope lioi o ka hooloho ia a:in o na aoao h :elna. He rjeir īmaopono loa r.ic ī'oko o eina pu'e mamua iho. (a malalo inai no pahā) mffama t. ka w eheiaanaoke Kan o Okatoba "Ua manao ke J Keena o ka Loio Kuhina e knpaa iuh ka -papa i lioonohonoho o na hifiia, e. ho inea hiki keia ke I liooia la ma ka hoike kakau'.ima 1 hiki ke iawe lf> 1 mai ī keia niauawn, ina 1 niikennikeia. Awo ke-. aha ke kti mu i hooloh koke īa'i ka papAkuhi'enhi' 0 ka mna, me ka maopopo lea, inaninli o k». hnli ana o ka hipanui o k» Alm K.iliim » liookahuh Ina inanao oka Loio Ki;h:'na. Ak i, u aiaiaj "malunaona ponoi ilio pp hopena" (wnl.i «kij I.nnakanawai Kiekie) ;i>o .<a hookeīe in « kt.iiii keena, nohiiln, u:t k.nnii'ho wnle* īa ela rn seirt 1 wahi e akiika ai ke linlae-. mxwi:ena o k>. Alia Kuhiiia a nie ka Aha Hookoi-'kolo; no kn mu, 1 aole- anp-ij_olplr ftp V<i T,ni qV>inawai Kiekie (iiia ■ kana olelo He i ke Knu-e nm ka hihia o Wilikoki) ; "aole maluna o ka Alia na hopena no /ea hoololi:

in ana o Jca papa hoonohonoho.'" Hl inea niaopr>po he lehulehu na kanakn e kahalm ana a ni-n.-iu iho heaha la ke kni;in < ohiolu ai ko Lu.na-. kanawai Kiekie e ae v 'i' i w* iu«jh, n«s k « ole'o o'e i kekalii mea ep:i- i.n«. koe wa-ie n„ i ko iai wa i hoopuka ai i k«..'- oj. •••> no-i-ke : vin..—a oi keia mamuli oka pa-«ns>- kr. ■e. no;ke 5:. ma na olelo weh a 1" k W ' •keki Loio iaaua o ke ?• ••<?{. •.,* a* ae: ana'e ina aho o ka p.«i |«j, e :i iak'.Ki nei; ma. ka manao, ina no he ho n wale ī ie kii.nai.w ! inaoli ae, malia paha o ke.a wahi nioa un.n ua oī aku naamua o na hoani i n.; 'a'ko Loio Kahina, ka mea hoi ma kekahi hoaui 'koa am, me ka pili i ke ola a me ka niake, ua k,.pae 'lo'a ia ka hoomaopopo ana a ka I nnakan.iwai e roho kalin aua—o ka 6Ulo <w»ak /ha na hoike mai j.aha i. ke kanlike o 'kona poo (ua olelo ae nae kekfclii ' niea ua emi iho malalo o ke poo laau) mti.iuu o ka Loio Kuhiua a o ka Aba Kuhiiia paha, t;ia no jka niea i makemake ia. No ka mea, ia manawa, o na keiki aiwain ?. pau i!jko okaapana Ik>okolokolo ua hoohuoi i kela man niamaia olelo kiiuL'.aa—"e hana i f : ia pono ina no € haāle mai na laiii" he mea ole wale tio, aohe oiftio; H r ka fje noonoo maikai a pau I koino ōle iloko o ka poai ohana, ua "ae ae" o ke kai no ke kolpa misionari aole ia he kai-no k t neiw Hawaii; a o;ke ano Borebona o na helu Fha N-ui ua hoikeike maopopo hon ia mai. I ka wa i fciu ia ai ka hnopai uoka honwaliawaha ika aha nialuiw o Mi, Bii3h, no kana mau kalaiolelo no.na mea i l.ann va i ka wa o kt- hil.ia o Wilikoki e hoolohe iii ana, i'a o'.e'o ia ua puaua ae ka Liinakanawai peoei-- "tia poloni mau aleu ka aha ina 'ia! -i- "<-"10 '.ailike ior iho " | 'Ano, aia iloko ». mah: pe ai.;i °.e okt i'xu O'ai-! t.ibuua ninau 'pinep:ii« ia k-.ia iiinai:pr ea iaj. keia aha hoikahi, an K- i ivnn:-nna riti /.lioWiA'il hoi, ikawa i hooki_.lt' *. io i:i ai koh T nau hi- .-a { ehuinu piliwaiona, 11j] 1 ( •:'>},. !t .. k:'-!.-ej eia kekalii hihia mnlm». o iie kunu ui n-l:o i eina lakou ma kekaln hilu.. t .'.o Lk. a i Luok.iu ! ia ka mea hoopii ia, a 1 keia i:iiinawa hoi uahook'• ia ke kue a ka loio oka n.ea hoopii i.- 1 . ma kal hihia ohumu kipi (Ho Fon) e kue ana i k.i noho 0 na kinre ) hooholo (lokahi ka . lelo hoohoio) ma ka hihia o Loomens, n o na ulelo ike nia n i ano īiui a pau ua like loa, ua h'-wn ka mea hoopii ia' no ke kipi? A o keia, me ka hoike pn niai no o elua kiure mainuli o na olelo ike ma ko Loomena hihia ua hooholo laua i ka manao kne ia Ho Fon!! Aka, e nana pono! Aia nae i ka hiki ana mai i ko Wilikoki hihia (a ua like w&le no na olelo a pau) a ua kipaku ia ke kiure Hawaii no ka mea ua hoike ae kekahi kiure i kona ukiuki 1 ka mauawa o kehalii hoike e ninaninau ia aua; a i ka wa 1 kahea hou ia ai ka hihia, he umikumamakahi o ka poe i noho mua kai koho hou ia, me ka pau ole no o ka aoao o ke aupuni ma ka hookolokolo mua, me ka ike ole ia mauinli o na olelo 1 hoike ia ua hooholo ka inanao o kekahi poe o lakou ma kekahi ano—aka, ua kapae holo okoaia nae lakon, a me ke kueaku no o ka lo;o o ka mea hoopii ia, a ua wae ia ka poe kiurc a ane-

ane e par. loa mai ka poe ku?kawa -mai. o ka hapanui o lakou aolt mai J:c~ e "ku kokokt mai ana," e lilee me na oh īo ale !;anatcai. aka mai k<x ]>oc'miii ma iahi maniao. Ao aa kaUpak? a t -f.u he knmu ikaika e hoohi oi ia'i iloko o ka 3carao o kekahi poe k-hulehu, o kekahi o keia pi.n k :ū--kawa ua wae mua ir .-naaina o ka hoike n.aoli ia ana e kapae ia ana kela poe kiure m«a. A eia hou hoi keia, hei\ha ke ka-nu i hoololi I.eleuluulu ia ai ke knhna, nia ka L:J.ia o \Vilikoki, mai ka hoopii kipi hka o.mu! Eia ka mea oiaio, ika hiki p rku i ka la mua i hookolokolo ia'i o Wilikoki. na »uou a ...kow,,- i K 'ku ka noonoo iloko o na puni;i o ka ao.io uM| v..ii, ua hoowahawaha kj 'eliul. 'i ; kuwa'u- a p u luii 'm mea pili aiipuni ti t;-j , , o 1.8 •«« ; ho-ke iioākaka ;.» oke ku:;>.. ; u : ,'i vi h ik, )j--ko'o oka hihia oki un.-u: ■> ki iat.» i ;naa mau mamuli no o Ui.-.aa, Um* ~ hoo- | kokono i ke kiure Haw ii .* ab. wa i ":ek. ia kanaka Hawaii. Ua ike inaep-.po Uki.u o k aoou na kwelawe kapakahi a laLou e hani» uiia, ua u'lo iaimeakue ia e kr. lehil.hu hol-iokoa' a ua| hoowahawaha loa ka poe ;u:.nao krokoa i kela hana hilahila i kapa ia "ka Looku ia o ka po• 10 kaulike ma ke kanawai" e l'kj me ia e pui.ui ia ana niaanei no ke ku-uu hookahi wale bj« ahewa ia we ka hikiw;<we. Maniuli o ke ko no kukonukonu o keia inanao ilokoo ka !ehineh,> a i ike maopopo ia hoi. me k« uiohai ia o ke 01., o kekahi kanaka, (e like mo k.. olelo hoohoio a ke kiupe) aole e loaa kekahi k:jre hou akn e inohui i ke ola o kekahi kaaaka hou aku, uohula, ma okā uiea ku t K-uo e hiki U la'.ou e hauu, a k«u aku la hoi i na hoj>ena uo u& '-k:nwk«hi 0 ka ho«ko 1« o ke kanawai" mainua o na liokua o ka a nouia ,h. ,1 ke aupj;ji. me ka paa ma k v \ tj.Uou ,vW \u. hunn h\ hou uo, a ka.M»<» *-1* :H' kuuia uui ua U<H >X aaka .iku 1,1 ( I,<wekiu 1 i k,t lioopii ihuuiu i ku uiea " a - ft * " v>,tlA " 1 IVah '" « 0 kek»lu .n-.'k.UK' .u -Ae , (V .„ , uaU)j 0 k.i»:Oi>prti u;.ui. 110 !a w-.h «-..i,, U(V% •" 1 W H:t **•»* jm#v. h njk» Ue »-""«- l'. ~«„•»,» * o •. 1 a,.H. .i. , 1.. ... 1 ~ , 0 , ;i |)1t ns !v -a.ka iioi na K.ure ;t... .1 .i.Uu . aita k« 1.0. la 1-*n< 1 ii.u ma k, -. mi. eei ~; t , t * nin* o 1 'kaUiha, ua hooholo ia k* iuiiuw g

. le'mleliu, maenJf.una poai. po o ke.a ano, alaila aohe wuhi mal'?bia . ka po::o a me na ki-.leana • o kekaai. Ke olc-;o iinie. n a'koa, me« ir )a eiai,: jua pan nui i ka helelei na "kokua piii nnpuni j nona ke knlana eae ana 1 keia man ano hana. j I Ua manaoio ia e kekahi poe le'uilehu 1 Komo ia e \ I na maEiHO liana kanlike a ku 1 kekannka mftikai, , '■ ni'i o na anoninom a me na mea lnln e p;h ana i ' kfc kauawai mu na mea a pan e pili una 1 keia ! hihia e hiki ana nia kekahi ano ke hoomnopopo ! kukaawnle ia, a e ae wale ia; alai'.a oke kanawai I a me ke kuulike, he mau huaolelo liko 010 11, ē ! hke hoi me ka uiea 1 a'o īa man ka noonoo o ke I kanaka kukaokoa. Aka, e hoinnuuao i" nae, kē kue nei m-kou i keia mau hana, a mt ho la ok i h&panni no ia o ba manao 0 ka lehuleliu kul.aokoa, o ke kamoe ana'ku ina ahewa aole i na ! ipuka ona ahahookolokolo —aka, iko ke aupui.i 1 a me ko lakoii niau kokua paalalo, ka pe.e boi e ! paa r oi 1 nu knlina īloko o kolakou inau pakeke, 1 a e t.ku nei 1 kela a me keia, "Hele, a hele ; aku la ia; hele mai, a hele mai la oip.; f hana j keia, :i haaa akn !a īa." E like me. na oleio a.k» Lnuakaaawai Kieieie, "Aole malnna o ka Aha im h ><vui.," tio kekahi aiea, koe w ile no kaua uiau h, akaka Ike kAiiawai. Ina ona n.ea i oielo .1», a'.le i.j pela. alaila, he mea liikij wuU- no ke houiaui in; nkii, ina p-ila io, alaila o na hoopii pii k:.ho aup'ini ame kulana tau.:li o <?e nupun:, ua pili pu lau.i kekīihi toe k.- knln. A o I:;i mea e h.ilo'i*i.ia,.e hiki no .iuatiei noa ke holnhel'i ika mamn: o l:a ik . m'inaopi'A, 1 ok ■ Ipkon . muu wahaulelo a me na alakai iloko 0 na m;ik ihiki elua e hilii mai ana, be poe lakou i hanau k n.e na u.auao paa e hoike aim -0 ke aupuui 'mai

; ka lahui īuai, no ka tahni a ma o ka lihiii'' a no laiou noi na hoopon'ipono aupnui e k iukehkeLi ae att:> m.hina o r.a aiaa i«l> ia< » » ka p «: Pares«i;o. •<» e kjmo ai «01 aa k*huti o.iuo o k. !a ;.lel j> k ul.'na kaliiko 1 hoopna ;a ttoko o 11* 111 •oh-io — "Ooi. •> o !:a īnoa o r e Akuu. 'Anit ne! iīe lioop.n īii-i ii a.ko'.' ia-M)pkjn īho m.. kei!i, a heoaolo i n» k-.naw ;i ksuhke no ka I.«d .ikanaea in>i.>okoa." j 1 Kaclu<k.