Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 24, 12 June 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii.

Mai Kailua ae ka hoomaka ana o ia huakai, a hiki ma Kawaihae, a malaila ae a hiki ana i ua hale la o Keawe. Ua maikai he ku ana a ia hale. He laau i kapaia he kauila, oia kona pou a me kona oa. Ua oleloia, no uka o Napuu kahi i loaa ai o ia ano laau. Ua maikai no ka hanaia ana a me ka oiao ana o ke au o ka la-i maloo i peaia, oia ke pili o ua hale la. Kukuohi maikai ke nana ae iaia maloko a mawaho o ua hale la. Aia ka lalani pukui iwi aumakua i hooakuaia malaila iloko o ua hale la, mai ko ua Keawe nei pukui, e noho ana ia ma ka nio puka komo akau e puka ai iwaho, a hala i kuono o ka hale, a me ke kuono kala akau e ua hale la na iwi a oia wale, a me he puu wahie la ke ahua mai o na poe i make i ka wa kaua; a aia iloko o ia paila iwi na iwi o Nahiolea, makuakane o M. Kekuanaoa. Aka hoi, ike aku la ka mea nona keia pulima, i ka hoaahu ana aku o kona wahi makuakane i ke kihei mai ona aku, a i kekahi pukui iwaena o na pukui. A no ka mea, ua ninau pahaia i ke kanaka nana e malama ia mau mea a pau a me na inoa o ia poe pukui, a ua hahai mai kela iaia nei, no ia mea i hana aku ai oia pela. I kona ike ana aku i ka ia la hana ana mai pela, i aku la ia, He kuleana no ka ko kaua iloko o keia hale? Ae mai la no kela. A pau hoi ka makaikai ana a ke'Lii Iolani, ua moa ka puaa, a pela ke anaina i noho iho ai a hoomana aku la i ua mau pukui aumakua nei, a pau ia, alaila, paina iho la ke alii a me ke anaina i komo pu aku iloko o ia hale; a pau ka ai ana, huikalaia ae la a pau. Pela ka haalele ana iho o ia huakai kaapuni ia hale, a holo mai la na waa, a ma ke ahiahi pae ana ma Kamakahonu i Kailua, a halawai pu ana me Kamehameha, oia paha ka makahiki 1817. Ua oleloia keia huakai kaapuni a ua Hooilina Moi nei a me na huakai mamua aku, ua maikai; a pela no ka malu o na mea a pau a ua'lii a me na makaainana. A ua like no ia ano me ke au ia Keawe, a he mea olioli nui loa ia na Kamehameha, no ka hana maikai a kona Hooilina Moi. I ko ua Hooilina Moi nei ike ana, ua mehameha ke 'Lii i na kanaka ole, a no ka mea, ua hoouna aku o Kamehameha i na kanaka a pau ma Kona Hema i ke kua laau ala, a o Kekuaokalani a me kona mau kanaka ke malama ana. Eia ka lakou uwauwa mau ana i kela po a keia po, Kaikaowa. A no keia hana, ua hoohanohano pono ka Hooilina Moi i kona mau aialo a pau, i makaukau i na mea kaua, a e ku wali ana i kela la keia la, a me ka uwo mau ana i na po a pau e like me ke ano mau, mamuli o ke kauoha a ke Kapena Vanedouva, ke alii moku imi aina o ke aupuni o Beritania. E waiho iki ae kakou i ke kamailio ana no na olelo maluna ae nei, a e kama-

ilio iki kakou i ke kuleana o ka mea nona keia pulima, i oleloia ma o aku la, iloko o Hale o Keawe, pela no ke kuleana ana o kela a me keia poe kupono iloko o ua hale ola nei; a ua pau paha i ka make ka nui, no ka mea, hanau na'lii o ka moo o Haloa, pela no na kane mai a Haloa mai. Hanau no hoi na'lii, pela no na kauwa kupono. E like no hoi me Lonoikamakahiki laua o Kamalalawalu, a naue hou iki iho paha ilalo, a pela mai. E hoi hou ae kakou i na haina me ia ae nei, no ka mea, o ka oleloao mai a ia kanaka Beritania ia Kamehameha. Aia ke Akua oiaio ma ka lani. A ua ao hou mai i kana haina elua, oia hoi na koa kiui, a ua kaulana no ia. A ua ao hou mai no hoi oia. Mai kaua aku oe ia Kaumualii, no ka mea, ua nui na aina a me na kanaka ia oe; pela hoi, ua ike oe, he uuku ko ia la mau makaainana, a pela hoi e ike ia ai he pepehi kanaka ia ano. A ma keia mau mea, ua malama no o Kamehameha ia mau olelo a pau. A pela no kona malama ana i na koa kiai nona iho. He hana mau ia nana, a pela no ka makaukau o ka Hooilina Moi i ka malama ana mai ia Kamehameha iloko o ia wa kanaka ole. A no ka mea no hoi, ua loaa i ua Hooilina Moi nei na pu me na elau, na kahei pouda a me na poka nona ponoi iho mai a Kamehameha mai. Pela no oia i malama ai a pau mai ana na kanaka i ka hoi mai ke oki laau ala mai, no ka lawa pono ana o na haawina paona o kela a me keia mea pakahi o na makaainana ma ka auhauia ana. A o ke ahi hoi nana ka "owa," ua kapae loa ia ae la ia. Aka, ua olioli loa nae o Kamehameha i kona hooilina ma ia hana ana mai iaia, oiai aohe kupono kona manao i ka hana a kekahi keiki ana, oia no hoi o Kekuaokalani. He keiki oia na Keliimaikai kona kaikaina, a oia no hoi ke kuleana i lilo ai i keiki nana. Nolaila, ua manaoia laua a elua he mau ano hooilina Moi no, e like la me Kamehameha laua o Kiwalao i ka wa o Kalaniopuu e ola ana, a pela paha keia mau keiki, a ua ane paonioni no nae ua mau keiki nei ma ka nana ana. Aka, hookahi no keiki ao pinepineia o laua e Kamehameha, oia no hoi ka mea o laua i hoolakoia i na mea kaua. I ka hoi ana mai o na kanaka, pela ka Hooilina Moi i waiho ae ai i kana malama ana i ka makuakane o laua. Ke i mai nei paha kekahi o na hoa lawe "Kuokoa," "Aole hoi oe i hoike mai nei i ka inoa o ko wahi makuakane au i hai ae nei, a o ko wahi makuahine paha hoi." Ina pela ka manao o kuu mau hoa, alaila, he mea pohihihi loa no hoi ia, aka, ma ka lohe, ua hiki no paha ke hai ma ka mea e hiki ana. Elua wahi inoa o ka makuakane, o Kuaena a me Mamalaekeeke. Ua pili no ia Nahiolea i oleloia mamua ne nei, a kaikunane hoi ia Kamakahukilani, makuahine o Kalanimoku ma; a pela paha ia i hele pu ai me Poki ma kana huakai. Wahi no ana, aole ia i nui i ka makou ai, aka, i ka lakou la ae no, pela ia i haalele mai la. A ma keia ano, e ike ai no kakou, he mea naauao no iloko o ka naaupo, aka, he mea mau no ka lunaikehala mai kahiko mai, ua ao i ka pono a me ka hewa. Pela no paha ia i ao mau ai i kana keiki mai kona wa uuku mai i na kanawai o ka pono, oiai ua manao laua me kana wahine, e hoonoho ana ma ke alo alii i ka laua keiki, e like me ka mea i pono ia laua. Nolaila, ua ike nui ia ke ano o ka laua keiki ma ke alo alii, no ka mea, ua alakai maikai ae laua iaia i kona wa uuku mamuli hoi o ka laua mau kauoha a pau. No ia mea, ua ike e no laua i ke ano eleu a me ka makaukau o ke keiki, a ua kupono loa no hoi i ko laua makemake ke noho oia ma ke alo alii. I ka umi hoi o na makahiki o ua keiki nei, ua hoomaaloia oia ma ke alo alii, ma ke kulanakauhale o Honolulu. Ua hanauia oia ma Kumelewai, Waipio, Ewa, i ka la 3 o Augate, a o Hilinehu hoi ma ka helu Hawaii, i ka makahiki 1800; ma ko Papa Ii aina ka pono, nona ka loko o Hanaloa. Mai a Kamehameha mai kona, a like me na mea e ae ma ua ahupuaa la; mai a Nuuanu mai, a nolaila, ua waiho ae i kona kaikuahine, oia ka makuahine o ua keiki la a laua i oleloia maluna ae, o Wanaoa ka inoa, a o Pahulemu a o Kalaikane. He mau inoa pili oihana kahi mau inoa, oia hoi o Pahulemu a me Wanaoa. Me he wanaoa laau la iwaena o ua poe kaua la; a pela no paha o Pa-

hulemu, no ka mea hemahema i ka hee ana o ka nalu, a na ka mea ike a akamai paha e ao aku ia ano, ma ka moe ana iho iluna o ka papa heenalu a me ka pae ana i ka nalu, a na ua mea ike la e paa mahope o ka lemu o ka papa, i ka wa e aio koke ana ka nalu mahope o ka mea e moe ana iluna o ka papa; a i ke kokoke ana mai o ka nalu, a o ka pahu aku no ia o ka mea e aoao ana, a o ka pae maikai aku la no ia o ka mea iluna o ka papa. Ua lilo ia i mea makemake nui ia i kela manawa, a pela iho la paha ke ano o ia inoa la e na hoa. A maanei ae hoi paha kakou e nana ae ai i ke ano o ka noho alo alii ana, e like me ka laua manao ana e noho ma ke alo alii ka laua keiki, e like me ka pili a hanauna ana o ka makuahine ia Papa Ii, ka mea nona ka aina kupono o Kumelewai a me ka loko o Hanaloa a he mau lele e ae elua. Ma o Luluka la hoi a kakou i kamailio mua aku nei a me Keaka, na kahu hanai o Kamehameha. He hoahanau hoi nona o Kalaaumaloo, ka makuakane o ua Wanaoa la, i noho ae ai ia Poaeae-wahi-ne, no ka hanauna o Imaikalani, ke alii makapo akamai i ke kaka laau palau, i ka wa o Umi, ke alii kaulana i ke kaua. A o ua Luluka la hoi kai noho mua ia Keaka a Mulehu, he alii wahine no Maui, a na laua mai o Kemahauluae i olelo-

ia e kakou mamua aku nei. Aka, noho hou ae la ua Luluka nei ia Keaka, loaa o Holomaialuhe, o Kamalo a me Wawae, a pela ae lakou aia wahine. Noho hou ua Luluka nei ia Keaka a Akipoo, hanau o Papa Ii a me Ilipeahi he wahine, a pela ae lakou. O ua Luluka nei no hoi a me kona mau hoahanau, no na mamo a Luwahine, ka muli o Palena laua o Paia ko ua Luawahine la, a ka makuakane a me ka makuahine hookahi. O lakou nei no hoi na alii nana i hoopakele i ka make o Kuaana ma Kawaihae, i ka wa o Kea-kealani-wahine e lumai ana ia Kuaana. A ua oleloia no hoi, ua pii ka Luwahine mau mamo a i ka moo o Haloa, oia hoi o Keakealani-kane, ka makuakane hoi o Keakamahana, a kupuna ia Keakealaniwahine.

A o keia mau keiki a pau a Luluka, ua manaoia, o lakou no ka poe i hele pu ma ka huakai alua hoi a Kahamaluae ma Kau. Ua oleloia no hoi, ua pili hoahanau ia Kauaua, Alapai, Keawepoepoe a me Keeaumoku na kupuna o ia poe a pau. A o ua Kemahauluae la ka i noho a kaikuahine ia Wanaoa, o Haalou, a o Keimo laaau palau a Keeaumoku, a o Maoloha ke kane ia a make i ke kaawe

ia ma Pawaa, i ka makahiki 1807 paha. Noho hoi ua Wanaoa nei ia Kanepililua o Kamaloo, a mahope Kuaena laua ua keiki la ka muli loa o lakou. Aka, ua

nui no keia hanauna a Luluka, a ua kapaia he Luluka no lakou a pau, a nui loa aku no hoi aole i kana mai. A pela no ka inoa hui, he Luwahine, he Palena, a ma ke alo alii wale no keia poe, a pela no ka ike mau o ko ke alo alii ia lakou a pau loa. Pela no paha kakou i ike ai mamua aku nei, i no Kemahauluae hoi ana ma Kau, i ka wa o Kalaniopuu, ua hoi aku ia malaila me ke alii ana; a pela no hoi ia i lawe pu aku ai i kona mau kaikaina a pau malaila me ke'lii a lakou. A me he la, mai laila mai no paha ia ano noho ana alo alii. A he poe kaulana no hoi ma ia ano. Aka nae, aole paha pono e kaha wale ae kakou i ka pili ana ia Keeaumoku o keia poe, ke ole na hoike. Penei paha e maopopo ai. I ka wa o Kamehameha ma Hilo, ua hanau o Keopuolani ia Liholiho, i ka makahiki 1798, mahope iho o ke pio ana o Namakeha, oia hoi ke kaua i kapaia ka inoa o Puana. He kaua keia mahope e ka lanakila ana ma Nuuanu nei. Pela i haalele ai o Kamehameha ia Oahu nei, no ka mea, ua kipi ae o Namakeha ma Hilo. A ma keia kaua ana, i aneane ai e lilo ke ola o H. Opukahaia i ka make, wahi ana. Ua oleloia no hoi, ua hanau o Liholiho ma Hilo-one, a ua lawe ae o Kamehameha iaia a waiho ma ka lima o Hanape kona kanaka. A ua lawe aku no hoi oia ia Liholiho ma ka aina o na Kaloa, ma Hilo-paliku e hanoi ai. A he mau malama elima a eono paha, alaila, holo o Liliha ke kupuna o ua keiki la, ma ka lima o Hanape, no ka waiu ole, a no ka malama maikai ole ia o ka waiu nana e hanai i na mea ai kupono ole iaia. No

keia mea, ua hai ae ua Liliha nei ia Kamehameha kona kaikunane, no kona ike maka ana i keia pilikia o ke keiki, no ka mea, no ka mea, ua hele mua no hoi ia e nana i ke keiki, a pela i maopopo ai, he pono e hai i ka mea nana ke keiki. A lohe hoi o Kamehameha no keia pilikia o ke keiki, ua hoouna koke oia ia Kaahumanu e kii. A pela o Kaahumanu i nolo aku ai maluna o na waa, a pae ana ma Kahalii, a lawe mai la i ke keiki. A oiai no hoi e noho ana o Keeaumoku, ma Paula i Puueo, maanei aku o ke kahawai o Wailuku kona wahi. (Aole i pau.)