Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 51, 25 December 1869 — HE KAAO NO KAUILANI. [ARTICLE]

HE KAAO NO KAUILANI.

I Ae kupueu o ka uka waokele o KawaiJ' | kini i īl ailua, Kauau a me ka- j | na poe mamo aku. \ | IIoopI'KAIA E Sa.MI'EL4 KaI'OHU. lIEĪII 8. | ; i rMnmuli o ke kono nna mai a ka lehulehu e hoo- ■ puaa i Kaao a moolelo Hawaii a haolo um ko kakou nupe|)a, a no ka ineu hoi, no ka lehulehu ka ; nupepa, nolaila, ua ae aku makou e hoopukaia , koKaao ilftAtaii malalo iho nei. Aka,ke noinei 1 makou, o na olelo luaalea a nie na olelo hooiimnamana o kn wa kahiko, aole no ia he mea na kakou o manaoio aku ai; he hoike ana ia i ke ; ano hupo lloa o ko kakou lahui i kela wn. 0 na , hewa a me na olelo pelapela. e kapae loa nku ka haku Kaao ia mea mni kona kakau ana mai.] ; A mahope iho hookuu na moa iwaena konu o ke knhua kaua, aole i emo make ka i moa mua a ua o Kakuhihewa, a pela no ka < lua o ka inoa, a hoomaha iho la na aiii a me na kanaka iloko oia wa. ; A īloko o keia \va e hoomaha nei o Maui-1 nui ma, hiki ana o ua o Kauilani me ua hua ' la ana e lei nei i ka a*i i ke kahua kaua ; • kahi a Kakuhihewa ma e hoomaha nei, ia-; lau ae keia i ua hu& nei i ka a*i ona, a omo* ■ omo ae la hoi iloko o kona waha, a hoopukn mai la i waho, a hookuu iho la me ka pule iho penei: Oi kuu aku ka moa i k» weia, | O Nikipa'u ka pili, i { Mauai hahau ka lama A«rakapo. | Ku k* lepo o puehu ka ale huli, ] Ka ohai ako ka pua kui ,ka pua, ; Lei kahiko i kai o Paiahaa la-e, ( —Lel;e?~ j Lele kawa lepo o Kaumaea, j Alohn oa hoa mai Kauloa. A pau ae la ka ia nei pule ana, loii ae la ua hua moa nei a lilo i moa maoli, a olelo iho ia ia penei: A. hele no auanei oe a puni ] ka aha, a pau ia, poai hou oe a puoi ka aha. | m hiki i na wawae o Mauinui, alaila hoi mai; oe a waena konu ku, nana pono aku i ko [ Kupunakaue o ka īke mai ia oe, aole no bo,! e nalo ka ike inai o ko Kupunakane ia oe e | heie mai aua imua ou e like me keli aoo ki* oo a kaoa e ike aku net la; aiaiia, e manao iho oe ua ike mai kela, ao(e i hoohewahewa. Aka, i kuu mai kela i m kino lehulehu ona, nlaila, e mnnao iho oe, ua hoohewahewa oia

i» k»ais. I heie iau kela ms ke tao ktco moa u!»bl«rj ; e hooloH te ce i ioo? moa o«kex, a e kaui olaa be tio oo he alo, a e oi aoi do oae oe m%>uu? ooa, ms keia kino ou. o ot ai aa e oi ans enamoa oot, eiwa. a ebiko. a ia ia ; abs:a. e ioli bou aea keia i aoo kieo hoa nona, aīaiia oa f u oo e oielo aku i ke ano k?fH> ao e hoololi ae ai oou iho t a peia do k*U e ioh mau ai. a oo bot oe a hiki wale keU i ke &no kioo moa aoha ,* akih, e enaoao aku oe e make aoa la oe, a o koo kioo ia tra be PuiepuUkai. Ae euai !a ke kaikuahme nie ke kuooutoao ko- T na poo, e like paha me ke koiea, ke nioau tku kahi poe peoei: 4 * Maikai nae paha o; Kahiki," e kunoo mai oo keia pe!a ke kuhibewa o kaoaka. A hele ako la ua wahi moa nei roe ka hooleikakahaana imua o keanaina kaoaka holo-! okoa, e niakaikai niai ana me ka manao o keia anaina ua oi ae ka nui o kela moa roamua o ka Maumui moa ; eia ka hoi be wahi moa uuku ioa no, he wahi kinana, (oia hoi; moa wahine,) a komo inai la ka manao hoo-1 wahawaha »ioko o ka iehulehu e nana mai! ana ; a me ko iakou hooho iho penei. E pa-i papau ana o Kakuhihewa ma i ka inake i! keia ia ! ! Aka, i ka hiki pono ana aku o ua wahi 1 moa oei imua o ka iehulehu kanaka e noho i mai ana ; he mea e ka naui hiwahi*a iua j oie o na wai hooluu ano e o kona mau huiu,> iiuna o kona kino hoiookoa, i ka iakou ike ! ana iho, a ua hoohaiikeia ke ano o keia wabi | moa ia manawa, me kekahi kupunawahioe oua, oia hoi me Kauiaaihawane. Ua ike paha o'u maknmaka o Hawaii i keia wahi inanu, ka poe kapili maou o ka uka Oiaa, a me [ na wahi e ae, i ke ano o keia manu, a maluna o keia manu, ua pau ioa na ano huiu o na manu a pau, koe no nae keknhi mau manu,a ua iike keia, m'e ia ma kekahi mau mea nolaila, eia hou ko iakou manao ia wa mai o a o. " He keu hoi keia o knhi moa maikai o kona huiu, heie mai nei ka hoi a hinu." A kaahele Joa ae ia ua wahi moa la a puni ke anaina a hoi hou a hiki ma na wawae o Mauinui, e like me ke kauoha a kona kaikunane, a hoi mai ia ia a waenakonu, ku oia nana i kona hoanaio i ka makaukau no ke kaua, me ua kaikamnhine moa nei, aia hoi' iiuliu mai ia ua keiki la, me kona mana nui; | e hoopio mai iaia nei, Akn, nana aku ia ua \ o Kauiiani i ke ano o Kaauheleipoa ia wa aia hoi aoie oia i ike mai o ka moopuna moa ana ia manawa. A mahope iho'uo ka ioihi loa o ka Lepeamoa ku aua iwaena o ke kahua kaua, oni oia i kona poo, iuiu oia i kona eheu, a! ko'uko'u aku ia;ia e iike me ka hana a ka I moa wahine, aia hoi okakala mai ia ka hulu o Knauhelemoa, a ala mai la kona koo a ku ! poiolei iluua, a hoom;ika mai ia ia e heie j iwua o Lepeamou, a ia ia i hookokoke mai ■ ni i kahi a ua kaikamahine moa ia e ku nei, me kona hanohano nui, hooioli ae ia o Kaauhelemoa i kona kmo, a iilo i kino moa e he; uiahiwa ke ano, a maopopo iho ia ia Lepea- j moa aole o Kaauheiemoa i ike mai ia ia, e| hoololi ae ana kela i ano kino moa e, he ua \ kea ke ano e iike me ia i hai mua ia aenei i mamua, a hoomaka iho la ko iaua kaua ia wa, aoie no he ianakiia iki o ua keiki la ma- 1 iuna o Lepeamoa ia wa, a no ka ikeo Kaau- ■ helemoa aole oia e ianakiia ma ia ano kino ' ona, hooioli hou ae la ia i ano kino hou, a j ike aku ia o Kauilam i ka ioli hou ana ae o 1 ke kino o Kaauhelemoa. E pule hou aku ! ana ia no ka hana a kona kaikuahine panei:' " Eiieli kupa iinlo Owaia, j Ua huii kana mea, | O Kanaloa, Hoohwniawa i Kahikimua, O Mauikiikii au ia e Kalana, Imihia aku ana ke au o Konanui, la ioaa he moana paa ia e Knuhi-e, He nie huli moann kau e ka ipo, Iji hooipo au i ka ia i nehi-e, j Ke kokoke mai nei hoi eia, j Ke pili mai nei hoi i ka iii." i A pau ae la ka pule ana a ua keiki nei,» ioii ae ia ke kaikuahinf a ke kino hou he Biae (moa-aiae) a o ko Kaauheiemoa hoi he ; Nene, (moanene). A nome hou iho ia ia mau j kino o laua, e hooluaieieia ana e na koii a ka manao, i heie a piha i ka ua mea o ka j inaina, aohe wahi raea a ianakiia iki o Kaau-1 helemoa imua o ua kaikamahine Lepeamoa : nei; iioko oia kino ona u iaua i kaua ai iio-| ko oia wa, ua ,liie ke anaina hoiookoa ia ma-! nawa i mea oiioii, i ke kapeheu iauna oie; oia kino o Lfpeamoa, ma o a maanei, a ua | nui ko iakou hookanikani (huro) ana ; no ka: mea, iioko o keia kaun ana a Lepeamoa ma,| aohe wahi kau oie a Lepeamoa iiuna o kona hoapaio, ua kau ia eia ke poo o Kaauheie-! inoa, i hooikaika ae ka hia ona, e umii ae ana keia i na maka, aohe nao ai i ka papaa, ' e hao aku ana keia mamuii o ko ia nei ano mana, nalowaie o aa o Kaauheiemoa iioko o ka pohinauakea, a koe waie iho la no keia i ke kahua kaua. Aka, he mea haohao ia imua o ka aha kanaka, i ko iakou ike ana aku, aoie o Kaau- ! helemoa i kahi a Lepeamoa e ka nei, nie ko lakou inanao ua make la hoi, eia ka ua bSu' ia afea la e k& maoa oia nei iloko o ka pohi-l nauakea. i Eia nae iloko o keia wa a Kaauheiemoa | e noho nei iloko o ka pohioahina ; aia hoiJ ike iho U ia e aneane mai aan e kau iho ka ! pilikia maiuna īho ooa, e hoano e hou ae ana ! keia i kioo hou nona, a iiio i kino moa paa- i hau, a oa keia kino i imi i kona wahi e po. j keie ai, a he mea weiiweii ioa iwaeoa o ke! anaina kanaka ke ano e, oia ia maiie, uhi roai la ka hau paa na kualooo, e hoopulū ana i na kuahiui. A ia wa, kahea mai o Kauilani it Lepeamoa, ea he ku hoonanea ka kau, aohe imi i rnea nou e pooo n\ % eia aku o Kaaoheiemoa īa ke hele tnai ia roe kona ikaikm nui, he

. «ai hao n e hookahe mat oei, a eMo aim ( ; keia iehaiehu a me kaua pa i roea o'e, i be 1 make ka hope ke l$!o kaoa i ka moaaa, (o ke- j ia kamaiiio a KauUani, o Uoa «mle oo n ēj lohe ne», aohe mea e ae mamuii o ka mana.) A i i wa. e hooioli ae ana keia i ano hoo oena. a ku a manu abU- la wn hiki aoa ka wai kahe a Kaauheiemoa i ke kahaa kaua, a aneaoe o Kakuhihewa ma e beo aku la wi : U, a no ka ike o Kauilani e piiikia ana kooa makuahooowai, oinau ae la keia i kona kaikuahioe, heaha ko makou mea e pakeie ai ' mai keia pilikm mai ? £ kahea ae ana keia ia Keoiewa, e kuu iho aoa keia i paku matraena o Kakuhihewa ma me Mauioui, aohe ike mai o iakou, hala ae ia ua wai li ! mawaho o ka paku paa, a ooho iho ia iakou ; ; nei me ka maiuhia. j Aka, iloko o keia wa o Kaauhelemoa e ha- j na n}ai uei i kana ni'>u piiikia, ua ieie ae ia ' o Lepeamoa a kaa iiuoa o ka Niu,a ike aku ' ia keia ia- Kaauheiemoa e heie mai ana ma- 1 hope o ka wai kahe. e kahe uei a hiki i kahi! ; a iaua e kaua si, a hoi aku ia no hoi keia a : ku pu i ke kihua, a maiie )oa ae ia aohe iuo • ia wa, a ikeia aku ia ke anaina hoiookoa, e ■ ; nobo maiu nna no aohe mea poioo, aia hoi, \ • ioii ae ia ua o Lepeaiuoa a ke kino Puamu, ; | a hooiaie iho ia a ka ui, aohe no boi j ihe wahi mea a lanakiia iki o Kaauheleinoa I j ina ia kino ona, e kuhi ana paha ia he hapa ' ; ikaika ko Lepeamoa mau kino e huai aku | | nei, a pela no iaua e hoikeike mau ai i na ; ; kino o laua, a hiki o Kaauheiemoa i ke kino \ moa Auha, a o ka pau ana iu o kona mau ; kino, a o ko Lepeamoa kino hoi i keia wa, | he Puiepuieaukai (oia hoi moa pulepuie) eiua j i wahi e noho ai, o keia kino i ka aina i keka* | hi manawa, a i ka moanali kekahi wa, aoie : no hoi i pau mat na kino o Lepeamoa. ! A o ka Kauiiani hana mau no hoi ke ka- ! hea e hooioii o Lepeamoa i ano kino hou no- i na, a ma keia loli ana o na kino o ua mau ; moa nei, ike aku la o Lepeamoa i ke ano' make o kona hoapaio, hoi mhi oia a i ke aio j 0 ke kaikunane, a pane iho ia o Kauilani, e j hele hou oe a puni ke anaina, a boi hou ae I oe a ku iwaena konu, nana aku oe o ka hakahaka o ka eheu akau a e komo oe oe a e I uhai iho a hai, a e poaio ;a maka, aiaiia, e j | hoi hou mai oe a hiki i o'u nei, a hele hou | ; aku la ia e like me ke kauoha a kona kuna-1 j ne a hiki iwaena konu me kona hoopuni mua j 1 ke anaina, a iaia e ku nei iwaena, hookika-1 kaha mai la o Kaauheleinop me ka hoobaka-i haka mai i kona mau eheu, oia heie no a ' peku ia Lepeamoa, me kona ikaika nui, e J : komo ae ana keia ma ka eheu akau, e kipu ! ! iho ana keia ha-i, e kiko ae ana keia i ka j ! maka akau hemo i waho ka onohi, a ioha iho \ ia ka eheu iiaio me he moa mai la, a hoi hou ! | mai ia imua o Kauilani. A i hou aku ia kei ia, e hele hou oe elua au hoopuni ana i ke ! aiaila, e le!e «ie oe a luua o ka mi-j noi o Mauinui, e waiho iho oe i puu wniwai j | iiuna o iaila ; alaiia e kii hou mai oe i ka ; i eheu i koe a me ka maka a uhai hou iho, a j I o kona make ioa ana ia ia oe. | A heie hou aku ia oua o Lepeainoa, e ! I hoopuni ana i ka aha kanaka, elua ana hoo» ! puni ana, e iike me ke kauoha a kona kai- ' kunane, a ieie ae ia ia a luna o ka mino!: |(piko-poo) o Mauinui, waiho iho ia keia he! ! puolo waiwai na Mauinui, a hao hou mai ia i ; keia i ka eheu ī koe, a me ka maka pu. a | | kaanini iho ia o Kaauhelemoa iluna o ke ka-! | hua kaua, me he i-a la i make ika hoia. j | Ano ka Auha no ia hoi ka oielo kaulana ! ; i ka ikaika ole, mai kahiko mai a hiki i keia | jia, a na oukou no hoi e ka poe e heluheiu iana e noonoo iho i ke ano o ia ōle 1 o kauiana no keia ano inoa. A uwa ae la na kanaka, ine ko lakou hoo-; ho ana ine ka leo nui penei: Auwe ! Make j ka moa a Mauinui e!! Ikawa i make ai! | o Kaauhelemoa ia Lepeamoa ; kaena iho ia j | ua Keiki Kauilani nei, ine ka hoopuka ana j j i kana huaoleio penei: i i A ! make na'u !! n& Kauilani "na ke aiii * o Kauai, ke keiki a Keahua ine Kauliao.'.'i , O ko iaua nei pea ae ia no ia hoi ana i ko 1 ; iaua nei wahi a hui aku hui mai na kanaka ! ia wa ; oki e ka hana, me ko Kakuhihewa j I hoomaopopo ioa iho la, i ke ano o keia ohelo | i n ua keiki nei, a hoomanao ae ia ia penei:! ; Ina paha he mau olelo ino ka'u, me neia ua ' i make au, eia ka o Kauilani keia keiki a'u i i hoomoe ai i kuu kaikamahine a ua pono no.'*; | A ninau aku la ia ike kahu ona, auhea ' | iho nei ua keiki aiii nei ? I mai ia na kana* j : ka ua nuiowale, aohe o onei, hoouna aku ia j ;ia e huii na kanaka, a huii aku ia na kana-; i # i :ka aohe ioaa iki, uhi mai ia ka mana o ua I mau keiki nei, aohe ike aku o na kaoaka, a | o ka pau no hoi ia o ke kaua moa ana. 1 I (Aole i pa«.)