Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 5, 29 January 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Haalele hou ka Moi ia Oahu. Ua liuliu nae ke kali ana o ia huakai i ka hoi mai o na moku piele laau ala i holo ai i Kina; a me he la e manao ana paha ke'Lii e holo ma ia mau moku, i hiki pono aku ai oia i kona aina hanau. Aole no hoi i liuliu ia kakali ana, hiki mai ana ua mau moku nei mai ka lakou mau huakai mai, a ku ana iloko o ke awa. Aole no hoi i liuliu ko lakou ku ana iho, kukalaia mai ana, "aia ma na moku Kahiki ke'Lii e hoi ai i Hawaii." A no nei mea, aole i lawe hou o Papa i ua keiki nei, e holo pu me ke'Lii opio—a kauoha mai nae iaia, ma kona wahi moku oia e holo aku ai, pela no i kauohaia ai i na kahumoku no ua keiki nei. O ka moku i kapaia o Makanimoku ka inoa, maluna o laila kekahi mau alii a mau kanaka, a ma ka moku Ogena kekahi mau alii a me ke'Lii opio a me na kanaka; a o ka moku Enepalai, malaila na'lii wahine a pau a ua Moi nei a me ia pu no hoi kekahi. A o ke Kapena o ia moku, oia o G. Davis i oleloia. Maanei hou kakou e kamailio iki ae ai, no ka mea, me he la ua hui puia ka manawalea ana iwaena o na aoao elua, e kokua ana kahi aoao i kahi aoao, no ka mea, pela kakou i ike ai i ka maikai o ka hana ana a ko kakou Moi mua, no ka mea, alua aupuni ana e hoomakamaka ana a e launa oluolu ana, no ka mea, ua kupono i ka makemake o kela a me keia aoao ka noho pu ana me ka manao lokahi, a no ia mea, ua kupono loa ka oleloia ana, "Ua mau ke ea o ka aina i ka pono." A i mea hoi e mau ai a me ka hoomau loa ana o ia ano mailaila mai a keia wa, a oiai aole i maopopo loa i na mea a pau o ia wa ko keia wa mau hana naauao. Aka nae, me he la ua ike no ua Moi la i keia naauao, oiai aole i maopopo lea ia mau mea o nei wa. A pehea la ia i hana ai i keia mau ano maikai? Aia paha ma ka maikai o kona poo a me kana lia ana, no ka mea, he kanaka akamai loa i ke kaua a he haipule no hoi; a ua hooliloia kana haipule naaupo ana, i mea e hiki mai ai ka malamalama oiaio maoli i o kakou nei. A ua ane like paha me ko Korenelio ike ana i ka malamalama oiaio, pela keia ike ana ma o Vanakoua la ka mea haipule, mai na aina e mai ia, a pela ka malamalama oiaio, mai na aina e mai no, oia hoi, mai Amerika huipuia a mai Europa pu mai hoi, a nolaila, ua aa ka malamalama oiaio ia kakou nei. Ka hiki ana o ka Moi i Lahaina. I ka hiki ana malaila, ua halawai na makaainana o ia mokupuni me ka Moi, a waiho mai lakou i ko lakou aloha iaia ma na manawalea, aole i kana mai. Ua oleloia, ua nui na mea i hoahuia ma kona alo, ke ku la na puu o ka ukana a me na mea ai, aole i kana mai; a pela i piha ai ka malu ulu o Lele, mai o a o o kela a me keia pea o ua Laina la i na

kane, wahine a me na kamalii e ike i ko lakou Moi maikai. A pela ia a me kana alii wahine Kaahumanu i hoonoho ai ia Kahanui (Keeaumoku) a me kana keiki Kamehameha Kekuaiwa kana keiki ma ia mau mokupuni a pau. A i ka pau ana o ia ike makaainana ana, holo ae la ka Moi ma Molokai, a nana hou ana ia Kaakeke, he kahua maika. A e like me ka hana a ko Maui, Lanai a me Kahoolawe, pela no hoi ko Molokai a pau i ike ai i ko lakou Moi a me na manawalea o ia mokupuni. He mokupuni kaulana ia i ke ka-upena, ke ka-upe-na i ke kua o kekahi i ka wa e hele ana i kahi hookupu, a hiki no hoi i kahi hookupu o ka lawa no ia, a waiho ana i kahi hookupu, aole i ike ia mai ka hale mai, eia ka e hele ka ana no i ke alanui, a kaa ana ka auhau upena o ka aina i kahi hookupu auhau. Make ka malamamoku o Enepalai. Oiai e ku ana na moku a pau malaila, a me Lelepali, Kapena William P. Kalaimoku, a he mau haole uuku elua a ekolu paha malaila, a he poe holokahiki ka nui. O ke kumu nae i make ai o ua haole nei, i palemo iloko o ke kai mai ka moku ae, a no ka ike ole i ka au, palemo loa aku la kela. A ma ka nana ana a ka poe lawaia, aia no e moe ana ilalo me kona mau pono a pau. A ua luuia e na lawaia a ka Moi, a kau ana iluna o ka moku, a hoolewaia ma Lahaina kona kino make, a kanuia oia malaila. Ua minamina ia ua haole nei no kona ano maikai a oluolu hoi. E kamailio iki ae no hoi paha kakou no keia make ike ole i ka au, no ka mea hoi, ua manuunuu a oia wale ka lehulehu o ka poe make ma keia ano ike ole i ka au, mai na haole a ia kakou nei, nolaila, ua pono i na keiki a kakou o keia wa, e ao i ka au ana, i ahona iki ae ai paha, a o ka make aku no ka nui, no ka mea, ua lanakila mai no ka make maluna o na mea kino a pau, aka hoi, aohe malama i pau i ka iole. No Lelepali moku. Ma ko kakou nana ana iaia mamua, ua hoi pinepine oia i ke awa o Kou, no na poino i loaa iaia, aka, ua ku pu nae oia me na moku haole i Lahaina. Aka, anoai paha no ka eleu o ke Kapena o ua moku la. A ua olelo ia, ua oi kona holo mamua o kahi mau moku haole e holo pu ana, koe nae o Enepalai a kahi moku holo; pela oleloia. Haalele ka Moi ia Lahaina. A pau kana luana ana ma ia mau mokupuni, naue aku la lakou i ka mokupuni Hikina. A mamua o ko lakou naue ana, ua lohe ua Moi nei i ka piha u o luna o ka moku o ke'Lii opio i na kanaka, a pela oia i kukehu ae ai ia nui kanaka a wahine iloko o ke kai, koe wale no o ka wahine a Heulu, no kona noho a wahine maikai ka; ua ana ae oia me kana laau a pahi paha ma kona lima, e kukehu ana i ka nui o na mea maluna e ka moku, no ka mea, ua makamae oia i kana alii opio, o pilikia auanei. A ma ia haalele ana ia Lahaina, ua holo pu na moku a pau ia wa hookahi no. A i ke komo ana aku i na kikiao makani a ka Mumuku o Kamaalaea mai Ukumehame aku, ua pau na pea o na moku haole i ka li ia, aka, o ua Lelepali nei, oia mau paa no o kona mau pea, a ua haalele ino ia iho e ia na moku e ae, aka nae, o ka moku Enepalai, e pili loko ae ana ia me kona holo no hoi, a na ka po i uhi mai ia lakou; a pela aku lakou i holo ai a ku ma Kailua, Kona, Hawaii. A o kahi moku hoi o ka inoa o ua keiki nei, hoomakaukau ae la ia e holo. A mamua ae nae o kona holo ana, ua nui kana kamailio aloha ana me kona makuahine, a o ka makuakane, ua hala mua ia ma kona mau waa me na auwaa e ae, no ka mea, ua paa kona manao, e ukali ana ia i ka laua keiki. Hoomakaukau iho la ka makuahine i mau lako no kana keiki a piha na hokeo elua, a ua hooiliia ma ka moku i oleloia, mamuli o ka malama ana a Nahoounauna ka malamamoku a me kana wahine o Kaupe ka inoa, a ia Kapena Kaunakakai hoi, e pela ka makuahine i kauoha ai ia lakou a pau e malama i ua keiki nei a hiki aku i ka inoa ona. A pela no kana hahai ana ia kaikunane ona, oia hoi o Hoomakaukau, ka makuakane o Kaopua, no ka mea, oia ka luna o ia mau moku elua, e holo pu ana i Hawaii mai Honolulu aku. I ka aui na la iho o ka la ana i ae ai i ka moku, a haalele mai i kona makuahine a me na kahu, ua loaa iaia he mau

kiaha lemu-hao elua mai kekahi hoa mai ona, a o ka lua ia o kona launa ana ia mea, a he pakela aku auanei ia mea iaia mahope. Ona kahiohio ae la ia imua o kona makuahine a me lakou ae hoi, alaila, puana ae la oia he mele: Hiki melemele ka opua i ke kai, He kai kuehu lani na ka malie, Ua kaka ulae holo a ka lai, Ikea kaele ikea, He aka mauli lani no luna, He hauli no na kuahiwi, He pane lae no na mauna, Ke hele nei i kuu maka, Ua aa me he oloa la, Kulu iho nei au i ka po, Lulumi ana ka hiamoe, Hoala mai ana ia'u ke koekoe maka huihui, Make i ke anu make i ke anu o Kawanui, I na hau lumai waa o na Maihi, O ka uka wale i Hainoa—la. Pela no i hana pu ai oia me ka makuahine, a pau he mele, a pela aku ana, a pau elima a eono paha, no ka mea, ua maamaalea ke keiki ia mau hana a ka makuahine; a he mau mea nui ia, a he oihana mau na na'lii ia hana, a i kekahi mau po, e hanaia ia mau mea a ao ka po; he mele okoa ko ke ahiahi, a pela ke aumoe a me ka wanaao, a he okoa ko ke ao ana. He oihana mau ia na na'lii e hana ai, a pela ua makuahine nei i hele ai ma kela a me keia wahi i oleloia ko laua hele ana, a i ole ia, o na kaikamahine pu paha, ia wahi aku a ia wahi aku o na alii wahine, a i o Kaahumanu la hoi, a pela aku. A o na kahu hoi o ua keiki nei, hana mai la he mau inoa nona, a pela wale aku a ano ahiahi wale, pau ia hana ana a ke aloha hookaawale; a no ka maa ole o ua keiki nei i ka lakou, pela no i maopopo ole ai ia kakou ia mea. Ahu pu iho la lakou a pau ia po ma kahi hookahi o ka hale, no ka hooaumoe ana, oiai e haalele ana ia lakou ke keiki ma ia ana ae, a pela lakou i hiamoe iho ai a na ka malamalama o ka la i hoala ae ia lakou a pau. Ma ka hora 9 a 10 paha o ke kakahiaka, ua makaukau na moku, a makaukau pu no hoi me ka waa o ua keiki nei e ee iho a kau aku iluna o ka moku. Honi ae la oia i kona makuahine a me na kaikuahine a me na kahu, kona mau hoa hele o kona wa iki, i na kuamoo a lakou e haele pu mai ai mai Ewa a i Honolulu, a i Waianae, a me kona kaikuahine mua i haele ai i Waialee, Koolauloa. Ee ae la ia iluna o ka waa imua o lakou a pau, a pela hoi lakou la i heluhelu inoa mai ai, a he kumakena maikai ana ia. I loa no a kau keia i ka moku, puka mua ana ko Hoomakaukau wahi moku, a pela no hoi ko lakou nei. A mai ia po no a ao, ku ana i Kawaihoa o Maunalua ua awakea. A o ka mea hou o ua mau wahi moku nei, o ka waapa ole a waa maoli la hoi, hookahi wale no pono, o ka au aku iuka a me ka au mai i ka moku ma kahi waa ole e like me keia ku ana a laua. A ma keia holo ana, i ikeia ai ka hana ana o ka heleuma kua i olelo mua ia ae nei. Ia po a ao ae, ku mai ana o Kaailipoa, no W. P. Kalanimoku ia moku, a o W. Summner ke Kapena a me kana wahine Hawaii o Kauila ka inoa, ua launa ia me ka Ona o ia moku, ma kana wahine nae, a ua noho iki ae ia mauka o Honolulu. A i ke ku ana mai o ua moku nei ma ke ahiahi o ka la a lakou nei i haalele ai ia Honolulu ke ku ana mai, mai Waianae mai, a puhia e ka makani paha, a i ole he pahua no paha. I ka nana aku, ua maikai maoli ka moku a me kona mau pea; he kialua ia a lako maikai hoi i na pea; elua pea ihu, elua pea heke a o ka pea waena no hoi, oia ko ke kia mua, a o ka pea hope no hoi ko ke kia hope. He ano kiekie ae ia moku, a he mau puka alohi mahope ona. A ia kakahiaka ae, ua kau mai o Kauila a me kana kane, i oleloia ae nei e kakou, a ku ana i kahi ku moku, a ia po no, nalo aku la ia moku. A ka moku Apuakehau hoi, ua ku pu mai no ia la hookahi me Kaailipoa mai Waianae mai. He Laka ke Kapena o keia moku, ua manaoia, o ka mea wili kaula heleuma i oleloia mamua, a no kona ike ole paha i hala ai ma Waianae. Malaila na aipuupuu a pau a ka Moi. He moku maikai a loa keia ke nana aku, he ano haahaa, a ua oi aku kona loa i ko na moku e ae a pau, a pela no kona mau kia kuna loloa, he ekolu pea ihu a me ka pea waena ko ke kia mua, a pela no ka pea o ke kia hope. Poalua kona ku ana ilaila, e kali ana ia Mr. Solomana, he haole ia, e noho ana ma ka aina o Niu, no ka mea, ua koi ae na mea o ia moku iaia, e

lawe i ka moku a hiki i Hawaii. Ma ke awakea ae, pili ana ka waa o ua Solomana nei. He haole kamana oia, a ua ike no i ka holo moku. Pae mai ana nae ka leo o ua Solomana nei, "He moku holo keia ke pua ole ia na pea. A o ka holo ka mea e pii ai ka moku," wahi ana. No kona lohe paha i ka pua ia o na pea a uuku, ke kumu o kona hoopuka ana i keia olelo maluna ae. (Aole i pau.)