Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 6, 5 February 1870 — NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Ia aluna ahiahi iho, kau mai ana kona (Apuakehau moku) mau pea a pau iluna, a ua ikeia aku kona holo ana mai kona wahi i ku ai, e aweawe mau ana mahope ona ke kai, i ka ka mea o ka holo launa ole, a nalo ana ma ka lae o Ihiihilauakeae. A nalo pu ae la o Hoomakaukau ma ma ia holo ana–aohe nae i ike hou ia mai lakou. A hala na elima paha o ke ku ana o kahi moku kiakahi ma kahi ku moku, a pela ka haalele ana iho ia wahi, a po a ao aku iwaena moana, a po ana i Punakou, a ao aku i Kahalapalaoa, loaa iho la i ka makani Maaa, oia kakae wale no a ku ana i Lahaina, a ike ana i na hono o Piilani. Kamahao ka nana ana ma o a maani, a me ka ulu Ulu a ulu Niu o Lele, e hoohaha mai ana, mai kela a keia pea mai; aia hoi na keiki e heenalu ana ma ka aoao akau o Pelekane, me na hamaia, oia ko lakou papa heenalu. A oiai e makaikai ana ua keiki nei ia lakou la e hoohialaai mai ana ia hana, e like me na kanaka makua, mawaho ae o Uo. A oiai ua pae aku lakou nei mai ka moku ae ma kekahi waa kamaaina i pili ae i ua wahi moku nei, ike iho la ua keiki nei i ka limukala eleele, no Mokuhinia ae paha, alaila, hoomanao ae la ia i ka limu o kona one hanau, ka mea i maa iaia. Haalele ana ia Lahaina I ka lua o ka la malaila, a ahiahi ae o ka holo aku la no ia a halawai ana me na kikiao makani ikaika o ia mau aina, mai Olowalu aku a ka lae o Papawai, a Kamaalaea, ke ike aku la oe, aole i kana mai ua mea he ikaika, ku ka ea o ka lepo iluna; a o ua wahi moku nei, ua kapakahi ae la kana holo, aka, ua akamai no a maale na wahi kahumoku ia ano makani, a na ka po i uhi mai, nalowale ana ia aoao o ka aina, mawaena ae o Puuolai a me Malokini. Ia ao ana ae, lana ana iwaho ae o Kaelehuluhulu, aia hoi na waa lawaia hi-aku e lana ana ma ia kai i ka wa po iki, no ka mea, o ke ola iho la no ia o ka noho ana ma ia mau kaha, o ka i-a. A i ka wa i puka ae ai ka la a kiekie iki ae, ua hooho ae ia, "Nani ka hoi ka wai o keia aina e kahe mai la ea!" Hoole ia mai ana e ka poe i ike, me ka i ana mai, "Aole kela he wai, aka, he pahoehoe wale no kela, a no ka pa pono ana iho la o ka la, hinuhinu iho la ka pahoehoe, a kuhihewa aku ai oe he wai, he aa wale no ia au e ike la, a mai kuhi oe ua like me keia aina me kou aina, ka piha i ka wai mai o a o. Aole no hoi i liuliu iho ia mau kamailio ana, pili ana na waa lawaia ma ka aoao o ka moku, a kuai mai la me ko ka moku i na paiai, a loaa mai na i-a aole i kana mai ua mea he Aku, a kuakea ana iluna o ka moku. Ua oleloia mai, o ka ai iho la no ia o nei mau kaha o ka i-a, mai Kawaihae mai a keia mau Kaha, a mamua aku nei o kakou la, (Ooma ma). Kepakepaia mai ana ka i-a, a lomiia mai ana, a pela makou a pau i haule like iho ai e paina, mai mua a hope o ka moku, e ai ana na wahine ma ko lakou ano ma ke kaawale, a pela no hoi na kane, oiai e pau ana ka makani aheahe maikai o ua aina la, i kapaia he Eka, a hala ana na Mahaiula, Awalua, Haleohiu, na Kalaoa, Hoona, hiki i na Ooma, Kohanaiki, Kaloko, na Honokohau, Kealakehe, kaalo ana i ka lae e Hiiakanoholae, he mau lae loloa keia–ka i noa o laua wale la, he keu aku ka hoi ma o aku a hiki i Kapalilua, kuono ana iloko o Kealakekua a me Lanihau. A kaalo ana i ka lae o Kaliliki, aia na hale e paapu mai ana ma Honuaula a hala aku i Auhaukeae, a kuu ana ka heleuma mawaho mai o ka poina nalu e kupono ana i Honuaula. Makaikai ae la na maka i ke ano o ia aina, mai o mai o Kaliliki a malaila ae, ua kahikoia ke aa a me ka pahoehoe. He kuono maikai o Kamakahonu, he one ma ka aekai, a he mau moku pahoehoe maikai mai ona, a me he loko la ke ano i ka nana aku, a he ulu kou mauka iki aku, a he ahua pahoehoe mawaena o ia one, a he papohaku, a mawaho iho o ia pa mauka, he one no ia a hiki aku i ka lae pohaku mauka, a o keia no hoi ke one i kapaia o Kaiakekua, he awa pae waa, a he kauhale ae mauka. A o ua lae aa la mauka o ke one o Kaiakekua, o ka pa ka la o Umi. Mau-

ka iho o laila, o ke one ia o Niumalu, a hiki ae i kahi e ku nei o Hulihee, a mawaho iho o kona pa, he wahi punawai i ka aekai, o Kiope ka inoa, he waipuna mai ka pahoehoe ae, e awili pu ana me ke kai. A o ua kalakee la, o ko ka Moi kahuahale mua ia, a ua kapaia kona halealii o Papa. He wahi luana mau ia e na mea a pau i ka auau, a he paena nalu i ka wa kaikoo. He wahi hohonu maikai no e pae pono ai ka waapa i ka wa kai hohonu, a kaimake hoi, a e pili pono no ka waapa ma kona aoao pahoehoe, a malaila aku he wahi kohola a hiki aku i ka punawai o Honuaula, a he kahuahale i kipaepaeia malaila iho, ai malaiia kahi i noho ai o ua alii opio nei, a he wahi kipuka one pae waa makai iho, e hamama pono ana kona waha i ka akau, a he alo ia no ka heiau o Keikipuipui, e haliu pono ana iuka, he Haleolono, a ma ka aoao akau o ua hale la, he pahoehoe e pili koke iho ana me ke kai, he kunanalu no kamalii, a malaila ae i ka aoao hema, he poina nalu, aia ma ke kua o ua heiau la he kulana heenalu o Huiha ka inoa, ma ka aoao akau o Kapohonau, he heiau no ia, aole nae ia wa, aka, mahope mai nae, ua kukulu ae ka Moi ia mea. A no ka alo loa paha o ke ku ana o ka moku o lakou i ka aoao hema, nolaila, ua pili loa ka aoao akau o ka heiau i Kiope, aia malaila he mau wahine e ku mai ana me na pa-u kamalana, pae ae la ka leo o ua keiki nei, "Pehea kela mau wahine e pili mai la i ke kala o ka heiau?" Hoole ia mai ana, a hahaiia mai la, ma ke ano o ke ku ana ka o ka moku. Eia no ka auanei, he mau kaikuahine no no ka inoa o ua keiki nei, oia hoi o Kailiponi a me Kamakaheikuli. A no ka mea, ua ike mai la ko uka i ke ano o ka moku e ku aku ana a pela paha laua i naue ae ai a ia wahi aekai, e ike pono i ke ano o ka moku a me ua keiki nei. I ka nana hou ana ia laua e u holo mai ana ma ka waa, a pili ana i ka moku, a olo ana ka makena ana me Kaupe, Nahoounauna a me ua keiki nei. A oiai, ke welo aku la ka la i Lehua, a pela laua i hoeu ae ai i ka hoi ae iuka a me ke keiki pu, a ua hai ae laua i ka omaimai o ka makuakane. I ka pau ana o ka laua launa pu ana ma ka moku, ee hou iho la laua i ka waa mai ka moku iho, a o ua keiki nei pu kekahi a kau ana i ka waa, a pae ana ma kohola. A pela lakou i haalele iho ai i ka waa, a hele aku la ma ka laua la wahi e hele ai a hiki ana i ke alaloa, a malaila aku mawaena o o ka punawai a Kaaipuhi, a mawaena o na hale ma ia mau aoao elua, mauka a makai, a hiki ana mauka o ke ana o Honuaula, a mauka ae o ke alaloa, he puulu hale a oia wale ko laila, ua alima a aono paha kaulahao mai ka pae waa ana ae. Aia ma ka hoomaka ana o na hale ma ka aoao hema o ke alanui kauhale mawaena o ia mau puulu kauhale, a he ala pii mauna a mahinaai hoi, no ka mea, he papohaku mahinaai ma ke kua aku o kauhale mai o a o, a pela aku. Ku iho la lakou nei ma ka puka o ia hale, oiai aia ma ua hale la ka inoa o ua keiki nei, wahi a laua la mai, a he mua ia hale, o na kane wale no malaila. Ia lakou nei hoi e kakali ana o ka mea puka mai, mai ua hale mai nei, a liuliu iki, puka mai ana o Kuike, he makamaka no i pili i ua keiki nei, a hahai ae la laua nei ia ia la i ua keiki nei, i kona ma- kuahine a makuakane. Alakaiia aku la a ae ana i ka puka pa, a komo ana i ka puka hale, aka, aia nae ua inoa nei mauka o ka ukuwai, he waena konu ia o ka hale, a ma kela a me keia kala o ka hale, ua kaupaleia i na laau mai kuono a i ka nio puka makai a mauka, a ua manaoia, he uluna paha, no ka mea, e moe papa pu ana na mea a pau mai o a ia nei o kela a me keia kala o ka hale, a he ala hoi ka ukuwai no kela a me keia mea hele iwaho a me ka hoi ana mai iloko. Aia ka inoa e moe ana ma ka paia, i ke komo ana mauka, aole no he lehulehu o loko. Noho iho la ua kiki nei ma ka poohiwi hema o ua makuakane, oiai e huli ana ko ia la alo iluna, a pane ana o Kuike ia ia la e moe ana, Eia iho ko inoa e Papa. A kuli mai la kela, a honi aku la ua keiki nei i ka ihu o ka makuakane. O oe mai la ia wahi a ka makuakane. Ae aku la no hoi ke keiki. I hou mai ka makuakane. Auhea o Mamalaekeeke ko makuakane? Ka i no ua pae mai lakou, o ka pau like ana mai no me ke akua pu

mamua o ka oukou haele ana mai la, wahi a ke keiki. Hoole mai la ka makuakane. Pane hou ae ka makuakane. Hiki mai la oe e like me ko maua makemake me ko makuahine, a ua olelo pu kaua imua o ke'lii aʻu i manao ai me ia oe, aole nae me ia wale no aka, me na'lii no elua a kaua. Eia hoi, e hooko no oe i kou noho ana me keia alii a kaua, a no ka mea, ua ike no oe i ke ano o ka noho ana a me ka hana ana, ka hoolohe ana a me ka malama ana i na kauoha e aoia mai ai oe, a pela no makou o ka noho pu ana me ke'lii i kona wa hune, a pela pu no hoi i kona wa i waiwai ai, a pela no oe. E malama oe i na'lii a kaua a me na'lii a pau, no ka mea, na kaua wale no ia poe alii. Eia hoi, e noho iki kaua i keia po, apopo oe hoi me ko makuakane (Kalaiheana), he hope ia no ua Papa nei ma ke'lii opio, a o Keawekolohe Hoomakaukau a me Manuia, ko lakou kaikaina a Kamano, o lakou na hope o ua Papa nei no ka moi, a o Nahili, aha lakou me ia alii ana. I ke ao ana ae, a mehana mai ka la, aole ia i ike aku i ke komo ai ana iaia ia ahiahi a me ia ao ana ae, a pela pu laua i nele ai ia mea, no ka mea, ua kapu ka ai a ua makuakane nei a me lakou la ae o ua hale nei no ka oihana lapaau, a no ke omaimai no paha i ai ole ai kela i ka ai, a no ka nele ae hoi paha o ka hale i ka mea ai pu ole me ua keiki nei i nele loa ai i na manawa elua. Honi aku la ua keiki nei i ka ihu o ka makuakane, a puka mai la me ka waimaka. Imi ae la oia i ko Kalaiheana ma wahi, a hiki ana keia ilaila, a ike ana ia Kalamanamana kana wahine, oiai aia no ua Kalaiheana i ka mua, ma kekahi aoao o ka hale a-i-puupuu, a e noho pu ana o Kaupe me ia la mai ka moku mai, a ua lawe pu mai kana kane i na lako aahu a pau o ua keki nei, iloko o na mua i oleloia. A pau ka luana ana o lakou, imi loa ua keiki nei i ka makuakane, a loaa aku i kahi i kuhikuhiia mai ai, a pela laua i hele pu aku ai e ike i ke'lii opio. I ka ike ana mai o ua alii opio nei iaia a me Kalaiheana e komo aku ana, he mea e kona olioli, a pela pu laua i lawa like ai ia haawina. A oiai no hoi, aole i paina ko ke'lii opio aina-kakahiaka. I ka liuliu iki ana iho o ka ia nei noho ana, hoolaleia mai ana ka ai, a pela no na a-i puupuu i lawe mai ai i na mea ai. A makaukau ka ai a me na hoaai, a pela ka ai nui ana. A pane ae la ua alii opio nei, E haawi ae i kekahi ai na ke keiki. Hoole mai o Kalaiheana me ka i mai. Ma ka hale a-ipuupuu no ia e ai ai. A o ka mea i holo ia laua la, oia no ka ua keiki nei e hana ai. Paa ae la nae ua keiki i ke kahili e like me mamua, no ka mea, o kana hana mau no ia i kela ma Oahu, a pela no ka ipukuha. A pau ka ahaaina a ke'lii, pela ua keiki nei i hoi ae ai e paina ma kahi i oleloia, a pela mau'ku. (Aole i pau.)