Ka Nupepa Kuokoa, Volume XII, Number 11, 15 March 1873 — Page 2

Page PDF (1.63 MB)

This text was transcribed by:  Kawena Komeiji
This work is dedicated to:  Awaiaulu

KA NUPEPA KUOKOA

 

hoi, ua olioli au, me he mea la ke hoi mai nei kuu kane oiaio, ka mea i ae ia na'u, a hiki i kuu lilo ana ma ka lima o na powa."

            Ia wa i kuupau loa aku ai ua kaikamahine alii nei i ka hahai ana aku i ka moolelo o ko lakou hoi ana mai a me kona hooweliweliia e na kaikuaana o ke kane, a he make ka hoopai, ke hoike oia i na hana ino ma ke alanui.

            Iloko no o ia manawa, hoopukaia ae la kekahi Olelo Hoolaha Alii, e kauoha ana i na kane a pau, mai ka poe kiekie a i ka poe haahaa, e akoakoa mai ma ka Hale Alii, a ua hiki wawe loa, a piha a hu ka pa o ka Hale Alii. Aia nae mawaena o ia poe, he wahi keiki ua kahikoia i ka lole ekaeka o ke kanaka ilihune. Aka, ike koke aku la no ke Kaikamahine Alii, a haule iho la ma kona ai.

            Hopu koke ia ae la na kaikuaana hanaino, a hookolokoloia iho la; a o ke Keiki Alii opio hoi, mareia iho la oia me ke Kaikamahine Alii, a lilo ae la i Hooilina no ke Kalaunu, a noho iho la he lani iluna a he honua ilalo.

            Aka, heaha hoi ka mea i ulia mai maluna o ka Alopeke? He wa loihi mahope iho, hele aku la ke Keiki Alii iloko o ka waonahele, a halawai koke mai la no me ia ka Alopeke, a pane mai la: "Ua loaa ia oe na mea a pau au e makemake ai, aka, o ko'u popilikia, aohe ona hopena; aka, aia nae ia oe ka mana e hoopakele mai ia'u mai keia noho kuapapanui ana ma ke ano holoholona." Me na waimaka e haule ana, nonoi aku la oia i ke Keiki Alii, e oki mai i kona poo a me na wawae. Hoole loa no nae ke Keiki Alii no ka manaonao a menemene paha, aka, mahope iho nae, ae aku la oia e oki.

            Eia hoi ka mea kupanaha; i ke okiia ana aku, kua kanaka ae la ua Alopeke nei; a o ka mea haohao loa nae, aohe no ia he kanaka e, aka, o ke kaikunane no o ke Kaikamahine Alii i mare iho la. A nana no i hahai mai i kona moolelo i hoano e ia ai oia.

            Mai ia la a hiki i keia la, aohe mea i like o ka oluolu, e like me ke Koa o ka Manu Gula. Pi-pi-holo Kaao.

 

Ka Nupepa Kuokoa.

 

PUBLISHED EVERY SATURDAY - $2.00 A YEAR.

REGULAR EDITION - 4,700 copies.

NA PEPA PAI MAU IA, HE 4,700.

HENRY M. WHITNEY,

Publisher and Editor (Luna Hoopuka.)

JOS. U. Kawainui,

Associate Editor, (Luna Hooponopono.)

 

HONOLULU, MARAKI 15, 1873.

 

Ke Kuikahi Panai Like Helu 2.

            Eia kekahi kumu a ko makou mea kaku "D.K." i kue mai ai, a e loaa ole ai ke Kuikahi, a e pono ole ai ke haawi aku i ke awa o Ewa, no ka paa i ke kanawai haawi pomaikai kaulike, e like me kekahi pauku o na Kuikahi mawaena o Hawaii nei a me na aupuni i kuikahi pu. O keia "kanawai haawi pomaikai kaulike," oia no ka ae ana o na aoao elua, e haawi like i na pomaikai o laua ma ke kalepa a ano e ae paha. Ua maopopo i na mea naauao a pau, o Amerika kahi a ko kakou mau waiwai e komo nui nei, a pela no hoi kela aupuni e hookomo mai nei. Aohe i like iki ke komo ana, o na waiwai Hawaii e puka nei mai ka aina, i na aupuni e ae, e like me ke kahe awai ana i Kaleponi. Nolaila, aole keia he kumu kue kupono.
            He mau makahiki i hala ae nei, ua hana ia kekahi Kuikahi mawaena o Hawaii nei a me Farani. Maloko olaila, ua aelike na aupuni elua o Hawaii nei a me Farani, e hookolokoloia ko laua mau kanaka kupa ke hoopuia no kekahi hana hewa imua o na Kanikela pakahi o laua, aole imua o na Aha hookolokolo o ka aina iho. No keia mea, ua palapala aku ke Kanikela Beritania J.H. Wodehouse Esq. i kona aupuni, ina paha he mea hiki e haawi pu ia mai ka pomaikai ia Enelani elike me ka pomaikai o na kanaka Farani. Eia ka pane a Haku Granville, ke Kuhina o Ko na Aina e o Enelani, he aupuni Kuokoa o Hawaii, a ua hiki no iaia ke hana i aelike me na mana e ae, me ke kuleana ole o na aupuni e ae e keakea aku ai. Aia wale no paha a komo mai na aupuni e ae e hana kuikahi panai like a hooleia, alaila he wahi kuleana iki malaila. Nolaila, ma keia kumu he haawi panai like ana, ua ae ia no e na lahui a pau, he kuleana ko kela a me keia e hana kuikahi aku ai me kekahi aupuni, ke makemake oia e hana pela.
            Ma keia ano, ua hana kuikahi o Amerika Huipuia me na Panalaau o Canada, a maloko olaila i noho ai no na makahiki he umi. Ua hana kuikahi panai like no hoi o Enelani me Farani; o Sepania me Potugala. A he mau e ae no kekahi a nui wale, i hanaia ai na kuikahi panai like me na lahui like ole. Aole he mea nana e keakea mai maloko o ko kakou mau kuikahi me na aupuni e, no ko kakou makemake ana e hana i kuikahi me kekahi lahui a aupuni, ina he mea ia e pomaikai ai ko kakou lahui. Aka, he pono ia kakou e noonoo ana ina he pomaikai e loaa mai ana ia kakou ma keia hana kuikahi ana.
            Aka, ke kue mai nei ka poe kue i ke Kuikahi Panai Like, o ka poe mahiko ka poe pomaikai. Ua hai maopopo aku makou i ka hebedoma i hala, o ka hoopau ana ae i na auhau dute, aole ia i hoopomaikai wale no i ka poe mahiko, aka, i ka poe no a pau i loaa na hana mai na mahiko mai. Ke hoike mai nei ka papa helu kanaka ia kakou, he 4,772 ka nui o ka kumakahiki. O keia poe no  a pau, ke mahele ana i ka pomaikai o ke kuikahi panai like. E ninau mai paha auanei kekahi o oukou, pehea? Eia ka makou haina. E nui ana ke dala i ka ona mahiko, e uku aku ai i na paahana maikai a oi aku mamua o keia wa. I keia wa, ke uku haahaa loa nei ka ona mahiko i ka poe paahana, no ka uuku o ke dala. A oia ka mea e kii nei i na paahana pake i Kina, no ka emi o ka uku. O ka makou e noi nei, e haawi i ke kuikahi, a e hiki auanei i ka ona mahiko, ke uku i $15 no ka malama o ke kanaka hana maikai. Ke hai mai nei na haole a pau ia makou, he oi loa aku ko lakou makemake i na paahana Hawaii mamua o na paahana e ae, a eia ka hewa, "ke kupikimola" o kahi dala. Nolaila, ma keia e ike ai kakou o ka pomaikai mua o ke kuikahi, oia ka hoopii ana ae i na uku paahana.
            I ka wa kahiko, i ka manawa aohe he mau mahiko ma ka aina nei, he hapaha dala wale no ka uku hana o ka la. I keia wa ua pii ae i ke kanaha a i ke kanalima keneta o ka la, me ka malama pu ia o ka ai a me kahi e moe ai. Ina e hooholoia ke Kuikahi, alaila, e hoea hou mai auanei na mahiko a nui loa me ka makemakeia o na lima hana a mahuahua ma ka uku mawaena o ka $12 a me $15 o ka malama, aole hoi i $8 a hiki i ka $10 wale no o ka malama e like me keia wa. Pekeia iho la ke ano o ka hana ana ma kekahi mau aina e ae, a me he mea oiaio loa la no pela maanei, i ka wa e nui mai ai ka poe mahiko, ke ae ia na koi ana maloko o ke Kuikahi.
            E kamailio hou aku ana no makou i keia pule ae, no ka pomaikai o kekahi poe e ae, ke loaa keia kuikahi.

 

            MA KA PO POALUA IHO NEI, ua hele makou e hoolohe i ka haiolelo a Hon. S.H. Phillips, ma ka Hale Hotele no ke kumumanao, "Ke Kulana o Hawaii nei i ka wa ano." Mahope of ka hoolohe ana i kana mau olelo hoopohala i ka hooholoia o ke Kuikahi Panai Like ma Amerika Huipuia no na hoao ana elua i hala i haule pu ai, pela no e haule ai ke hoao akolu aku me ka maunu o ke awa o Ewa. A mahope aku, ua kuu mai la oia i kona alelo pehee e koi mai ana i na Hawaii ponoi, o ka mea wale no e kahe awai mai ai na pomaikai iloko o ka aina, oia no kela moo kaula kahiko e moe nei, ka hoohoui aku ia Amerika.
            I ka pa e ana mai o keia leo, mai ke kanaka mai a ke Aupuni Hawaii i hanai ai me na dala he nui iloko o eono makahiki, a i kauia ma ke kulana hanohano o ka noho ana aupuni, ua kuia koke makou ka poe nona ka aina, a ua i iho iloko o makou, e noho luna aupuni ana no ka paha keia haole, e kuko ana no oia i na kaiaulu o Hawaii nei e lilo i panalaau o Amerika Hui.
            O makou ma ko makou ano Hawaii, ke hoike akea aku nei, ua aloha makou i ko makou aina i noho ai na kupuna, na maku, a me na makamaka i pau aku la i ka make. A ke manao nei, e noho aku pela e like me ko ka Lani hooloihi ana mai i keia hanu ana. Ma ke ano pili loa i na kanaka nona ka aina, ua maopopo aole hookahi kanaka, aole hookahi alii e aa ana, e haawi aku ma ka hoohui wale ana i kona aina hanau i kulaiwi ai me kekahi aupuni e. Na ka poe e keia e paipai mai nei - he poe kuleana ole, aka he kolea kauahua wale no i hele mai e imi i ko lakou pomaikai maanei.
            He mea kamahao, iloko o kokakou hoopunahele aku i na malihini, e pekuia mai ana no kakou. I keia wa, e noonoo kakou no kakou iho, a e makaala no na pukaahele a ka poe e waiho nei i ka moo kaula kahiko, e like ae la me ko keia i puka a maka ae la. Mamua, ua makemake loa ia keia haole e na kanaka Hawaii, a me he mea la, he hoaloha oia no na Hawaii ponoi, aka, iaia i hapai ai i keia kahua o kona manaoio, ma ke ahiahi o kona wa e hoi aku ai i kona aina hanau, ke manao nei makou, aohe he wahi makamaka Hawaii iki mamua ona, e aloha aku iaia. E hoi ana oia me ka inoa maikai ole mai a kakou aku.
            O ka makou e kau leo ikaika aku nei i ka lehulehu, mai kela a i keia pea o ka aina, e hoolilo pakiko kakou maloko nei, aole e uhauha wale. A noho mai ona Ahaolelo hou, e hoemi mai i na lilo hewahewa i pananaiki. Mai nohe a ae aku i ka hoohui aupuni, ina o ka make ka hoopai no ia mea. Aole o ka emi ana o ke ko-paa no ka wa pokole, o ia ka wa e haawi panaiia aku ai ka aina hanau. He wa e pii ai, a he wa e emi ai na kumukuai o na mea a pau.
            Ua oluolu loa ka Mea nana i hana ia kakou mamuli o ka waiho ana i keia Pae Aina ma ke kiko waena o ka Moana Pakipika. He puu hoomaha kakou no ka poe i loaa i na palapu ma ke alanui holomoana. Aole e liuliu ka manawa, ke lana nei ko makou manao me ke kanalua ole, a e lilo kakou ke paa o na awa kalepa o ka Pakipika. E hiki mai auanei na laina hooholo mokuahi mai ka Hikina a i ke Komohana, mai ka Akau a i ka Hema; a o ka hope loa, me he mea la, e moe ana ka Waea Olelo maluna o ko kakou nei aina. Na ko kakou mau waiwai o ke ano poai oluolu akau, e kono aku i na mea a pau e kipa mai, e like no me lakou e kipa mau mai nei.
            O ka kakou wale no e hana ai, o ke kau i na kanawai like maluna o ka poe Malihini a me na kupa, maluna o na moku komo mai, a o ke kanu nui i na waiwai o na ano a pau loa maloko nei o ka aina.
            Mai ae iki aku i na kuko ino o ka poe e ake nei e hoohui ia kakou, aole hoi e oluolu aku ia lakou, a e hoomanao pu hoi, no ka Hawaii no o "Hawaii nei."

 

Ka Helu Kanaka o ka Pae Aina Hawaii.

            Ma keia helu, ke waiho aku nei makou ma ke ano pepa manawalea i ko makou poe heluhelu, i ka papa helu kanaka o ka Pae Aina Hawaii nei, no ka makahiki 1872. I ka poe aapo i ka papa helu, e manao ana lakou he mea waiwai ia, aka i ka poe e manao ana aohe waiwai, he pono paha ia makou e lawe mai ma na ano nui.
            O ka heluna o na kanaka i ka 1866, i loko o keia aupuni, he 34,395 kane, a he 28,564 wahine - huina pau, he 62,959; aka, ma ka helu o ka 1872 i hala iho nei, he 31,650 wale no kane a he 25,247 wahine, a o ka huina pau, he 56,897.
            O ka emi mai ka 1866 a hiki i 1872, he 6,062, he pa 11 hapa haneri a oi iki aku, O ka oi o na kane i ka 1866 imua o na wahine, he 5,831; aka, i ka 1872 iho nei, ua ikeia he 6,403 ka oi o na kane imua o na wahine. O ka oi pakela ana nae paha o na kane imua o na wwahine, no ke komo nui ana mai o na pake, no ka mea, he 755 o na kane i keia wa i ko ka 1866, oiai hoi, he ekolu o na wahine i haule.
            O ka heluna o na kanaka Hawaii ponoi wale no ke huiia me na hapa haole, he 51,531; o ka huina nui nae o laua i ka 1866, he 58,765, nolaila, ua akaka he 7,234 ka emi iloko o eono makahiki i hala. Mailoko mai o keia heluna, ua maopopo ia makou he 8,081 ka emi o na kanaka Hawaii ponoi, oiai hoi, e pii ana na hapa haole he 847.
            O ka heluna hoi o na haole i ka 1866, he 4,194; i ka 1872 hoi, he 5,366, he hoike ana ia, he 1,172 ko lakou nui. I ka mahele ana i na kama o na haole, he 3,328 kane a he 866 wahine i ka 1866, he 2,462 ka oi o na kane imua o na wahine. Aka, i ka 1872, ua ikeia, he 4,295 na haole kane, a he 1071 na wahine, oia hoi, he 3,224 ka oi o na kane imua o na wahine. Ua hui puia na pake iloko o keia heluna.
            I ka 1866, o ka nui o ka poe i mareia, he 31,287, aka, i ka 1872, he 25,759 wale no poe i mareia, he 5,528 ka emi. O ka poe mare ole i ka 1866, he 31,672, a i keia helu hou ana iho nei o 1872, he 31,138 poe mare ole.
            O ka poe malalo o 15 makahiki, ma ka heluna o 1766, he 16,678 a i ko ka 1872 iho nei, he 15,800 wale no. O ka poe hoi mawaena o 15 a me 40 makahiki, ma ka heluna o 1866, he 26,497; a i ko ka 1872, he 23,561 wale no. I ka 1866, he 19,784 ka heluna o na kanaka mamua aku o 40 makahiki, aka, i ka 1872 iho nei, he 17,536 wale no. O ka hapa haneri o ka poe malalo iho o 15 makahiki, ua pii iki ae no i na makahiki eono i hala. Me he mea la, he hoohoihoi ana mai ia.
            O ka huina o ka poe mea kuleana aina i ka 1866, he 7,154, oiai hoi, he 6,589 wale no i ka 1872, ua haule he 574 poe o ia ano. O ka poe oihana lawelawe i ka 1866, he 512, aka i keia wa, he 1,310, he pii mahuahua loa ana keia, pehea la ka pii nui ana, aole makou i ike.
            O ka poe mahiai i ka 1866, he 8,258, aka i ka 1872, he 9,670. Na kumakahiki i ka 1866, he 5,025 a he 4,772 wale no i ka 1872.
            O ka pe paahana lima i ka 1866, he 1,146, a i ka 1872, ua pii ae he 2,115 - he hoike ana mai ia i ka lilo nui ae i poe paahana.
            "Malalo o ke poo hanauia ma Hawaii nei, he haole nae na makua," ua maopopo, he 418 na kane a he 431 na wahine ma ka heluna o 1872.
            O kekahi mea ano nui ma ka heluna o 1872, oia no ka helu papa ia ana o na ano lahui e noho nei i Hawaii nei, e like me keia malalo iho: 49,044 na kanaka Hawaii ponoi, 2,487 na hapa haole, 1,938 na pake, 889 na Amerika, 849 na keiki i hanauia ma Hawaii nei, he haole nae na makua, 619 na Beritania, 395 pukiki, 224 na haole Geremania, 88 na Farani a he 364 na haole o na lahui e ae.
            O ka heluna o na kanaka ponoi o ka aina i ka 1832, he 130,000, aka, i ka hala ana o na makahiki he kanaha, ua emi loa ka poe nona ka aina a i ke 49,044 wale no! Mailoko mai o keia heluna, he 438 poe mai pake ma Kalawao.
            O ka kakou e noonoo ai o ke ola o ka lahui, pehea ia e pii hou ai?

 

He Poho Nui.

            Ua lohe pono mai makou, ua huli iho nei ke Kuhina Kalaiaina hou i na mea e pili ana i ka Hale Pai Aupuni, a hookahi mea maopopo i loaa aenei, o ke poho nui loa o ke pai ana i ka nupepa Ke Au Okoa. Ua lilo poho aku mai ka Waihona Aupuni i kela a me keia makahiki no ke pai ana a me na lilo e ae o ia nupepa, he $4,000 mamua ae o kona mau loaa. Ua loohia mai paha keia mamuli o ka hoopono ole o kona mau Luna Lawe nupepa, malia, ua ohi mai no lakou mai ka poe lawe pepa mai i na dala, a e lawe ae la no ai no ko lakou luhi! Aka, ua auhau koikoiia nae ka lehulehui mea e hoopiha ai i keia EHA TAUSANI DALA POHO I KA MAKAHIKI!! Aole anei he oi loa aku ka pono e hoohiki? Ua paiia Ke Au Okoa, he ewalu makahiki i hala aenei, a nolaila, me he mea la o na poho a pau iloko o ia manawa, ua hiki aku no ia i ke $32,000 - ua lawaia mau dala, e hooliloia no ka hana i mau alanui hou no Hawaii, Maui, Oahu a me Kauai. He pono e hooki i keia puke liu e kahe nei mai ka Waihona Aupuni aku, hoopau i ke pai ana o ia pepa a me ka uhauha wale ana i kela $4,000 no ka makahiki, mai na uku auhau aku o ka poe ilihune. Heaha ko oukou manao no keia?

 

NU HOU KULOKO.

Oahu.

            Ua ku hou mai he moku waiwai ma Honolulu nei, oia o Kale.

            E nana mau ae i ko makou mau kolamu Olelo Hoolaha.

            Ua manaoia e holo makaikai ana o Peresidena Kalani i Kalefoni i ka malama o Aperila ae nei.

            HE KAMA HOU. - Ma ka la 9 o keia malama, ma Honolulu nei, ua hoohanauia mai he kaikamahine na Kimo me Uwini.

            Ua make ma Honolulu nei i kela Poaha i hala, o Kapena Pika Melish o ke kuna Active. He mai loihi kona o ke kaa ana iho nei.

            I ka mahina konane o ka Poakolu iho nei, ua ike iho makou, ua hoonanea ia ae ka ona waiwai o ka Hotele e ka Poe Puhi Ohe.

            He mau la aku nei na la mua o keia hebedoma ma Honolulu nei, a ua kahe a wai ka wai ma kekahi mau alanui, a ua komohia kekahi mau kauhale ka wai.

            Ma ka po Poalima aku nei i hala, ua ku mai ka mokuahi Nebaraka mai Nu Zilani mai. Aohe mau mea hou ano nui i lonoia mai na Panalaau mai.

            Ua noho ke Kilauea i ka Poakahi 'ku nei i hala no ka ua loa, a ma ka Poalua iho nei, ua holo aku no Hilo. E hoi mai ana paha i ka la apopo.

            LOAA KE KOHOLA! - Ma ka ke Kilauea hoi ana mai i ka Poaono aku nei i hala, ua loheia mai, ua loaa i ka moku kuna Giovani Apiani o Kale Lona, he kohola, mawaho ae o Lanai, E a ana ka uwahi i ka ike hope ia ana aku ona.

            NA LOLE HOU. - Ua lohe mai makou, ua hoolakoia mai nei o Painapa o Alanui Papu, ma na lole silika a me na ano e ae mai ka moku kalepa "Kale" i ku mai nei. Nolaila, aohe na makou e koi aku e hele ae, @@@@ @@@ lohe @@ nolaila, na mea @@ hoohiehie. Hookahi mea i koe iaia, e hoolaha mai!

            KA HALE LETA O HONOLULU. - Ma keia hope aku, e waiho hoohamama ana ka Luna Leta Nui i ka Hale Leta i na la holo o Kilauea i Maui a me Hawaii a hiki i ka hora 5 ahiahi, paa. O ke kumu o keia, i hoouna ia ai na leta maloko o ka eke leta o ke aupuni. E hoopanee pu ia no hoi ka holo o ke Kilauea a hiki i ka hora 5 1/2 ahiahi.

            HE AHAAINA ALII. - Ma ke ahiahi Poaha iho nei, ua haawi ae ka MOI LUNALILO i Ahaaina Alii maloko o Iolani, me ke kono pu ia o Adimarala Pennock a me kana wahine, na Alihikaua kaulana i makaikai mai nei, na kuhina noho, na kuhina aupuni, ka Moiwahine Emma a me kekahi mau alii hapa.

            KA HALE A KAKOU E NOHO NEI. - Apopo, hora 7 1/2 P.M., e haawi ana o J.P. Green he hai olelo ma Kawaiahao, no na rula a ke kanaka e malama ai i ke ola kino, i kuonoono ai na la ma keia noho ana. Nolaila, he pono i na mea a pau e hele ae e hoopiha ia Luakini, a hoonaauao iho, e lilo i poe lohe a malama.

            KA MOI LUNALILO I KA PULE. - I ka halawai haipule kakahiaka o ka la Sabati aku nei i hala, ma ka luakini o Kawaiahao, ua komo ae Ke Alii ka Moi i ukaliia e kona Puuku a me ka Ajukanela Generala, a ua hoolohe oia i ka haiolelo a Rev. H.H. Pareka, mai ka hapa hope mai o 1 Petero 3: 15. O ka makamua keia o na Moi hele haipule mahope iho o Kamehameha III., i hoomanao aloha loihi ia. Me he mea la, ke hele aku nei ko kakou Moi ui ma ke kuamoo a na haipule oiaio e hoomanao mau ai nona.

            KAHI ALANUI ALAKEA! - O kahi alanui ino hookahi paha keia o Kulanakauhale Alii o Honolulu nei. Ina e hele ana ka Luna Alanui e nana i ka aoao makai o na wahi alanui la i na la ua iho nei, ina ua ike maka o ia i ke kohu loko ia o ua wahi alanui la. O ke kumu o kiea, no ka hemahema mai o ka Luna Alanui, a no ka haahaa loa o ke alanui ilalo a pepepe. Mai hana mua ia no nae paha ua wahi loko la, ina he haole ka poe noho malaila, aka, no ka noho o kanaka wale no, hookaeia ai. Ke noi aku nei makou iaia e kau ae ka poe nona ka aina maluna ae o na malihini, a e hana i ua alanui la a maikai.

            KA UA PUNI MA OAHU NEI. - Ma ka lokomaikai o ka lawe leta kaapuni o keia mokupuni, ua loaa mai ia makou kekahi mea hou, no ka ua nui i haule iho nei i kela mau la aku nei. Ua kaapuni ia no a puni ka mokupuni, a eia na poino i loohia mai:

            Ma Waiahole, Koolaupoko, ua hoohuliia ke alahaka aupuni a paa kapakahi. O ke alahaka o ka mahiko o Kalaaea, ua lilo pu i ka wai; a hookahi hale kua i hoolanaia. Pela aku no ma Hakipuu.

            Ma Ewa ae nei, ua lilo i ka wai, hookahi hale kuai ipu me hookahi hale pili, 1 bipi a me 5 puaa. Ua loaa nae i ka pake kekahi puaa a ua pau paha iaia i ka alapohoia. Ua loheia mai, e hoopii ana ka mea nona ka puaa.

            NA MEA HOU O LELE. - Ua loaa mai ia makou, he eiwa aoao kanana no keia poo manao ae, mai ka peni mai a G.W. Pekukahi, aka, o kona waiwai io, eia wale no ia:

            Ulu maikai ke ko i keia manawa no ka noho mai o ka ua kamaaina. Pau ka hakaka wai o na kanaka me na haole.

 

Ka Moi Lunalilo ma Hilo.

[Mai ke kakau Nupepa mai ma Hilo.]

(Koena mai kela pule mai.)

            Ua ike au i Kona hoomanawanui i ka lulu lima ana me ke kunou ana i na makaainana i aneane e 1,800 iloko o na hora elua wale no, aole Oia i maluhiluhi a pau wale ke aloha ana, aole no hoi i noho iki ilalo a pau loa na mea i ke alohaia. Ua oluolu i ka Moi e kulou iho ilalo e lalau i ka lima o na keiki liilii loa ilalo, a e kunou pu me lakou mamua pono ko lakou mau maka.
            O na mea i hele e ike i ka Moi, ua lawe mai i na mea i loaa mai ia lakou, he moa, hua akaakai, ipu-pu, maia, ko uala, kalo, a he mau wahi apana dala ka kekahi poe: A pau keia ike ana, ua hoomaha iki ka Moi no kekahi mau minute, a mahope, ua hoopuka mai ka Moi i Kona manao imua o ke anaina holookoa penei:
HAIOLELO A KA MOI.
            "Ke haawi aku nei Au i Ko'u aloha nui ia oukou a pau loa, e na poe a pau loa e ku mai nei imua O'u i keia wa.
            O keia la a oukou i akoakoa mai nei e ike ia'u, he mea ia Na'u e hoomanao mau ai a hiki i ka luakupapapau (Huro nuiia.) Ua piha loa Ko'u Puuwai i ke aloha ia oukou a pau loa, e O'u mau makaainana aloha, i hiki mai nei i keia la, a me ka Lahui holookoa, ua koho mai oukou Ia'u, i wahi Moi opiopio no oukou, e noho ma keia kulana kiekie A'e e ku nei (Huro ia.) O oukou no Ko'u mau makua, a Owau ko oukou Makua, (Huro nuiia, me he mea la e koi mai ana i na kulu waimaka a ke aloha, e hanini iho ma na papalina.) Mamua, i ka wa o na 'Lii i hala aku, aole loa oukou e kokoke aku i na 'Lii, he kaawale loa oukou, a he kaawale loa lakou, aka, i keia wa, ke hui pu nei kakou, a launa pu (Huro ia.)
            Ke kauoha aku nei Au ia oukou, a o kakou pu hoi, e hooikaika nui kakou ma ka pono, e waiho loa aku kakou i na hana naaupo o ka wa kahiko, @@@@@ @@@@@ oiaio, a kakou e malama 'i. E haalele aku kakou i na hana hoomanakii a pau loa." (Huro ia) (maanei, ua kulou iho ke kahunapule pope, i kona lohe ana, "aohe makemake o ka Moi i ka hoomanakii,") he mau iwilei wale no paha elima kona kaawale mai kahi aku e ku ana ka Moi.
            "Eia kekahi, ma ka makahiki 1820, ua holo mai o Binamu ma, Takina a ma kahi poe e ae, e hoolaha i ka pono ma keia Paeaina, ua pau loa ka nui oia poe i ka hala aku, a o Kakina wahine wale no koe, ua aie nui loa kakou ia lakou. (Huro ia) Eia no hoi kekahi poe makua o kakou, ua poohina. (O na Rev. T. Coan me D.B. Lyman ke ku kokoke me ka Moi ia wa.) pono no e hahai kakou e like me ka lakou mau kuhikuhi." (Huro ia.)
            Eia kekahi, ua hauoli loa Wau i ka ike ana i na keiki opiopio, ua ao ia lakou me ka naauao; (na oukou paha kekahi oia poe keiki,) No laila, eia Ka'u kauoha ia oukou e na poe opiopio e ku mai nei; E hooikaika loa oukou ma ka imi ana i ka naauao a me ka noho pono; mai noho oukou a molowa, (Huro ia.) O ka poe e hooikaika mau ana a loaa ka naauao a me ka hoopono, o lakou no na poe kupono maloko o na hana o ke aupuni ma keia mua aku, (Huro ia.)
            O keia poe haole eha e noho nei me A'u, ina no e loaa ana iloko o kela poe keiki e hoopuni mai la i ka Pahu Hae, kekahi poe naauao, hoopono, alaila, e kipaku no Au ia lakou a pau loa, a e hoonoho i mau Hawaii ponoi ma ia mau wahi, (ekolu huro ana.) O keia wale no Ka'u mau mea i manao ai e kamailio aku ia oukou, Aloha nui oukou.
            Ua haawi aku ke anaina holookoa i ke aloha, me na huro ana ekolu, waiwai loa makou i ka lohe ana i keia mau olelo a ka Lani Lunalilo, ua ono loa ko makou mau puuwai me he mea momona la.
            Mahope o ka pau ana o na huro, ua mele mai ke Kula Hanai i ke mele "Lunalilo Forever! Hurah Boys Hurah!"
            A pau ia, ua hoi aku ka Moi me na huro ia ana, a ua hooluana iki iho ma ko Spencer Home, a mahope, hoi loa aku ma Kona wahi noho mau. Ma ka hora 3 oia ahiahi no, ua hele hou aku kekahi poe e ike i ka Moi. (Ehia la lakou?)
            Hora 7 ahiahi, hiki mai ka poe puhi ohe, a me ka poe himeni o ke Kula Hanai, ma ka home noho o Rev. D.B. Lyman, no ka hoonanea ana i ka Moi, a ua hoomakaukau ia hoi, he Tea Party, no ka hiki ae o ka Moi ilaila, a ma ka hora 7 1/2, hiki ae ana ka Moi. Ia manawa, ua meleia mai la e na keiki kula a me na haole, ka pauku mua o E ola ka Moi i ke Akua, a mahope iho, ua haawi ae la ka poe puhi ohe i na leo hoonanea, a o ka poe himeni, i na mele lealea i hakuia a o na haole hoi, i ka lakou mau leo me ka mea kani. Mahope iho, ua hookuuia ke anaina maikai e hoi, alaila, ua paina iho la ka poe i koe, mahope iho, he mau himeni hou no, a o ka leo hope loa, oia no o Lunalilo, maloko o ke "Kuokoa," a o ka pau no ia o ka hooluana ana oia po.
            Hilo - Poalua, Feb. 25, hora 10 kakahiaka, hele hou aku ka Moi e ike i ke Kula-Hui, a mahope iho himeni mai lakou, a ma ka hora 1 o ka auina la, hiki hou aku no Oia me Kona mau ukali ma ke Kula Hanai. Oluolu pono loa Kona Kino. I ka hiki ana mai o ka Moi ma ka lanai o ka hale, ua ku ae la na haumana a pau iluna me na kumu, a mele mai i ka pauku mua o "E ola ka Moi i ke Akua." Ua nana Oia i ke Kula, a mahope, hele makaikai i na hale, a pau ia, hoi mai Oia me ka haawi mai i Kona aloha i ke Kula holookoa, a ua alohaia aku Oia me ke mele ana i ka pauku 2 o "E ola ka Moi i ke Akua."
            Ma ka hora 5 oia ahiahi no, hiki aku la ka Moi me Kona mau ukali, ma ka home noho o Hon. D.H. Hikikoki e paina ai, a pau ia, hoi aku la Oia ma Kona wahi noho.
            Ma ka hora 7 oia ahiahi, hiki aku ka Moi ma kahi o L. Severance, e paina a e hoonanea malaila no kekahi mau minute loihi, a hoi mai ma Kona wahi noho.
            Hilo - Feb. 26. He la ua loa keia, aole hele nui ka Moi e holoholo, ma kahi nae o Spencer i kekahi mau minute, a hoi no i Kona wahi noho.
            Hilo - Feb. 27. Ma ka hora 12, ua hele aku ka Moi i kai e nana ai i ka hee-nalu a na kanaka, pela no hoi me na 'lii o ka moku Benecia, akahi no paha lakou a ike i na lio heihei o ke kai, holo pakahi kekahi poe, holo palua kekahi poe, moe kahi poe, noho iluna kahi poe, holo pololei kahi poe, holo hookananuha kahi poe lio, a mokumoku na kaulakaohi, a owala a pau i ka haule, a i ka pau ana o keia, ua hoi mai ka Moi ma Kona wahi noho.
            Hilo - Feb. 28, malie keia la, ua kahikoia kahi noho o ka Moi, i na Hae a me na lau aala o Kauakanilehua, a ua hoomakaukauia na mea paina kupono wale no, a he wahi kupono hoi e hulahula ai. A ma ka hora 8 o ka po, ua hele nui ae na poe i konoia, a me ka poe makaikai, malaila no ka Band o keia kaona, he maikai na hana a pau, ka hula, ke mele ana, a me na mea kani. He oluolu maikai no hoi ke ola o ka Lani Lunalilo, ua aneane pau loa na hana ma ka hora 2 1/2 o keia po.

            Hilo - March 1. Malie no keia la. E hoi aku ana ka Moi i keia la, hora 9 paha o keia la.

            E OLA KA MOI LUNALILO I KE AKUA.

            [Ke hauoli nei makou i ka ike ana, o na makaainana i hooneleia i na pono lawaia ole i kela ahiahi i hala, oia auanei ka ka Moi Lunalilo@ e ake ai a hele kino pu @ lakou @@@@ @@@@@@.

 

Aole Hookae.

            E oluolu oe e ka L.H. a me na keiki paahana o ka papa pai, e waiho aku i keia wahi ukana ma kou kino holookoa. Ua ike au i na olelo ma ke "Kuokoa," Buke XII, Helu 8, aoao elua, e olelo ana i ka la hanau o ka Moi, ma Lahaina nei, no ka hoowahawaha. O ua la hanau la, ua hana au he papa ahaaina ma kuu hale ponoi, a malaila au a me kuu poe ohua, a me kekahi poe e ae, no ka nanea ana no ka la hanau, a ua hele mai kekahi poe haole ma ko'u hale, oia hoi na lunakanawaai, a me ka makai nui, a me na haole e ae i piha like i ke aloha Moi o ka aina. Nolaila, mahea la ka pili ana i ka hoowahawaha, ke olelo mai nei no, hookahi wale no ka a'u alii i makemake ai, a no ka hookahi o kahi lima hiki ole ai. Nolaila, ke hai aku nei au, ma ka la i kokoke ai ka Moi Kamehameha V. e nawaliwali, o ae la ua Moi la i na manamanalima Ona eha. eha ia mau alii, a o ka'u alii e koho ai, oia kana e ae mai ai, olelo aku la au, aole e hiki ia'u ke koho i kekahi o lakou, no ka mea, na'u wale no keia poe alii. E lakou la, a me lakou nei, e nana mai, aia mahea ka hookae a me ka hoowahawaha.

 

Make i Alohaia.

            Ma ka la 3 o Ianuari 1873, ua kii mai la ka enemi hope loa o ko ke kanaka ola ana ia Mrs. M.K. Wae o Kahakuloa, a ua lawe aku me kona menemene ole. Nolaila, ua waiho mai oia mahope nei, he kane, a he mau kini makamaka. No ke aloha iaia, ua hakuia he kanikau nona, oia keia malalo iho nei:
Kanikau aloha keia nou
E Mrs. M.K. Wae ka mea aloha,
I pauaho mai nei ia makou,
Haalele i ka nui me ka lehulehu,
Kou mai kini lehulehu a pau,
E u nei ka paumako.
Me ka minamina pauole ia oe,
Iloko o na kau a kau,
Na miliona makahiki ke helu ia,
Pau kou ike ana i ka nani o keia ao,
I na hiohiona hoi o keia ola ana,
Kaawale oe nalo i ke aouli,
Noho i ka malu o ka Makua Lani,
Ma ke alo o ka Mea Kiekie Loa,
Malaila na olioli mau loa,
Me na leo kani oluolu,
Imua o ke Keikihipa,
Hosana, hoonani i ka Hoola,
Na lehulehu o na puali lani,
I mele mau, a mau,
Ma ia huina anaina nani,
E Maria-Kamalu Wae hoi,
Kuu wahine i aloha nuiia,
I niau hele iho nei,
I ka pele o ke aumoe ko hele ana,
Hele oe me ka pomaikai,
Noho kou hoa pili me ka waimaka,
Au-we! kuu wahine ho-i.