Ka Nupepa Kuokoa, Volume XII, Number 50, 13 December 1873 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII

BUKE XII. HELU 50. HONOLULU, POAONO, DEKEMABA 13, 1873. NA HELU A PAU 628.

E PAU NA PUPUPU KAHIKO!

E pani me na Hale Laau!

PAPA! PAPA! PAPA!

O KELA ME KEIA ANO,

A ME

NA LAKO KUKULU HALE

O KELA ME KEIA ANO, MA KA

PA-PAPA O S. G. WAILA MA!

KIHI O

ALANUI PAPU me ALANUI MOIWAHINE,

no ke Kumukuai HAAHAA LOA!

ae like ka nui me ka makemake.

LAAU NOUAIKI!

NA LAAU KAOLA,

NA PAPA MANOANOA,

NA PAPA HELE,

NA KUA,

AAHO,

AAHO LIILII, &c.

LAAU ULAULA!

NA LAAU KAOLA,

NA PAPA MANOANOA,

NA PAPA HELE,

NA KUA,

AAHO, POU,

AAHO LIILII,

MOLINA, &c

Pili Cida keokeo, Pili Laau ulaula,

Na Puka Hale, o na ano a pau,

Na Puka Aniani, o na ano a pau,

Na Olepelepe Puka, o na ano a pau,

Pepa Hale me na Lihilihi.

NA LAKA PUKA!

NA AMI-PUKA,

NA-AMI PUKA LIILII,

NA KUI NAO.

PENA, AILA-PENA, VANIKI,

WAI HOOMALOO.

PAAKAI Helu 1,

O PUULOA.

            E lawe wale ia no na mea i kuaiia mai keia Pa-papa aku a i kahi o ka mea kuai mai, ina ma ke kaona nei, a me na Awa o keia Paeaina e like me ka aelike.

Aia maanei ke Keena o ka

MOKUMAHU “KILAUEA,”

D. Taylor, Kapena.

 

S G. WAILA MA.

614-3m

HE MOOLELO KAAO

NO

ROBIANA LO

KA HIWAHIWA O KE KOA,

Helu Akolu o ka Ikaika.

I unuhiia mai loko mai o ka Buke Arabia, mai

ka Olelo Beritania a ka Olelo Hawaii.

MAHELE III – HELU 100

            A MA keia olelo hoohoka a ka wahine dia, Pane aku o Hipa, He loaa no ma ka mea hiki ia‘u, aka, ina e huna ia ka ike mai ko‘u mau maka aku, aole no e hiki ke loaa.
            Ma keia olelo a Hipa, pane mai la ka wahine dia, Ka i no hoi o ua ao keokeo nui la no au i ike aku la, o ko‘u wahi auanei ia e pee; a o ke kumu laau nui e ku ana, o ke aupuni kanalima kumamalua no ia; a o ka manu au i ike aku la, a lele aku ai mai o kaua aku, o ko kaua haalele ana no ia i ko kaua aupuni, a hoi loa aku kaua i ke aupuni kanalima kumamalua, a malaila kaua e noho ai a make kupapau. Oia wale iho la no ke ano o ka moe i ike ia e oe ma ke hihio.
            A ma ka piha ana o na mahina eha, iho mai la na aupuni kanalima kumamalua. A ike hoi ka wahine dia, o kona wa no ia i lele aku ai a honi i ka ihu o @ hope; aka, no na olelo hookaulua a Hipa, ua hala kekahi mau hora. A ike nae ua wahine dia nei, ua kokoke loa mai o Melevila ma me ko laua mau aupuni, o kona manawa no ia’i oili ae ai, a lele aku la ma ka aoao hema. A oiai oia e lele ana, ike aku la oia i kekahi ao nui keokeo e kau ana ma ka aoao akau o ka La, i hoomakaukauia e kona mau aumakua kupua o ka lewa.
            A hiki keia iloko o ua ao nui nei, huli iho la oia a nana ilalo, aia hoi, ua kokoke loa na aupuni he kanalima kumamalua, maluna o ke aupuni Poepoe.
            E waiho kakou maanei i ke kamailio ana no ka wahine dia, a e nana ae kakou ia Hipa, no ka mea, i ka wa e iho pohai iho ana na aupuni he kanalima kumamalua me he poi umeke la, maluna o ke aupuni Poepoe, aia hoi, hi-o ae la o Hipa, me ka manao e holo mahuka, aia hoi, kiola koke mai la ke kaikaina o Melevila i ka uwea mimiki, a loaa iho la o Hipa, o ka miki ia aku la no ia a ku ana imua o Melevila.
            O Melevila nae, nana inoino mai la oia ia Hipa, a i mai, Auhea ko wahi wahine hookano a kuhilani hoi? Pane aku o Hipa, Ua hala aku la oia ma ke alanui a‘u i ike ole ai, no ka hoomakaukau ana i umu ahi no oukou e puhiia’i, a owau hoi, noho iho nei no au, no kuu manao e hiki hou mai ana no oe, a e lawe malu auanei oe i kuu aupuni me kuu ike ole, e like me ko lawe malu ana ia‘u mau mea mana ikaika ole.
            A no keia mau olelo hoonauluulu a Hipa, ulupuni iho la o Melevila, i ka inaina, a ninau mai la, E hiki ana anei ia oe ke hoopakele ia oe iho a me ko aupuni i keia la? Pane aku la o Hipa, He hiki no, ke loaa ole nae ia olua na kokua mawaho mai e like me keia uwea e hauhili nei, a e iho kino iho kakou ma ka lawelawe lima ana, alaila ke manao nei au, aole olua e lanakila ana maluna o‘u. I mai hoi o Melevila, Pela no, aka, aole no maua e keakea aku, ina he mau kokua kou, a pela no hoi oe no maua. I aku o Hipa, Ka i no hoi no kuu ike aohe o‘u kokua, nolaila, hoopuka e ae nei au i ka‘u huaolelo kaupale?
            A ma keia mau olelo hoonahili a Hipa, ukiuki loa iho la o Melevila, Ina no aole e hiki ia oe ke hoopakele ia oe iho i keia manawa, alaila, ua makaukau loa maua i keia wa, no ka lawe ana i kou ola, a e hoolilo hoi i kou aupuni i puu lehu ahi nui, ka mea hiki ole i ka mana o ko wahine ke hoopakele ae.
            Ia manawa koke no, kena ae la o Melevila i kona kaikaina, e hoopaa ia Hipa me na kaula hao ewalu. A paa iho la o Hipa, hoomaka ae la ua mau aupuni nei e lele, a hookaawale ae la i ke aupuni Poepoe, a ku kapae ae la ma ka aoao, a o ka wa no ia a Melevila ma i kiola iho ai i ke ahi maluna o ke aupuni Poepoe, a lilo ae la ke aupuni holookoa i mea ale, a i puu lehu ahi nui hoi e like me ko olelo.
            Aia nae iloko o ia manawa, kuka iho la lakou no ka pepehi ana ia Hipa, a ua hooholo lakou no ka make, a o ka wa wa no ia o Melevila a me kona kaikaina i hahau aku ai i ka laua mau pahi kaua ma luna o Hipa, a make iho la oia mahope iho o ka hala ana o na hora elua. A make o Hipa, hoomanao ae lakou no Lo Hipa, a lele aku la i ke aupuni o Galatia, a luku aku la i na mea a pau, a puhi aku la i ke aupuni i ke ahi.
            A ike iho la lakou, ua pau na mea a pau i ka make, a ua lilo iho la ke aupuni i mea ole, alaila, hoi aku la lakou a waena konu o ka lewa, pupuhi ae la lakou i ke kino o Hipa i ke ahi, a kiola mai la i kona kino kupapau mai ka lewa iho, a haule iho la ma ka lae kahakai.
            A mahope iho o ko lakou kiola ana i ke kino kupapau o Hipa, hapai ae la lakou i ka noonoo ana e hele e huli i ka wahine dia, a ua hooholoia, na ke kaikaina o Melevila e hele e huli, a ina e loaa, nana no e hoopai e like me ka mea pono i kona manao. A iaia hoi e lele @ no ka wahine dia iloko o ke ao keokeo. Oiai nae oia e huli ana ma o a maanei, a hoi aku la me ka nele, a hiki i ke aupuni kanalima kumamalua. Ninau mai nae o Melevila, Pehea kau huakai? Pane mai ke kaikaina, Lele huli aku nei no hoi au ma o a maanei, a hiki i na pali hookui o ka lewa, aohe nae he loaa, a hele huli hoi ilalo, a hiki i ka papaku, aole no he loaa, a hoi mai la au me ka nele.
            Ia manawa no, haalele iho la lakou ia wahi, a hoi aku la a kukulu iho la i ke aupuni ma kahi i kukulu mua ia ai, ma kahi hoi e kokoke aku ana i ke aupuni Uwila o Melekuliona, a malaila kahi i kukuluia ai, me ka hoopuniia a paa i na paku hao ewalu e hoopuni ana, a noho iho la hoi me ka lanakila, e hookuu ana i ka luhi, me ka hoopuka ana ae i na huaolelo kuhihewa, e i ana, Aohe kupua nana e kii mai ia kakou ma keia hope aku, a hiki aku i ka kakou mau mamo, no ka mea, ua nai ia aku nei e kakou na kupua a pau i ka make.
            Maanei, e waiho kakou no Melevila ma, a e kamailio ae hoi kakou no ka wahine dia, no ka mea, i kona noho ana iloko o ke ao keokeo, a hala ae na la eha, ike iho la oia, ua hoi o Melevila ma, a ua pau hoi ka luku ana, alaila, hoomaka aku la keia e lele i ke aupuni Poepoe; a iaia i hiki aku ai, ua lilo ka nani o ka aina i mea ole; a nana aku la keia i kahi o ka Halealii i ku ai, he puu lehu ahi nui ke ku ana, a o kona hoomaka aku la no ia i ka uwe kanikau ana no ke kane a me ka aina, a naku imi aku la i kahi i waiho ai o ke kino kupapau o Hipa, aole nae he loaa, a manao iho la oia, ua lawe pu ia no iloko o ke aupuni kanalima kumamalua, a ina aole, ua kiola ia ma kahi e.
            A mahope iho o kona noonoo kupilikii ana, lele aku la oia i ke aupuni o Galatia, a i nana aku ka hana i ke aupuni holookoa a me na mea a pau maluna iho, ua lilo i mea ole. A iloko o ia wa, ike aku la oia i ka uhane o Lo Hipa, e noho mai ana iloko o ke aluka o na uhane, a me he mea la oia ka Lunahoomalu o ia anaina uhane.
            A pau kona nana ana, hoi mai la keia i ke aupuni Poepoe, a oiai oia e lele ana ma ka lae kahakai, ike aku la oia ka uhane o Hipa, e ku ana maluna o kekahi Pohaku nui e ku ana i ka ae kai, a hoopololei aku la keia i ka lele ana ilaila. Aia nae i ka ike ana mai o ua uhane la o Hipa iaia nei, pi-o-o ae la oia no ka makau, a lele aku la a komo iloko o kekahi ao nui.
            No ua wahine dia nei hoi, hiki aku la ia ma kahi ana i ike aku ai i ka uhane o Hipa, aia nae aole, a i alawa ae ko ia nei hana iluna, e lele ana kela a komo aku la iloko o kekahi ao nui
            A oiai hoi keia e ku ana malaila, a me he mea la i paia ae, a i nana aku ka hana e waiho mai ana ke kino kupapau o Hipa. Ko ia nei kii aku la no ia a poi malaila, aluhee aku la nae kela, o ko ia nei hapuku ae la no a paa i ka puolo, a lele aku la a komo i ke ao nui a ka uhane i komo ai, a malaila kahi i noho ai. A hala na la elua, hoi aku la i ke aupuni waoakua, a ku ana imua o ke akua poo walu, a ninau mai la, O oe mai la ka@? Ae aku la ke kaikamahine, me ka i aku, Owau no a me ke kino kupau o ka hunona. Pane mai kela, Waiho aku iloko o kou rumi
            Hoi aku la keia a me ka makuakane, a kuka iho la no ka lapaau ana. Kii aku la ka makuakane i ka omole wai o ke ola, a lu aku la maluna o Hipa, a ola ae la e like me maua.
            A ola ae la o Hipa, a i nana ae ka hana, eia oia i ke aupuni Waoakua, hoopuka ae la oia i kana olelo imua o kana wahine, Ola ae nei hoi au, ehia ka hoi mea aloha o kuu keiki, no ka mea, o ko maua make hookahi no keia i ike ia ai e oe maloko o ka luakalai.
            Pane mai ke akua poo walu, He hiki loa i ka wahine ke huli aku a loaa ua @ a e ola ana no oia e like me oe i keia la. Pane aku o Hipa, A ola maua, a o ka nani paha o ka aina a me na mea a pau, aole paha ia e like ana me mamua? Pane mai ka makuahunowai, E like ana no a oi wale aku.
            A pau ko lakou paina ahiahi, pane ae la ka wahine ia Hipa, E moe kaua, a ka hora 2 o keia po, alaila, hele au e hana i ka aina, a e hoano e hoi i na mea a pau, a oi aku i ko ka wa mamua.
            A hiki i ka hora 2, lele aku la ka wahine dia, a ma ka hora 4 o ka wanaao, hiki aku la oia i ke aupuni Poepoe, a lu aku la i ka wai ola, a hoi ae la ka aina a me na mea a pau e like me mamua a oi aku, a o na pua o kela a me keia ano, ua moani mai ko lakou mau ala.
            Oiai hoi ka wahine dia e mahalo ana i ka nani o na mea a pau, aia hoi, hiki mai la o Hipa, ua hoi ka aina e like me mamua, a o ka nani nae, ua oi ae ia mamua, nolaila, puana ae la paha oia i keia mau lalani mele:
            “Nani Kaala he keiki na Kamaoha,
            Ke hii ia mai la e ka wai o Luakini.”
            Pane aku nae oia i ka wahine, E aho paha e lele kaua i ke aupuni o Galatia, no ka mea, akahi mai la kuu aloha i ke keiki. I mai ka wahine, Aia paha ke keiki nau, i ka loaa aku ia kaua, a ina aole e loaa ana, pehea iho la e ola ai? Pane aku o Hipa, Ina pela, e aho no ko maua make pu ana. Lalau koke ae la o Hipa i ke kanikani, a hoana ae la e oki i kona puu, aka, ua lele koke mai la ka wahine, a kaili ae la i ka pahi, me ka i mai, Hana naaupo maoli oe, e kuhi io ana no ka paha oe aole e ola ana, kai no hoi aia ke ola i ka hiki aku ilaila, eia no ka kaua i ka lewa, naauauwa e no oe. O ko laua nei hoomakaukau iho la no ia no ka lele, a lele aku la
            A hiki laua nei i ke aupuni o Galatia, hanu mua aku la ua wahine dia nei, a loaa aku la ka lehu o Lo Hipa, alaila, olelo ae la oia ia Hipa, E lu ae oe i ka wai ola ma keia puu lehu. Ia lu ana aku no a Hipa, o ke ala ae la no ia o Lo Hipa, a ku ana iluna, me kona nani nui lua ole, i oi aku i ko na la mua.
            Ma keia ola ana o Lo Hipa, ua ola like ae la na mea a pau, a ua hiki ole i ke kane ke hoomaopopo i ke ano o kana wahine, a o ka wahine hoi i kana kane, a pela hoi na keiki i na makua, a nolaila ka mea i oleloia ai, “Hui aku a hui mai, hui kalo i ka nawao.”

(Aole i pau)

Na Kanaka Maoli a me na Haole.

            [Ma ke kauoha a ka Ahahui Keiki Misionari o Hawaii, ua hoomakaukauia keia kumumanao e C. J. Laiana, a ua heluheluia imua o lakou, a ma ka hooholo a ua Ahahui la ua unuhiia ma ka olelo Hawaii, a ke hoopukaia aku nei ma na nupepa o Honolulu.]
            Ua nune pinepine ia iloko o keia mau la iho nei, o ka laha nui iwaena o na kanaka maoli o na manao ano makau a me ka manao lili no hoi i na haole. Aole no i hoikeia keia ma ke akea, a ma ke ano maopopo e hiki ke hopu aku, aka, ke puka liilii nei maanei i kekahi manawa, a ma ke kauwahi e aku i kekahi manawa. Nolaila mai kekahi mau manao o ia ano like mawaena o kekahi hapa o na haole. O kekahi hapa e aku o ua mau haole nei, a pela no me kekahi hapa o na Hawaii maoli, ua minamina lakou, a ua haohao no hoi i ka nana ana aku i keia ano o ka noho’na.
            E pono ia kakou ma ke kulana o ka poe naauao e noonoo pono, a e huli pono i ke ano o keia mea, aole no ka makau kohu ole, aka ma ke ano malama i ke kauoha, e imi i ka maluhia’ a e hahai mamuli oia, a ma ka mea kupono no hoi i ka poe ia lakou ka malama ana i ka pono like o na mea a pau. Ua kaulana ka moolelo o keia Pae aina, no ka maluhia mau o ka noho pu ana o na kanaka o na lahui ano e. Ua hiki mai anei kekahi kumu oiaio, a kumu kupono paha e mau ole ai keia maluhia a me keia @ pono e hoopauia, ina hoi aole kumu, alaila e hoomoakakaia a e ike pono ia aohe kumu no ka manao kue a lokahi ole. Pela e maopopo ai i ka aoao i pono ka pono io o ko lakou kulana, a e hiki ai ia lakou ma ke ano kanaka oiaio a ma ke ano wahine oiaio, e kupaa ma ia pono. Pela no hoi e hiki ole ai i ka aoao i hewa ke hoapono i ka lakou hana hewa ma ka olelo he ike ole a he kuhihewa paha ko lakou.
            Aole keia he mea hou mai nei. He kanalima makahiki kai hala ae nei mai ka manawa i alakaiia’i na kanaka maoli iloko o ka manao ua eli kekahi haole pono a pololei hoi ma kana mau hana, i lua malalo o kona hale (oia hoi ka hale e nohoia nei e ka ohana o Mr. Kuke) a o kela lua he waihona ka ia no na lako kaua e hoohiolo ai i ke aupuni o ia manawa! Mai ia manawa mai a hiki i keia la ua hoao pinepine kekahi poe i hoala i ka makau a me ka pihoihoi o na kanaka ma na olelo o keia ano. O ko kakou ike ua hanaia keia mea mamua, he mea paha ia e kuhikuhi ai ia kakou aole no he ano nui loa o keia pilikia e like me me ka manao pihoihoi o kekahi poe.
            Me he mea la elua kumu e waiho nei e hooulu ana i keia manao kue i na haole. O kekahi, oia ka manao na ka haole paha ka hewa, ma kekahi ano i ike ole ia, o ka emi ana o ka lahui Hawaii. A o ka lua, oia ka manao ua hui na haole e noho ana maanei, a me ka poe ili keokeo i hanauia ma Hawaii nei, me na aupuni kuwaho ma ka hooikaika ana i mea e loaa ai i ua mau aupuni kuwaho nei, a i Amerika paha ka mea i hoomaopopo mau ia ke kauwahi paha o Hawaii nei, a ka aina hoolookoa paha.
            Mamua o ka hapai ana i ka noonoo no keia mau kumuhana, e pono paha e hoolele iki i ka manao ma kekahi ninau e pili ana i na pono like. He pono like anei ko ka poe ili keokeo, a ko na haole hoi o na ano a pau, e noho mai ma keia aina? He pono noho wale no paha ma ka oluolu ia a ma ka aeia e ka lahui Hawaii? Ma ka ae waha paha, a ma ka ae hoole ole o ua lahui la? Eia hoi keia, owai ka lahui Hawaii i keia manawa? Ua oi anei ka pono o ka poe ili keokeo na mamo haole i hanauia ma keia Pae aina ma ke ano kaulike, ua oi anei ko lakou pono iloko o ko lakou mau home a iloko o ko lakou noho kupa ana, mamua o ka pono o ka poe i noho mai, mai na aina e mai a i lilo i mau kupa no keia aina?
            I ka wa i hiki mai ai na misionari Amerika maanei, i ka makahiki 1820, ua noi aku lakou i ka Moi a me na alii, e aeia lakou e noho. He mea kupono loa keia ia lakou, no na kumu elua.
            O ka mua, ua ike pono lakou, ina e holo pono ana ka lakou hana ma ke ano misionari, alaila e loli hou ana ka noho ana, a me ke ano aupuni o keia aina. O ke kumu alua no ia noi ana, oia ka pili ponoi ana o ka aina a pau ia manawa i ka Moi, a nolaila o ka haawi ia mai e na Moi la, oia wale no ke kulana maluhia e loaa ai ke kahua e hoomakaukau ai ka hale e noho ai.
            Aka, aole pela ke ano a me ke kahua o ka noho ana o keia manawa. Iwaena o na aupuni i hoomalamalamaia, ua ae like ia he pono kaulike keia e pili ana i na kanaka a pau, e hele a e noho ma kela a me keia wahi o ka honua nei a lakou e wae ai a e makemake ai. I ka wa i hana ai o Hawaii nei i mau kanawai nona iho, a i hoolaha ai a i hooko ai i ua mau kanawai la, a i ka wa no hoi i ae mai ai na aupuni kuwaho e pili keia mau kanawai i ko lakou poe kupa ke hele mai lakou ia nei e noho ai, ia manawa i komo ai o Hawaii nei iloko o ka Hui o na aupuni. I ka makahiki 1829 ua hooili mai ka Peresidena o Amerika Huipuia i na alii o keia Pae aina i kana palapala ma ke akea, e hoike ’na e pili na kanawai o keia aina i na kupa Amerika ke hiki mai lakou maanei, a mai ia manawa e pono ia Hawaii ke he-@ makahiki o ka noho Kuokoa ana ma ke ano lahui.
            Ua like pu me ka noho ’na kanaka, he mau rula ano hoohiki e pili ana i kela mea keia mea ke aeia e noho like me kona mau hoa, pela iwaena o na lahui, a o kekahi o ia mau rula ano hoohiki iwaena o na lahui oia ka ae ana he pono kaulike ko kela mea keia mea e noho maluhia mai iloko o ka aina. Nolaila o makou, ka poe i hanau haole ia maanei, aole no makou e koi ana e oi ko makou pono kaulike ma keia noho ana, mamua o ko ka poe i komo mai, mai na aina e mai a i hoolako ia lakou iho i na home maanei.
            Ua ike pono ia, o ka poe e komo mai ana, e malama lakou i na kanawai o ka aina. He mau mea e ae kekahi ko kela aina keia aina, oia na ano o ka noho ana i ili mai, mai na kupuna mai. Ina e lalau ka malihini i ka lima ikaika e hoololi ai i keia mau mea, alaila he kumu kupono no ia e lilo ai ka lima ikaika i mea e kipaku ai iaia, aka ina ma ka ikaika pili uhane kana i imi ai, ma ka paio waha a me ke kamailio, aole anei e pono e aeia ka pono o ke kamailio akea? Ina aole, alaila pehea la e hele ai ka honua nei imua? Aia wale no iwaena o na lahui naaupo, paakiki o ka manao ma ka aoao hookahi kahi i hooleia keia pono.
            Aole kanawai, aole no hoi pono pili-like o kekahi mea e aku, e papa ana ia‘u, aole e hiki ia‘u ke kuai aku i kuu papale i ka Arabia a i ka Pake paha, ina oia ka mea e hiki koke mai ana. Ua hiki no i ko‘u hoa e noho koke mai ana ke hana ia mea, a ina e hele mai 5,000 Pake waiwai, a e kuai lakou i na hapakolu elua o Honolulu nei, aole he kumu e hoole ia ai, hookahi wale no, oia ka hoole maoli o ka poe nona na kahua, aole loa e kuai aku. Ke olelo nei paha kekahi, he kumu hana paha keia e kuai pau loa ia ai ko kekahi lahui uuku, a e hiki ai paha i na Moremona he 5,000 ke hele mai me ona mau eke gula, e hoolilo ai i ka aina no lakou? He nihinihi no keia, aka, aole anei e oi ka pono o ka noho alodio ana me keia nihinihi, mamua o ka hoi hou ana iloko o ka pouli, me ka pili ana o ka aina a pau i na ’Lii? E like me ka mea i oleloia maluna ae nei, ina e komo kakou iloko o ka hui o ka poe naauao, e pono no e hapai kakou i na ano pilikia o ia noho naauao ana.

 Ano, e nana ae kakou i ke kumu kue i olelo mua ia maluna ae nei. A i mea e
(E nana ma ka Aoao 2)