Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 3, 17 January 1885 — Page 1

Page PDF (1.97 MB)

This text was transcribed by:  Diane Poche
This work is dedicated to:  Langues Tirees Translation

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

BUKE XXIV, HELU 3. HONOLULU, POAONO, IANUARI 17, 1885. NA HELU A PAU, 2007.

HE MOOLELO KAAO NO

Ka-Mahina

Malamalama

Ke Keiki Alii o ka welau anu o ke aupuni

o Hinedu, ka Hiapaiole o na waoakua

kanaka ole o Puricalia, a o ka nai-

Ka hoi nana i ulupa na lua huna o na powa.

(Kahauia no ke KUOKOA.)

O KA palua iho la keia o kona hoonele ia ana i ka mea kaua ma kona lima, a no keia nele ana o kona makuakane ia mau mea, nolaila, noho iho la ua alii nei maluna o kekahi noho gula nui a kulou iho la kona poo ilalo, @ wale iho la no iloko no ka laki @ pale ana ona me ke koi kaua, a ua @ oia, ina e hala ia pale ana, alaila okona minute hope loa paha ia, a ia wa i holo ae ai ka lia me ka manene o ka weli ma kona kino a puni, oiai hoi @ kona mau olona a me kona mau io uala e oni ana, a e pana kapalili ana hoi kona puuwai no ka makau nui, a holo ae la ke koko ma kona mau papalina me ke puanuanu a e hoike ana hoi kona mau maka i na hiona o ka wiwo.

He mau sekona wale no keia hiohiona i ikeia maluna o ke alii, a oiai oia he kanaka manao wio ole i kona au e paio pu ana me na naira kaulana o ke @ i kahiko, pela no i mao koke ae ai keia mau nanaina hakumakuma maluna ona, a maalili ae la ka lele o kona oili e loku ana i kona houpo; a ia manawa no, puapuai mai la na manao o ka mahalo no kana keiki iloko ona, a lana malie iho la me he wai la. Ea ae la kona poo iluna a pane aku la me ka leo kanalua o ka hopohopo E kuu keiki aloha, aole paha au e ao aku ana ia oe me ka laau ihe i keia wa, ua lawa iho la paha ko kaua ao ana no keia la, aia ka la apopo, alaila, me na laau ihe kaua e ao ai ia oe.

Aole i upu iho, ku ana he naita imua o laua nei, a e papahi ana hoi ua kae'ae'ae’a i na hulu like ole maluna o kona mahiole, he nehe ana, hulali ana kana pahikaua oi lua iwaho, a hoomaikai mai la i ka Moi. He elele au i hoouna ia mai nei e ka haku puuku no ko olua paina awakea, wahi a ua naita la; aia hoi na mea ai ua makaukau, a i hakalia wale no ia olua a hiki aku. Ia wa i huli ae ai ka Moi a panae aku la i kana keiki e hoi no ka paina awakea, a huli hoi aku la lakou nei. Ia lakou nei i hiki aku ai i ke kakela, a ku ana ma ka rumi aina, ua hele no hoi ke pakaukau a luluu pono i na mea ai o kela a me keia ano, a haule iho la lakou nei ma na noho no ka hoonuu ana i na ono a pau, a ia laua nei e hoohialaai ana i ke kuhinia o na mea ai, a e kaakauele ana hoi i ka momona palupalu o na io dia, pela na sela i puana ae ai i neia mau wahi hooheno oiai lakou e kaili pau ana i na iini o na kamahele me ka leo hoene o ko lakou mau kileo:

He meli ka hoa e like ai,

Waiu kahe o kanahele;

Na ke kuhikuhinia i kaohi,

Olu ai ko puu moni ai.

Pau ko laua paina ana, ua hoohalaia e laua na koena hora o ka auina la ma ka makaika ana, a hiki i ka uhi ana mai o ka malu po, a i ka aneane ana aku i na hora o ke kuluaumoe, loheia aku la ke kani kapalili ana mai o ka o le a ka haku puuku, a me leo hone la no ka manu Sky Lark e uwe honehone ana i ka lewa, a nolaila, komo iho la ka manao hoohuoi iloko ona, a no ka uilani loa o ia mau manao iloko ona ua hele aku la oia e ninau i kona makuakane : He o-le aha keia e kani nei o na po a pau ? Hawanawana aku la kona makuakane ma kona pepeiao me ka hai pu aku, he o-le kela e kahea ana i na haneria tausani o na tausani naita e moe ana ma ko lakou mau lua huna malalo aku nei o ka honua, a he eha mile ka mamao mai ko kakou kakela nei; aole au i kuhikuhi aku ia oe i ko lakou wehi i noho ai. Aia malalo o ko kakou kakela nei he umi puka e iho ai ilalo a halawai me lakou; eia ka'u kauoha ia oe, mai hele oe ma keia mau wahi i hoikeia aku la, he kapu loa ia mau wahi, aole ia'u, aole hoi i ko'u alihikaua nui, a he ole loa no, oiai aole lakou i ike ia oe. Pau ae la kana kamailio ana, ua hoi aku la ka kakou koa ma kona wahi a haule aku la e hiolani, a o kona makuakane hoi aole oia i moe iki, aka, ua hoala mau ia kona noonoo no ka ikaika lua ole o kana keiki.

I ka wehewehe ana mai o kaiao, o ka wa no ia i kani hou mai ai o ka o le a ka haku puuku, e hoala ana i na haneri tausani naita a ka kakou koa i ike ole aku ai. I ka puka ana mai o ka la a kiola pau mai la i ka malamalama o kona mau kukuna maluna o ke ao holookoa, ua ala ae la na mea a pau a ua makaukau pu no hoi no ka paina kakahiaka, a mahope iho o ka paina ana ua pane mai la ka Moi i kana keiki : E ke keiki, i keia la au e ao ai ia oe me ka laau ihe, a ua ae aku la no hoi kana keiki a hoomaka aku la laua la no hoi kana keiki a hoomaka aku la laua nei e iho.

Ia laua i hiki aku ai, hopu iho la ka Moi i ka laau ihe a pane aku la i kana keiki : Aia ma ka rumi helu 78 na ihe kahi i waiho ai, a o ia mau ihe, na ka poe naita kuahinahina he 52 e noho mana maluna o na kakela he umi o keia mau lalani mauna i na au i hala aku la, aka, ua pau ko lakou mana, ua haule ko lakou maluhia, a ua palukulukuia hoi ko lakou ikaika e kou makuakane nei, nolaila e kii oe i ihe nau, a lawe mai maanei.

Iaia i komo aku ai ma ua rumi la, ike aku la oia i kekahi ihe nui e kau ana ma kahi i hoailonaia Helu Ekahi, lalau aku la ia a hoi aku la ma kahi a kona makuakane e ku mai ana. O ka ihe a ka kakou eueu e hali mai nei, oia no ka ihe a ka naita o ka Hulu-lelolelo a o ka ihe hoi a kona makuakane e paa ana, he ihe ia o na waihooluu like ole elima Ia laua e ku ana me ka makaukau, ia wa i haawi mai ai ka Moi i kekahi hoailona, a hoomaka ae la laua e oniu i na ihe, a emoole uina ae la na laau a laua nei, a iloko o na hora elua o keia mokomoko ana, ua hiki pono ole i ka makuakane ke hapai ae i kana ihe a waiho aku i hookahi pahuna ihe i koe, a o ka pale wale iho la no ka mea pono iaia, oiai kana keiki e hoike pau ana i kona akamai, e niniu ana kana ihe nui mao a maanei o kona kino, a e olapa mau ana na huna ahi maluna o ka laau ihe o kona makuakane oiai oia e pale ana me ka hiki pono ole no kona pono.

Iaia e hoomau ana i ka pale me ke ano hopohopo, ua hoopuiwa koke ia ka Moi i ka ike ana iho ua haki pu kana ihe i elua pauku, a o ke kolu hoi ia o kona hoohokaia ana i na mea kaua, no ka mea, ua loau pono aku la kana laau ihe i kekahi hauna ihe ikaika a kana keiki. No keia hoonele hou ia ana ona i na mea kaua, ua huli ae la oia a pane aku la i ka kakou koa : E kuu keiki e, aole o'u mea nana i hoonele i na mea kaua mai ka la i kau iho ai ka inoa naita maluna o'u a hiki i keia la a'u e ao nei ia oe, a ke kokoke mai nei na la o ke ohohina e kau iho maluna o kou makua nei, akahi no au a ike i ka mea nana wau e hoohoka i na mea kaua.

Ma keia wahi e na hoa hoinainau o keia ilihia, e huli ae kakou a nana aku i ka makuakane hookama a ka kakou koa a me kana mau mea kaua i pau ae la i ka haihai i ka naita opio. O ka pahikaua i haki pu ai i ka la mua, oia no ka pahikaua a ka naita pilikua o ka mauna Mahina, ka mea i kapa i kona poo he liona, a o kona mau wawae he umii na ke tiga, aka, ua noho pio oia malalo o ka ikaika o ko ianei makuakane. O ke koi kaua oi lua hoi, na ka naita hoi o ke Kapakila Eleele, ka powa kaulana o na lalani mauna o Atelasa. O ka laau ihe hoi, na ka naita powa kaulana o Asia holookoa, a oia hoi ka naita o ka Hulu-kila; pela iho la na hoakaka ana no na mea kaua a ua Moi nei, a malalo hoi o kona ikaika i noho mana ai oia maluna o lakou.

Ua loaa ia oe ka ikaika lua ole, wahi a ua Moi nei i kana keiki, a koe wale no keia o kou komo ole i ke kapa kila, nolaila, ina he mea oluolu ia oe ka ae ana mai e aahu i ke kapa kila unahi daimana deragona o ko'u kupunakane kuakahi, ka mea i nohoalii maluna o ke ao holookoa, na mauna eehia, na puu anoano, a me na lua huna o ka honua nei, nolaila, e ae mai i ka'u noi e kuu keiki. Pane mai la kana keiki, e ka makua, aole hoi i pau loa na mea kaua i ke ao ia e a'u, a nolaila, e kali ko'u komo ana i ke kapa kila, a na ke au o ka manawa e hoaahu mai ia'u, aka, e hoomau mai i ke ao ana.

Noho aku la no laua nei me ka hoomau ia no o ke ao ana ma na mea aku i koe, a pela no ko laua nei noho ana a hala na mahina he umi, ua nui ka ike i loaa i ke koa opio a he lua ole no hoi kona ikaika i oi aku mamua o na tausani enemi e ku mai ana mamua ona. I ka piha pono ana iaia o ka makahiki a oi ma keia ao ana, ua papahi pono iho ia ka kakou eueu i ka ike a kona makua hookama i ao aku ai, a he palena ole hoi kona ikaika ma ka lawelawe ana i na mea kaua, a ma kekahi la ua pane aku la kona makuakane iaia : E kuu keiki, ma ka hora ewalu o keia kakahiaka e hookuku ia ai kou akamai me na naita kiai puka he umi ma ke ku pakahi ana, a ma o lakou ia e hoike ia oi kou akamai a me kou ikaika pu. E hoomanao e na makamaka heluhelu, aole ka naita opio i hoikeike iaia iho i ke akea, aole no hoi i hoike i ka haule ana o kela poe naita he kanalima malalo e kona ikaika oiai lakou e akeakea aku ana ma ko ianei alahele, aka, e kamau iki iho ka ono a hoea aku.

I ka hiki ana mai o ka manawa i hoike mua ia ae la, o ka wa no ia a ka Moi i kauoha aku ai i kona haku puuku e kahea aku i na naita kiai puka he umi a akoakoa aku imua ona me na pono kaua o kela a me keia ano, a e kahea hou aku oe i umi naita hou ilalo o ka honua nei i poe nana e kiai na puka he umi. I ka pau pono ana o na kauoha a ka Moi, ia wa no i kani maohe ohe aku ai ka pu daimana a ka haku puuku, a emoole ku ana ua poe naita la i lako pono me na pono kaua o na ano a pau, a ua hele no hoi a lehau na mea nani maluna o lakou, a he mau alii maopopo ke nana aku. A hala ae la he mau minute o ko lakou ku ana, ia wa no i owe like ae ai ha pahi a olinolino ana na maka i ka la, a ia wa i pane aku ai ka haku puuku : Eia na naita i makemakeia i makaukau me na ma kaua. E lawe aku ia lakou ma ke kahua paio helu ekahi, wahi a ko lakou alii, a me hu ana na ka makani ku ana lakou nei ma kahi i kauohaia, aia keia kahua paio iloko o ka ululaau.

Maopopo iho la i ke alu ua makau kau na mea a pau pane ae ia oia i ka naita opio, e hele kaua ma ka @ o na kapa kila a me na mahiole kila, na hulu a me na pono kaua a pau, no ka mea eia ka manawa e hoike ia ai kou akamai ma ka oniu ana i na mea kaua a'u i ao aku ai ia oe, a o kou ia keia e ailolo ai, a e paio aku ana oe me kuu mau naita kiai puka no ka make a me ke ola, a i lanakila oe maluna o ua poe kae'ae'a la, alaila keiki oe na'u, a o ka pahu hopu no keia paio ana, e hookuku ana oe me ka poe a'u i kaua aku ai he mau bulu, a i loaa ka mahunehune i kou kino a make paha oe, alila aole he mea nana oe e uwe, a nawai la oe e kanu, e pau ana paha oe i ka ai ia e na holoholona.   (Aole i pau)

KA MOOLELO KAAO O

Kahanuopaineki,

Ke keiki alii o ke aupuni o Italia

Ka Olali o na Waoakua o Arabia,

Ka Naita nana i kuekaa na lua

huna o na Powa.

I KA hiki ana ae i ka hora 6, ua ike ia aku la ke kaoo nui o na naita me ko lakou mau kahiko piha, a i lako pono hoi me na mea kaua, no ka ma lama ana i ka maluhia A hala he hapalua hora, ikeia aku la kekahi huakai nui e ka-i mai ana no ka pa alii, a he huakai hoi keia na ka poe hanohano a me ka lakou mau le le maka palupalu. Ia wa, ua hoopiha ia ka pa alii e na maka hanohano a nae na makaikai he mau tausani; a e ikuwa ana hoi ko lakou mau leo me ka hauoli. He manawa keia no na lealea o ka pa alii e pili ana no ka hoohanohano ana aku i ko lakou mau alii opio. Kani mai la na mea kani, a hoomaka mai la ka poe hula e hoike pau i ko lakou ike ma ia hana, a i ka nana aku o ka poe makaikai a pau, he like wale no lakou ma ka hula ana. Puka mai la ka Moi a me kana lede, a ua hoike mai la hoi laua i ko laua nani kilakila, a no ka nani a me ka hiehie o na helehelena o kana lede, oia hoi ka ui o Sepania, ua kau aku la na hoomahie ana maluna o ka poe a pau e nana mai ana, a ua lilo ia mea i mea hoomanao mau na kela a me keia e poina ole no na tausani makahiki, a e iniki aku a lou mai ana hoi kela a me keia, a pela hoi na Ulele Hua Kepau e hoomanao ae nei i keia mau lalani mele :

"Nawai e ole ka awihi,

I ka Uhu nui maalo i kuu maka."

Aka, he mau manao kuhihewa wale nae ia o lakou.

Oiai ke anaina hula e hauoli ana a e lealea ana, a iloko hoi o ia mau lealea ana, ua hookau aku ke anaina holookoa i na mahalo ana i ko lakou mau Moi, a no ka Ui Lanilia hoi ko lakou mahalo palena ole. Aka nae aia no ke koa opio ke hoaiki ma la, a maluna hoi o ke anaina kona hoolele mau ana i kona mau lena ike, a komo mai la na manao hauoli iloko ona, a hai aku la ia e kuka pu me kana aloha, no ka hele ana aku e hui pu me ke ana na hula, a ua hooko ia kana mea i upu mua ai. Ia wa koke no, komo aku la ua eueu nei ma kona rumi no ke kii ana aku i mau aahu no laua iloko o ka@ buke kupua, a he manawa ole, ua hookaia kana kauoha. Awiwi iho la laua i ke komo ana, a ua kokua pu mai la ko laua mau wahine lawelawe ma ka hookomo ana i ka aahu o kana aloha, a ua komo iho la hoi ke koa opio i kona aahu me ke kokua pu ia e na kupua o loko o kahi buke, a ia hoi aole he mea hookahi ma Arabia holooko i ike ia kekahi aahu elike me keia; aole i ka Moi a me kana aloha, aole hoi i ka poe waiwai a hanohano, aole hoi i na makaainana o ke aupuni. Ua makaukau na mea a pau, a hele aku la laua no ka rumi lealea, me ke kuikui ana o kahi me kahi. I ko laua kokoke ana i kahi e hana ia nei o na lealea, lohe aku la laua nei i na lea uwauwa o ke anaina no ka hauoli; aka, ua hoomau aku la no laua nei i ka nee ana imua a hiki i ka puka o ka rumi lealea. Puiwa ae la ke anaina holookoa e noho panea nei me ka hauoli, i ka u-i-na ana mai, ikeia aku la ka a mai o ko laua mau aahu, a hoohuoi aku a hoohuoi mai ke anaina ma ka malie, a ua komo pu iho ia no hoi na manao hoohuoi iloko o ka Moi a me kana aloha, a ua okipu ia ke anaina hula iloko o na lealea e hauoli ana, no keia mea.

Oiai ka aha e noho mum@ me ka malie, a aia no hoi laua nei ke ku la ma ka puka me ka ike o @ ia mai o @ mai la kana wahi aikane oiai oia e noho ana ma kahi o ka mea kani, a ma kona ano kino papalua, ua maopopo koke mai la no iaia, o kana aikane aloha no ia, ka mea hoi i poni ia i hooilina Moi no Arabia, ia wa, ua hookaawaleai aku la ka mea nana e hookani ana, a noho aku la ia ma ia wahi; hopu koke aku la keia i ka buke himeni a hamama ae la imua ona, a hoomaka iho la ia e hookani i ke "Mele Lahui" o Arabia, a ia wa, ua komo koke aku la na hoomanao ana iloko o na mea a pau, o na alii opio no ka keia, ma o ko lakou lohe ana i ke Mele Lahui e mele ia ana; ia wa no hoi i ku ae ai ke anaina me ka wehe ana i ko lakou mau papale, a e kukuli ana hoi kekahi poe. Oili mai la hoi ua mau alii opio nei mai ka puka mai me ko laua nani kilakila, a ua hoopau ia hoi ke pioloke o ke anaina hula. I ko laua noho ana iho, ua noho pu iho la no hoi ke anaina holookoa maluna o na noho, a hoomaka hou iho la ka hula ana

Iloko o keia hula ana o ke anaina, ua komo pu aku la ua mau alii opio nei ma ka hula ana, a ua malama ia keanaina lealea a hiki i ka hora 12 o ka po, ua hoopauia na hana lealea, a ua panee ia mai he papaaina hauoli me na mea aai o kela a me keia ano, a paina iho la lakou. Ua hookuu ia ke anaina e hoi aku i ko lakou mau home iho, a ua haula aku la no hoi na alii opio a me ka ohana alii i ka hiamoe nui, a hiki wale i ke ao ana. Ua noho mau ka ohana alii me ke aloha kahi i kekahi, a i ka hala ana o na pule elua, ua kukala ia aku la ka la e mare ai na Moi o Arabia. I ka hiki ana mai o ka manawa no ka hooko ana i ka mea i holo i ka Moi a me ui o Sepania, ua mareia iho la laua. A me na hoohiahiwa nui i malamaia ma ka pa alii, a o na mea kani hoi e kani hone ana, na ahaaina lealea ke malama ia ana , a o na hana no hoi a pau. Ua malamaia keia mau hana me ka maluhia, a i ka hala ana o na pule ekolu, ua hookuuia na mea a pau e hoi aku i ko lakou mau home iho. Nolaila, e na hoa heluhelu o keia nanea, ua hiki mai kakou i ka pahu hopu no ka hooko ia o ka mare mawaena o na Moi o Arabia, a e kakali aku hoi kakou no na alii opio.

Mahope iho o ka pau ana o ka mare o na makua o ka kakou koa, ua liuliu iho la keia i kana huakai no ka hoihoi ana aku i kana aloha i kona kulanakauhale alii, no ka ike aku i ka maka o na makua, oiai ke kali mai la paha laua o ka hiki aku. Aka, mamua nae o kona hooko ana i kana mea i manao ai e hooko, ua komo hou mai la kekahi manao iloko o ua koa opio nei, oia hoi, e aho e kali iki ia huakai mamua o ka holopono ana o kana mau hoonohonoho ana i kona mau puali naita, no ka hele ana aku e kaua me ke keiki alii o Farani; a aole hoi he hoololoiahili wale ana oiai ua koke mai ka wa a me ka hora e luku ia ai o Arabia a puni e na ihu kani o Farani, a ilaila paha auanei e ike ia ai ke keikikane o laua ke hiki mai ka la e hakoko ai. I kekahi kakahiaka maikai, ma loaa iho la i ke koa opio he wa kupono nona e kamailio aku ai i kona makuakane no ka hoomakaukau ana i na tausani naita no ke kahua kaua, a ua hooko ia no hoi ka manao o kana keiki. Kauoha ae la ia i kona puuku e hookani aku i ka o-le no ke kahea ana i ko laua mau tausani naita, e hele mai lakou a pau imua o kana keiki no ka wae pono i na naita makaukau i ka alo ana i na mea make a ka enemi e lele mai ana maluna o lakou.

Kani pohapoha aku ka pu a ka haku puuku, a ikeia aku la ka naholo ana mai o kela a me keia naita mai ko lakou mau home mai. Hui ae la lakou a pau ma ko lakou mau wahi hoomoana, a ia wa no u-i-na ne-i nakolo hou mai ai ka leo o ka pu a ka haku puuku, o ka wa no ia i puka like mai ai ua poe kae'ae'a nei o na mauna hui, a hele mai la lakou i kahi i haawiia no lakou, a ku laina mai la lakou a pau. Komo aku la ka makuakane o ka kakou koa a hui aku la me ia; kamailio iho la laua no ka mea e holo like ana ia laua, aka, ua hoopau wale nae ke koa opio i kona manao e ike i ka makaukau o kela a me keia naita pakahi o ko laua mau mahele naita, ma o kona hele ana aku e ike maka, ua hoike mai ko lakou mau nanaina pakahi, a me ko lakou mau onohi maka, i ka hoihoi a me ka hauoli, a he mea hiki ke koho aku, he mau naita wale no lakou a pau i helu ia ma ka papa akahi o na pukonakona o ia mau lalani mauna. Hoololi ae @ opio nei i kona manao e haawi ana oia i anaina hoookahakaha ma ia manawa, a ua hooko ia keia mau mea a pau iloko o ka manawa pokole loa.

Ike ia aku la he mau tauasni o na naita e hele hookahakaha mai ana ma na huina alanui, a ua maheleia hoi keia heluna nui o na naita i na mahele eha, elike me keia : Na naita e lawe ana i na pua a me na kanaka mamua loa, na naita e lawe ana i na koi kaua mahope aku, na naita hoi e lawe ana i na laau ihe loloa mahope aku, na naita e lawe ana i na pahikaua mahope aku; ua hoonohonoho ia hoi kela a me keia puali me ko lakou mau alakai pakahi, a o ka pualikaua lio hoi mahope loa mai o ka huakai, a ke nee nei hoi ka huakai malalo o na kuhikuhi ana a ka haku Makuisa. A oiai hoi ua puni na huina alanui o ke kulanakauhale, ua huli hoi aku la ka huakai no ka pa alii. I ko lakou hiki ana aku, ua uhi paapuia kekahi kula palahalaha e keia mau tausani naita. A iloko o keia wa ua ike ia aku la kekahi huakai e pii mai ana mai kai mai, a ua koho ia aku la lakou he kiu a i ole ia he mau naita kipi paha, nolaila, ua haawi koke ae la o Kahanuopaineki i kekahi hoailona i kona mau tausani naita, a iloko o ka wa pokole ua ku laina mai la lakou a pau me ka makaukau i na mea kaua, a ua makaukau pu hoi e hooko i na kauoha e haawi ia aku ana e hana. I ka makaukaukau pono ana o na mea a pau, ua kali iho la lakou nei o ka hiki mai o ka manawa. I keia wa no i kokoke loa mai ai ua poe nei, a ike pu ia aku la no hoi kekahi me e kau ana maluna o kekahi lio keokeo No keia hoomakaukau kaua o na puali o ke koa opio, ua lohe aku la ka Ui Pua Rose o Arabia, ia wa puka mai la ia iwaho a ike aku la ia ua makaukau na puali naita o kana aloha e lele aku maluna o kekahi mea. Ia wa koke no, hoohuli koke ae ia ua kaikamahine alii nei i kona mau maka me ka nana ana owai la keia mea e hele kue mai ana; aka, halawai koke mai la me kona mau lena ike kekahi huakai e hele mai ana i ka pa alii, a ike aku la ia i kekahi mea e kau ana maluna o kekahi lio keokeo; komo mai la hoi na hoomanao ana no kona lio, a o kona makuakane ponoi no paha ka mea e kau ana maluna; nolaila, holo aku la ia a puili aku la i kana aloha a pane aku la : Ano, e kuu aloha, mai aa e hokau aku la, a i manao ai hoi he poe e hoopilikia mai ana ia kakou, aka, mai manao oe he mea okoa @ aka, o ko'u luaui makuakane no ia, a nolaila, e waiho i ka oukou mau mea kaua, a e apo aku hoi iaia me ke aloha pumehana. I ka loha ana o ke koa opio i keia mau olelo a kana aloha, ua hoopau koke ae la o Kahanuopaineki i kona manao pulale no ke kaua, a a ua huli hoi loa aku la laua no ka rumi hookipa, a malaila laua kahi i kuka ai no ka mea pono e hana aku ai maluna o ka makuakane oia hoi ka hookipa ana mai iaia me ka hanohano nui.

(Aole i pau)

HE MOOLELO KAAO NO

KEAOMELEMELE.

---KA PUA NANI IUIU O---

Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me

Kuaihelani ; ka mea nana i uneune ia

Konahuanui a kaawale o Waolani

ka aina o ka poe eepa a pau i

noho ai.

Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana

Mose Manu, no ke Kuokoa.

A pau kona makemake e noho malaila, alaila huli hoi mai la oia no Oahu nei a noho ma Waolani me Kane ma me ka nani nui. (E ka mea heluhelu, ma keia wahi e ike ai kakou i ke ao ana o Keaomelemele i ka hula a me ka owa ana o ke kuahiwi njui o Konahuani a kaawale o Waolani, a lilo o Nuuanu i awawa a e ike auanei kakou i ka leo o ua eueu nei e kapalili hone ana maluna o na kuahiwi o keia pae aina holookoa mai Hawaii a Kauai, a oia hookahi ka oi i ikeia ma keia moolelo, aole ona lua.

IA Keaomelemele i noho iho ai ma Waolani me Kane ma, ua hai aku laua i ka laua olelo iaia ; Pehea kou manao e Keaomelemele ? Wahi hoi ana i pane mai ai : Heaha ko olua manao no'u ? Olelo hou aku o Kane ma : Ua manao maua e ao ia oe i ka hula maanei nei, ola kekahi hana kaulana loa; he hana no ka inoa e kaulana ai ma keia mua aku elike me ko kaikuaana e ao mai la i ka hula i na pali o Halelea, ma Kauai; aole nae maua i manao oia ke oi aku ana mamua ou, ke hoolohe oe i ka maua e olelo aku nei ia oe. I ko ianei lohe ana i keia mau olelo a Kane ma, ua ae aku la o Keaomelemele me ke kaulua ole o kona manao no ia mea.

I ka pono ana o keia mea a Kane ma i olelo ai, ua hoomakaukau koke ia na mea a pau loa no ke ao ana i ka hula me ka eleu launa ole mai me ka hakalia ole. (O keia ka manawa au e ka mea heluhelu e hoomaopopo ai i na ano a pau e pili ana i ke ano o ka oiha na hula, a i mea e akaka ai ia kakou ke ano o ia hana he lealea o ia au kahiko a i hilinai nui ia hoi e keia lahuikanaka o Laka ke akua hula, ke hoole nei ka mea e kakau nei i keia moolelo. Penei e akaka ai ia kakou :) I ka wa aole i naha o Konahuanui a kaawale o Waolani, ua hooliloia o Kahuwailanawai i kahua hula, me ka hanaia a maikai loa; a hookahi laau a Kane i kukulu ai mamua pono o kahi a laua i hana ai he Kou.

A hana iho la laua i na mea a pau e pili ana i ka hoala ana i ke kuahu, oia hoi na lau nahelehele a me na laau, oia hoi ka ohia, ka lama, ke aalii, ka halapepe, ka ulu, a me kekahi mau laau e ae he nui wale; a ua kui ia na lei ahihi a me Ilima, a me ka pua koolau, a me kekahi mau ano lei e ae; aole nae i paukuia me kekahi mau pua e ae e kui ai i ka lei, aia wale no he lei holookoa e kui ai, a hoohihi aku la ua poe lei nei a pau iluna o ke kuahu a laua i hana ai, a pela hoi me ke kapa paiula a me ke kapa keokeo. Aia i ka makaukau ana o keia mau mea a pau loa, aia hoi, ua kii aku la o Kane ma i ke kaikuahine o laua ia Keanuenue, e hoi e mai oia mamua e noho ma kahi a laua i hoomakaukau ai ma Kahuwailanawai; aole no hoi o ko laua kaikuahine wale no, o na kaikamahine kekahi o ka welwlau pali o Nuuanu. O ka laua nana hoi a Kane ma i manao ai, he kui lei i na wa a pau no Keaomelemele, ke hoomaka oia i ka hula, a ma ia hope iho, ua kii ia ke akua hula e hoi mai a noho iluna o ke kuahu hula a laua i hoomakaukau ai e ao ia Keaomelemele, oia hoi o Kapo, he wahine oia ma Maunaloa ma Molokai kona wahi i noho ai, a ma Wailua-iki ma Koolau o Maui i kahi wa e noho ai, a ma Kona no hoi i Hawaii e noho ai i kekahi wa. O ke kaikuahine keia o ka mea iaia ka awaawa a me ka mulea, oia hoi o Kaulanaula.

I ka wa i hiki mai ai o Kapo a noho maluna o kahi a laua i hana ai i ke kuahu nona, o keia ka manawa mua loa i kii ia ai o Keamelemele iluna o Waolani kahi i noho ai me kona mau kiai mau mailuna mai o Kealohilani. I ka wa i hiki mai ai ua eueu nei a ku ma ka puka o kahi e komo ai iloko o ua kuahiwi nei o Konahuanui, aia hoi na makana a pau ma ka lima o Keaunuenue, oia hoi ka p@ p@koa, ehu keia o ka hulu, a he puawa popolo, aole i laha nui keia awa ma keia paeaina; aia nae keia awa e ulu nei i keia wa mauka o Waiawa ma Ewa ae nei. I ka manawa i haawi ia ai o keia mau makana ma ka lima o Keamelemele a me kona lei pua kou, aia hoi, ua hele aku la ia a hiki imua o ke kuahu a hoomaka aku ia oia e kamailio.

Aia nae i keia wa a Keamelemele e kamailio nei, ua wehe ia mai la ka paku, he Kaulauia; aia keia ano kapa mamua pono o ke kuahu kahi i kau ia ai. O keia hoi ka manawa mua loa i ike ia aku ai o Kapo e noho mai ana me kona hiehie nui, a he ku i ka eehia a me ka ilihia ke ike aku i kona mau ano a pau. O keia no ka manawa a Keamelemele i hoomaka aku ai e olioli, a oia hoi keia mele malalo iho nei :

"Noho ana Kapo i ka uluwehiwehi.

Ku ana iluna o Maohelaia,

Ohia ku i Maunaloa,

Aloha mai Kaulanau---la,

Eia mai ka ula la---he ula leo,

He waimaka---he mohai na'u ia oe e

            [Kapo,

O ka Pakulani o Moehaunaiki,

E hea au e---e o oe."

(O keia ka unuhi pololei ana o keia pule, aka, mahope mai nae o ia a hiki wale mai i ka poe ao hula o keia au hou, ua laweia na lalani hope o keia mele penei :

"He waimaka he mohai na'u ia oe e

            [Laka,

E Laka hoi---e maliu mai oe,

A ae mai oe pono au.

He@ hoohuli kela @

ao hula, aia a lawe pono mai ka mea heluhelu ana i keia mele, alaila, e hike auanei ke hooiaio iho o Kapo ke akua hula, oiai nona ke kanawai he "mokulehua a he pii kuahu." A ina o Laka ke akua hula, he keiki oia na Wahieloa, aia kana mau hana a pau loa ke waiho la ma kuu aina hanau ma Kipahulu, Maui; he akamai nae oia ma na olelo ana, a he wahi ano kupua no hoi kona.

O keia ka Keamelemele mele i oli mua loa ai. I ka hookuu ia ana aku o ua puaa ehu nei, ua holo pololei aku la ia a hiki malalo o ke kuahu, moe iho iluna o kekahi pohaku Ala e waiho ana a o ka make loa iho la no ia o ua puaa nei me ke umi ole ia; aiwaiwa no hoi ka hana a ka eueu o Kealohilani. A make ua puaa nei, ua lilo ae la ka lawelawe ana ia Keaoopua ko Keamelemele kanaka ponoi. Mahope iho o keia wa i kuene pono iho ai ka noho ana o na poe a pau maloko o ua wahikupanaha nei; a o ka mea nae nona keia moolelo, aia keia ke miki la i ka hoopaa ana i na mele hula, a ke halakau la na wawae io a ianei, a ke onioni la na lima ma kona mau aoao a pau loa, ma ia ano no oia i hana ai me ka uleu launa ole mai.

I ka hala ana o na ana hulu elua, ua lilo na mele a pau i mea ole loa iaia, nolaila, ua hoomaka o Keamelemele e hana pono i ka hula ana; a ma ke ahiahi oia e hula aku ai a hiki i ka poeleele ana. Pele no a hiki i ka wanaao, alaila, pau kona hula ana. A pau kona hula a me ka Pupuweuweu ana, oia ka hoonoa ana o ka hula, alaila, hoomaka aku ia oia e lele i Niihau e hee ai i ka nalu olaila, lele mai la a auau i ka wai o ka Paoo i Lehua, hoi mai keia moe ma kahi ana e ao ai i ka hula, akahi no a kuu kona luhi. Iaia e moe ana a ala mai i ka auina la, aia na lei a me na mea a pau ua makaukau ia Keanuenue a me na kaikamahine o ka welelau pali. Ma ka lua o ka po, mahope iho no o ka pau ana o ka hula ana, lele aku ia keia hee i ka nalu o Kalehuawehi ma Wailua i Kauai, a pau kona hee nalu ana, lele mai ia auau i ka wai o Kemamo, a hoi mai no hiamoe. Pela mau oia e lele ai i na nalu a me na wai kaulana o Maui, oia hoi ka nalu o Uo ma ke awa ma Lahaina, a me ka wai ma Auwaiawao mauka o Lahaina, a me ka wai o Kapoulu. Pela no ka nalu o Keanini ma ke awa ku moku ma Kapueokahi ma Hana i Maui, a auau i ka wai o Kualihau; ka nalu o Puuhele, luu iho no i ka wai o Kumaka.