Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 14, 2 April 1887 — HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Nui o Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani.

Ke Alii Nui o Hawaii.

[KAKAI' IA NO KA NI'PEPA KlOKO.\.]

EKOMO mai e ke alii iloko o ka hale, a komo aku !a ke alii a hui aloha pu iho la me na elemakule. I mai la na elemakule he mea e wale hoi ka huakai mama e ke alii o Maui. He huakai haua nui paha kau e ke alii oka ho!o ana mai nei ? Ae akn nei ke a!ii, ae he huakai hana nui ka'u o ka holo ana mai nei, he huakai kaua me ke alii o oukeu o Hawaii nei. I mai la ua mau elemakule nei ike a)ii, e oki ka olelo, e auau mai ke alii a pau ka auau ana, e paina ke alii a me ou mau ho* alo moana; ua pehia ia mai la e na hunakai ka ili o Kalani a maholehole ke)a me he wauke moe lua !a i hoopili ia aku i na papalina o ka alii Kamalalawalu.

He mea eiaie, he aiii ui o Kamala lawahi he hooheno kona kulana ke ike aku oe. a ro r.iē kana keiki alii Kauhiai.nokuakama. roe he mau opea hiki ahuhi la ke kulaa» o na alb i kela wa, ahe neneo ka uia oko taua mau maka ke nana ako, a oia ka kou mea kakau moole'o e hoohuai aku nei: Nani Hilo noe i ka ua Kanilehua Noeo ula ka maka o ka ohia o Kahu Puapua ula i ka r«īheie o Nialama Ke okoko lehua a ka-wahine i ka iua Okooko lae ohia o Keaau Pau ro ka nani ka maikai ke ona[ona a noho i Hilo. I ke ku o na kanaka maikai o keia mau alii. E, auhea oe e ke alii, o ko Kawaihae nei *rahi wai !a t aole i iike aku me ka wai o kou aina, he wai awili kai ko ke kai hawanawana nei, e aho no nae ia wahi wai la pau no ke kai o ka iii o ke aiii. A komo mai kahi kapa maiooo. a ai aku ka ai, a piha ka iua o ka inaina, aiaiia hotke mai ke ahi i na mea pili i kau huakai. Ia manawa ke alii i auau iho ai, a me kona mau kanaka a pau loa, a hoi aku la lakou a pau e aahu iko lakou mau wahi kapa pa-upa u o kela au kahiko. Kauoha ae la ke alii i na A-ipuupuu e heomakaukau mai ka mea ai a me ka i a, a ua hooko koke ia ka leo alii i kela wa. I ka makaukau ana o na mea ai iluna o ka papaaina, oia ko ke alii wa i ai ai a me kona mau kanaka, me he mea la paha o ka hora 2 p. m. paha ia i kelawa; a i ka maona ana o ke aiii. ua hoike aku !a ke alii i na elemakule no keia huakai ana; ''He ano nui no ko keia huakai a ? u i hele mai nei," wahi a ke alii, a eia ua huakai nei. I holp mai nei no au e kaua me ke alii o Hawaii nei, me i.onoikamakahiki ina e make ana oia, alaiia, liio kahi kauwa ana iau, oia hoi kona kaulana aina o Puapuakea. A ina no hoi e make au iaia, lilo no hoi ka mokupnni o Maui iaia. A oia ia i loße mai olua na kamaaina o Kawaihae nei.

I aku la na elemakule, aole io ka hoi o ka manao nui o ka huakai a ke alii i holo mai nei, he huakai ka e wehe ana oe i ka piko me ko hanau mua, a i aha ina la hoi, ua hiki hoi paha, he nani ia he mau keiki kane- nae no olua, na kahi no hoi waiho, a na kekahi no hoi o olua wa-hi. "E waiho ana nae paha i Kaea ka iwi o kamahele."

E hoakaka aku kou mea kakau moolelo maanei, o kela mau olelo a na elemakule imua oke alii, aole i ike aku ke ahi i ke ano nui oia mau huaolelo, aole no hoi i ike na kahuna me kona mau kilo. E hoike mai ana ia huaolelo o ka iwi o kamahele ke waiho ana, oia hoi e waiho a make ana, oia no ka make ana o ke alii o Maui oia no kamahele. Aole keia huaoleloi pili ike alii o Hawaii no ke alii o Maui oia no kamahele, aole no ke alii o Hawaii.

I hou aku la ke alii o Maui, ina no hoi paha e haawi mai ana ke alii o Hawaii'nei i kahi kauwa ana na'u, alaila, o ka pau ae la no hoi ia o ko'u manao kaua ana me ia, a o ko makou hoi no hoi la no Maui. A īna aole oia e haawi mai alaila o ka hopena no o ko maua kaua. I mai la na elemakule i na huaolelo oka maalea ame ka pela ana: Auhea kau kaulana ama e nana aku maua i ke ano o kona kulana, hoike aku la ke alii eia ae no hoi la o Makaku ko'u kaulana aina. I ka ike ana mai o na eiemakule, hooho mai la laua, aohe no keia he kanaka, "he pali kaha-ko Jele a ke koae," O ka niuhi ko kai, a o ia nei hoi ko uka nei. Nau ka make na ke alii o Maui he pukaua nui kou. Oko Lonoikamakahiki wahi kaulana aina la ea, he wahi kanaka uuku wale no oia, a e lilo ana paha oia i popo hooleilei na ka.malii i ka eoho o ko ianei mau hma.

I hou mai la na elemakule i ke alii o Maui: E, auhea oe, o ka maua mau olelo auanei, oia wale no kau mea hoolohe mai. Aia oe a hooiohe i ka maua alakai alaila, lanakila ko kakou aoao. I aku la o Kamalalawalu, he hoolohe no hoi paha ko'u ke pono ka olua alakai ana. Ae aku ia na elemakule, he pono ka maua ana, a penei ka maua mau alakai, i keia manawa e kauoha aku oe i ou mau koa, e wawahi koke i na waa liilii a me na waa ano nahaha, a o na waa nunui maikai e wehewehe i na ama a me na iako. a e hookomo la poe waa iloko o na halau waa o ke alii o Hawaii nei, oia la i lohe oe, e hooKo koke mai kali no keia wa ano. 1 aku la ke alii. e pono olua e wehewehe mai i ike au i ka pono, a me ka pono ole, ina he pono, ae aku au. a ina e ike aku au aole he pono alaila e hoole aku au. Pane hou aku la kekahi elemakule, ina oukou e kaua ana t a make ko Hawaii la oukou o Maui, e hoomaka auanei lakou e holo mai a kau ma ka waa o oukou a holo lakou i Maui e luku i na wahine a oukou a me na keiki aohe ahai'ono, a oia ka'u e hooia aku aei ia oe e ke alii; a eia ka loa —Ina e holo mai lakou aohe waa i paa e kau ai lakou a holo no.MauL Ina e holo mai lakou a ikt aohe waa i oaa i ke ama a m« ka tako, hoomaka lakou • kii • ha-

na i na *aa iioko o ka halau. 2 hc miu hoi ko lakou apa ana i na *aa. a hiki ira!e mai oukeu mahope, ka lukn ana iho ia a oukoa i ka Hawaii pau loa i ka make. i kela o ka ae koke aku la no ia o ke aiii, i ka pelo a ka olomana. Puni oe i ka pelo a ke kauka, Kuhi oe i ka paa o ka hemo ia. Kia ka auanei he Alaj:)ah{. Na ka manu teo iki o" Ht)ia A o ka lua o na eiemakule aia oia ke hoouna ia i kekahi kukini o ko laua a!o e holo' e bai aku i ka iohe 1 na kanaka oka moku o Kona. e hoike aku ua hiki mai nei ke alii o Maui i keia la. no ke kaua ana me ke alii o Hawaii. *'Ua hoouna ia mai nei au e Nunu laua o Kakohe." wahi a ke kukmi i ke aiii, e hoike aku ia oukou e hoomakaukau no ita heie ae i ke kaua i keia po. 1 ao ae hiki ae oukou i Kawaihae i ka la apono^ A penei ka olelo: 4t O ka elemakule i ku ae a hina, oia ke noho. a o ka elemakule iku a heie, e hele ae ia no ke kaua i ka la apopo. aole kanaka noho. noho no make Ua kukala hele aku la ka elele, oia hoi ke kukini, mai keia kihi o ka moku o Kona, a hiki i Kaulanamauna i ki

palena o Kona. E waiho malie hoi kakou i ka kakou alii, aole e hai aku iaia, aia hoi a lanakila lakou maluna o kakou, alaila hai aku iko kakou alii, ame kana koa kauiana oia hoi o Puapuakea, c komo pu mai no ke kaua, a ina hoi ia kakou no hee ka Maui, aolehoi he oltlo ana, he hooluu wale no. E hele kakou ma ke ano he kanaka makaainana me ke alii o Maui ia Kamalalawalu. O keia na leo kahea ana elele kukini i na kanaka. Hooho mai la na leo hauoli o na kanakaoKona: He mea maikai ia, hele aku kakou imua o ke kahua kaua, a e lawe pu mai hoi kakou e papahi i ka lei o ka lanakila, a e haaheo pu hoi me ka oi wini o ka ihe laumeki a na keiki o Kona o ke kai "Maokioki." I aku la ka elele, eia au ke huli hoi nei ana oukou no hoi ia e kaukoe ae mahope.

Ika poeleele ana iho hiki maalahi aku la ua elele nei, a hui pu me ua mau elemakule la, i mai la ua mau elemakule la, "E, ka hua i ka umauma haina ?" I aku la ka elele, ua makaukau lakou i lohi i ka alu po, a hoea mai ka la; nie ka wela nui hahana a pela auanei kakou e komo pu aku ai i ke kaua me ka hahana nui, a na ka Maui no auanei waiho, a na ka Hawaii no auanei hoi waiho. Ninau aku la ka elele i na elemakule, auhea ua alii nei o Maui ? Aia no iioko o ka liale kahi i hoonanea ai me kona mau ai alo. A eaha nui ana, e hoolala ana no hoi paha no na niea e pili ana i ke kaua ?

Ia wa paina iho la ko lakou nei aina ahiahi a haule nui aku la hooluolu no na hora o ia po. Ia lakou nei no ke ao, o ko lakou nei ala nui ae la no ia, a kali aku la o ka ike ia aku o ka ili o kanaka. I ka malamalama loa ana ae, hoike mai la na helehelena o ia la me ka molaelae, waiho kahela mai la na puu, ahu. wale na kualono, kahiko mai la hoi o Maunakea i kona Nupaikini maa mau o ka hau. I ka hoea ana mai o na kukuna malamalama o ka la maluna o ka ili honua e hoauhee aku ana ika pouli, oia no hoi ka wa a ke alu o Maui i ala mai ai ame kona mau kanaka a pau. E hoomakaukau ana ia lakou iho noka lakou mau mea ai o ia kakahiaka, a me ko ke alii manao e hooinaka no ka nee ana no ke kahua kaua, oia hoi ko lakou pii ana i uka o Waimea kahi hoi a Lonoikamakahiki e noho mai la.

Ia wa hele aku la ke alii o Hawaii e hui hou me na elemakule, i aku la, pehea la auanei au e hui ai me kuu hanau mua. I mai la na elemakule, he wa wale no paha nou e hui ai me ia ina e manao oe pela. Pane aku la ke aliī, ua manao au e pii no makou i uka i keia la, ke pau ae ka aina kakahiaka, alaila o ko makou pii no ia. I noi au ike kauwa ana a iae mai e lilo na'u, o ka pau no hoi ia oke kaua, aka hoi, i noi aku au a i hoole hou mai no, alaila, oka hoomaka no ia o maua e kaua.

I mai ia na elemakule, alia e pii, aia a ahiahi ae, kau ae ka la mahope, alaila pii ana me ka oluolu, aohe hoi e weia ka iii ika ia. Aole keia oka pii ana o keia wahi i kakahiaka aia a malu ae ka la i na pali. Ina pela he manao maikai io ko olua aia io a ahiahi pii makou. Pela no hoi paha, nawai ka wikiwiki ana aku ? wahi a na elemakule Oka uni no nae ake alii o Maui o ka hoeu no i ke kaua—Kenoho nanea la no nae ke alii o HawaiL Oia'ka kou mea kakau e puana ae nei: Hoeu ka polohua a ka waiopua— [Opua-e, Heahalaka mealena ikauka o Kahui He kuahine laua me ke kiowao, He mtu koko ki apeape hili iluna o [ka laau, Ke heokahekahe la e kahe i kai o [Ewa. 1 A§U i p9u.)