Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXI, Number 16, 16 April 1892 — Hoomanao Walohia no Lunakanawai Makale i Make. [ARTICLE]

Hoomanao Walohia no Lunakanawai Makale i Make.

U* kiko o mai ka make iaKa Mea Haoohano Lawreoce MeColly (Makale), k >kua Lunakanawai mua o ka Aha Hookolokolo Kiekle, Hoa o ka Ahakukamaiu, a kalii aku ia i ke aopuni uhane i ka bora 7 kakahiaka 0 ka la Sabati i hala, Aperila LO, mal £oua hale noho kamaalna ako ma Pawaa, Honolulu uel, mahope o ka hoomallo ana aka mai i hanu ikaiea ia na lapaau ioea ana a pau a ko ke kanaka akamai iapaau, maloko nei a mawaho aku. Ua haoauia oia ma ke Kulanakauhale o Nu loka ma ka Ia 28 o Mai, 1831, a nolaiia, ua haalele mai la oia i keia ao i ke 61 o kona mau makahiki. I ka hiki ana o kona mau makahiki i ka elua, ua nee aku la kona makuakane a me ka ohana no Owego, Nu loka, a malaila oia i noho ai a hiki i kona kanaka makua ana. Ua hoomahuahua ia kona naauao ma k& Akedemi o Courtlandt, Homer, Nu loka, a komo aku la oia i ke Kula. nui o lale ma ka 1852, a i ka piha ana o kona mau makahiki he 21 ua puka oia mai ia Kula mai. Mahope Iho ua noho kumuno oia 110 kekahi ohana ma Nu Oliana, a mahope mai ua ao kula oia ma Keuetuke. Me na hoaloha a makamaka ole nana i kono iaia e holo i Hawaii nei, aka mamuii wale no o kona heluhelu buke ua hoohoio iho la oia i kona manao e holo mai a noho ma Hawaii nei. Noiaila, ua haalele aku oia 1 ka aina, holo mai la ma ka puali o Panama, malaila ae i Kaleponi a hoohiki loa i Honolulu nei i Dekemaba, 1854, mahope koke iho o ka make ana o Kamehameha 111. Ua iawe pu mai oia he mau palapala e hoolauna ana iaia ia Lunakanawai Lee me Hon. C. R. Eihopa, a ua hooliloia oia 1 Lunakanawai Hoomaiu no Hilo. Ua noho oia ma keia oihana, mai ka la 1 mai o Sepatemaba, 1855 a hoea i Aperila 1, 1857, haaiele oia i ua oihana la, a helo oia a noho ma Kooa, he kanu alani ka hana. Ke ulu nei i keia wa he elua haneri kumu alani i kanuia e ia, a i kona mau la hope o ke kaa mai ana iho nei, oia kona ai ana i kekahi o ko lakou mau hua. Oiai oia ma Hiio a ma Kona ua loaa iaia ka ike i kaolelo Hawaii mamuii o kona iauna pinepine ana me na kanaka. Ma ka makahikl 1858, ua hele mai oia no Honolulu nei, aao kanawai iho la ma ke keena oka Lunakanawai Kiekie Hailaiki, ama ka la 11 o Maraki 1859, lilooia i hoa no ka Papa Loio. Ona ioio i komo iloko oka Papa Loio Hawaii mamua aku o ko Lunakanawai Makale lilo ana i hoa no īa papa, a e ola nei hoi i keia wa, oia o Messrs. J. W. Aukina me E. P. Bona o Bosetona, ame Mesars. S. L. Aukina, D. 11. me E. G. Hik|koki o Hilo tme S. W. Mahelona o Honoiuiu.

Ma ke kau koho halot-a nui o 1860, ua 1110 oia i Lunamukaainana no ka Apana o Kohaia Akau, Hawaii, me ka holo kino ole ilaila e hooikaika ai aole hoi i hoolilo i keneta no na lilo holo balota. Ma ka wehe ia ana 0 ka Ahaoielo i Mei o ia makahiki, ua koho ia oia i Lunahoomalu no ka Hale 'Ahaolelo Makaainana, oiai e noho kaawale ana na Hale Ahaolelo elua malalo o ke kumukanawai o 1852, ko na Lunamakaalnana :i me ko na Alii. Mawaena o kona mau hoa iunamakaainana n ia kau e ola nei, oia no o J. I. Dowsett makua, H. A. \Videmaiin, V. Knud«en a me D. D. Baldwin. No ka nui oie o na hihia o ka oihana loio o ia mau la, nolaila ua lawe o Makale i ke kulana Maheleolelo no ka Aha Kiekie a me ka Aha Hoomalu o Honolulu nei, mai ka la 1 o Aperila, 1862, a ma ka la 2 o lanuarl, 1865, haalele oia i na kulana mua a lawe i ka oihana Kakauoielo no ka Aha Kiekie, oiai ua lawelawe mua oia i ua oihana la ma ke ano Hope Kakauolelo mai AperiU\ 20, 1864 a pau i ka la 30 o Novemaba oia makahiki no. Ua paa oia i ka oihana kakauolelo no ka Aha Kiekie a hiki i ka la 30 o lanuan, 1871, haalele oia iahaoaa UIo i Hope Loio Kuhina malalo o Mr. S. H. Piiipo, ka LoioKuhina o ia wa. Ke holke nei na moolelo o ka Aha Hookolokolo Kiekie aoa i kakau ai ma kona wa i noho kakauolelo ai no ka Aha Klekie i kooa ake nui q l:o ko i na mea a pau me ka pololei. Ma kona kulana he Hope Loio Kuhina malalo o na Loio Kuhina eha, ma kahi uku he $100 o ka ma* lama, ua lawelawe oia i na hihia ma ka aoao o ke aupuni, a ua hele pinepine i oa aha kaapuni, ka mea nana | 1 hoomahoahua mai i kona ike a me ka maa ma ke ano he loio. I ka 1876, ua makaikai hoa ako oia i ka aina o kona ana,

hele e ike i ka Hoikeike Keneturia o Amenea Hoipoia a komo hoa e ao kanawai ike Kolanoi o Havdft. I ia i hoi mai ai i Hawaii nei, aahookiekieia ola e ka Moi 'Kalakaua ma ka la 1 o Feberuari, 1877, i Kokua Alua no na Lanakanawai o ka Aha Kiekie, mamuli 0 ku hookiekie ia ana o Mr. Hanis i Lunakanawai Kiekie a o Mr. Judd i Kokua moa. Ma ka la 5 o NoTemaba, 1881, ua hookiekie hou ia oia i Kokua mua a ua nee aku o Mr. Jadd 1 Lunakanawai Kiekie mamuii o ka make ana o Mr. Harris. Ma keia wahi i noho ai o Makale a make waie aku la. He kanaka naauaoo Makaie, a ke waiho nei kana mau olelo hooholo [kona hoohuihui ana ina kaoawai, kana mau oieio hooholo] oiai oia e noho Komisina Paiena Aina ana. Ke waiho nei lakou i mau hoike' no kona naauao. He kanaka ike oia i na oieio kahiko, e heiuheiu ana i ka olelo Latina me ka pahee. He manao nui ola ina pomaikai o kona aina hookama, a o na manao haku i heluhelu ia e ia i mua o ka Ahahui Akeakamni ma na Kumuhaila pakiko, he mau manao waiwai loa. He elua ona manawa i hele makaikai ai i Europa, oia ka mua i ka makahiki ISB3, a o ka lua 1 ka 18UI, e hele makaikai ana me ka naauao. He kanaka paulele hooin.iiin o Makale, aolema ke ano hookahakaha wale, aka ma ke ano maikai oka noho ana ame ka hoo mau ma koua ekalesia iho. Ua lawa komi noho ana maemae a me ke ola ana kau ole ia eke kiko eleele, i haawina kupono e hoopill ia aku ai. He haiolelo pahee o Makale me na huaolelo e puapuai ae ana me ke kakau mua ole ia, ahe nui launa ole mai o ka poe i lohe i kana haiolelo maloko o Kaukeano i ka la 3 o lanuah i haia, i hai īa me ke kakau ole ma ka pepa i ka moolelo o na hana o ka halawai nui ma Ladana, i mahalo nui loa. He maikai no.ko Makale ola kino mii mua mai a i ka 1883 aku nei ka hoomaka ana mai o ka hoomailo iaia, eia nae aole ia i lilo i mea hauleuie nona ma ka hanu, aole iioi i keakea inai no kaua huakai i lioolala ai no ka holo i Europa. CJa haalele oia ia Hawaii nei i Aperila2l, 1891, holo hou no Europa a ua hoohiki hou mai oia i Dekemaba 18 oia makahiki no. A iaia e malama ana i ke kau kiure o Honolulu nel i lanuari aku nei, no ke anahulu paha, loaa hou iho la oia i ka ina'i Ia garipa i loaa ai iaia ma Kaleponi mamua t) ka hoi ana mai i Honolulu nei. Mai ia wa mai ka emi ana o kona ikaika ahiki i ka iawe ana aku la a ka mate. Ua waiho iho oia mahope nei, he kokooiua he wahine, he kaikaina o Rev. Chas. G. McCully o Calais, Maine, a lie kaikuahine o Miss Anna McCully aia i Tokio, lapana. O iaua a elua, ua kipn, nae wale mai no e ike iaia ma Honolulu nei. Nolaiia, ua haule aku kekahio ko Hawaii niau makaainanahoopono, a ua hoonele ia ka oihana i hoopiha ia e ia me ka maikai.

1 ka auina la Poakahi nei, ua lawe ia ae kona kino kupapau mai kon:i hale noho mai ma Pawaa, a hookomo ia iloko o ka luakini o Kaukeano i ka hora 2:30, no ka malama ia ana i anaina puie kupapau nona e ke kahu Rev. E. G. Beckwith, D.D., i kokua ia e Rev. G. M. Hyde, D.D. Ua kukuiu ia mawaho o ka luakini ka puali kiai oke Aliimoku, Kapena Nowiein ame ka mahele koa marine oke Kapalakiko. Mawaena hoi o na maka hanohano iloko o ka luakini, na Kuhina, ke Kiaaina, ka Lunakanawai Kiekie me na Kokua, ka Puuku, ke Kuhina America, ke Komisiua Beritania, na Hoa o ka Ahakukamalu, ke Kapena a me na Aliimoku oke Kapalakiko, na Kakauoielo a me na llma iaweiawe o ka Aha Kiekie, na hoa o ka Papa I Loio a me ka leholehu e ae. Mahope oka pau ana o na hana haipule, ka haiolelo hoomanao a Kauka Hyde no ka mooielo o ka mea make a ine ke meie ia ana o na leo hiineni, ua haiihali ia aku ke kino kupapau no ka ilina ma Maemae, i ukalf ia e ke kaoo nui o na hoaloha a me na makamaka. He hoolewa aopuni kai haawi ia no ka : lonakanawai make, malalo o ka hoonohouoho ana a ke CoI. C. P. laukea a me kona mau iima hooko, na Koloneia J. D. Holt a me J. Rleliaitlson. Mamua o ka wehe ia ana ona hana hanako o ka Aha Kiekle i ka hora 10 a. m. oka Poalua mai, ua (oalama ae na hoa oka Papa Loio I anaina hoomanao no ka Lnnakanawai i make, .ma ka waiho ame ka hoohok) ia ana ona mau oleio hoaiohaloha a me ka hoolohe aoa ! na haioieio kamakena a na 1010 J. AasUn, W. R. Castte t F. M. Hatch, ka Loio Kuhina Whiting v Paul Neumann, J. L. Kaulokou a roe ka Lunakanwai Kiekle.