Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 10, 11 March 1893 — HE MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

HE MOOLELO HAWAII.

! MOKUNA 111. SA KL kl I.U EIIA. O na inahele o ka aina: Kiua no iiiiiu inoa o ka mokupuni i kMpaia ai, he moku, a he aina. Ma ka moku ana i ke kai, ua kapaia he aina. Ina i ku kiuikini ka moku e like hk' ko llawaii nei, he pae moku ia, a he pae aina kahi inoa. Ina hookahi wale no moku, he moku no ia, a he aina hoi. O ka iiiokupuni, oia ka mea nui, a ua niahele ia oia i mau apana, a o kel.i mau upana i mahele ia, ua kapaia he nioku oloko, e l'ke nie i\ona ma llawaii. O llav»'aii ka mokupuni, o Kona ka n.oku o loko o H.iwaii; a o Muui ka mokupuni a 0 Hana ka nu-ku o !oko o Maui; :» l>ehi aku no. Kia kekalil mau m ilu lo hou; lie okaua aina, a he kalana. Ina 1 muheleia ka mol.u o loko i mau •ipaiKi hou, he okana ia, a he kalana kahi inon, he poko m;«.U>ko o ia okann, a ua maheleia i nnu ahupuaa hou; a mulalo o ke ahupuaa he ili, a mai laiiu aku he mooaina, a malaio ona muoaina na pauku aina; a malalo iho na kihapai, na koele, na hakuone a me na kuakua. Eia kek:ihi mahele ana i ka mokupuni. Ma kahl kiekie mawaena o ka mokupuni, he kuahiwi ia, a o na puu maluua pono iho o ke kuahiwi e ku lalani nna, a ku hookahi pai»a, he kunlono ia, oiaka inoa o na wahi

oioi uuiluna o kuuhiwi; a o nu wahi e poepuo anu omlunailu, he iuapeie ia; a malalo iho o ke koo-ku o ke kuuhiwi, he kuumauna i*«, a he muuna kekahi inoa; umalaloiho o laila kahi e ku liilii uua ka laau, lie kuahea ia; a makai mai o ke kuahea, he wao ia, a he waokele hoi, a he waoeiwa kekahi inoa; a o kahi e ulu i;t ana e ka la«u loloa makai mai o laila, he waomaukele īa; e erai iho una ka ulu ana o kn iaau makai mai o iaila, o ka waoakua iu; a makai mai e ulu ia ana e ka amaumau, he WMokauaka ia; no ka mea, oia kahi e mahiai ia ai e na kanaka; a makai mai, o ba ap&a ia; a makai mai o ka ilima ia; a makai maiokapahee ia; a o ke kula mai, o kauhale mai, a o kahakai no hoi Kahi e pili ana me ke kai. Peia iho la ka mahele ana o ko Hawaii nei poe kahiko i ka mokupuni a hiki i ke kai. Eia no kekahl maheie ana i ka mokupuni. O kahi e ku kiekio ana iiuna roa kela wahl keia wahi, ua kapaia he puu ia; a ina i ku laiani, he iaiani puu ia, a he pae puu kekahi inoa; a ina i ku kinikini, he kinikini puu, a he olowalu puu kekuhi inoa; ina he puu haahaa, he ahua ia, a ho ohuku kahi inoa, a he kahua kahi inoa. A o na wuhi kiekie o ka honua e moe ololi ana, he iapa ia, a he kuaiapa knhi inoa; a ina ku kinikini ka lapa, he olapalnpa ia; a o na wahi poopoo o ka honua e moe ioihi ana, he kahawai ia, he awawa» he oawa kekahi mau inoa. A o na wahi o ka honua e kiekie kaia hale ana, he pali ia; a ina e haahaa iho, he opalipali no ia; a o kahi neoneo oioli a ioihi, he aianui ia, a he kahi inoa; a ina i moe loihi ma ke «napuni o ka mokopuni, he aiaioa . ia; ma kahi l kiekie ai ke ala, he j piina ia, he hoopiioa, he koo-ku, a he au-ku kekahi mau inoa; a ioa e moe ke ala iloko o ka oawa, he kaiawa ia; a ina e moe hou ke ala ma kekahi aoao a i ka lae, a naio aku ma o t he hoikee, a i oie he uhakee ia; ma kahi e haahaa ai ke aia, he ihooaia, healu, a he kaiua, a he < hooihona kahi mau inoa; a ma kaht i a na kanaka e lioomaha al, he oioit na ia. O kahi a ka wai e hiilo mai ai, he [ kahawai i*; o kahi muaka, he kumuwai ia; makai, he uukuwai ia; ' ina hoio ka wai ma kahi mahiai, k he auwai ia; ina hui pu ka wai me ke kai, he muiiwai ia; ao na wai e iftna poepoe aoa maloko o ka mokn* > puai, he loko ia. O ka wai e poai i mal ana mai ka honua mal« hc wai-

, ptsn* 0- K'.o-opa 3BJ i ka pi!i. hv waik!»* i»; a in.i k«h* mio w;»i i [*•*!», he wii hi u: a ir»4 he w*i līilii ' ka p.iii. piplwu £>. i\ hr' pC;f-hi» 4 be pal- • hs«hl: !at h-- wū uuku e Ima poepo» *r» „ w; o ka iuAwai i ho k»ws aaiu iL Onn.'Pi ī'iiii % hol)*>ni>. be OttW4t* lr. l.e UH'kn ii i»a > ftc kcij, h»: li'* ••' Ik ti kiihi napele a (ki" 1 ' l\ uo Ln ahe . u n.e «:»••;. > kekahi i oiau in ?•. I N > M »>hLu >n k | 11«* m.u niio ii i kul:: -? : j ko Haw>tii oei |*re « i knāi'

ko loa mai, no kz uwn, malalU no i loaa al ia Ukoo n;i naea e <>U 'i,ae pono ai ko lakoo nohr» ana, ji nie fco lakoa mau «hinn. Ac4e nse Likou i lako I n& mea paahaaa mahāu nuukai e like me ko kei* wa; a pela no nie oa men paahana o kekahi f.uit ano hana okoa e aku. O k» lima iho no ka hkeu nuu oo knpe e mahe!u si, i kokua ia e kek&hi oo laau, no ia mea ua hennhema loa lakou a hakalia ka mahi ii aoa. Aole no i like lon ka mahlai ana ma na wahi a pau, he okea uo ka kekahi, a he okt»a no h»»s ka kekahi. Penei ka mahi.ii amt » ka wa kahiko. Kalai mua ke kanakt\ mahiai i ka 00. Eia na laau e kaini ai l oo: o ka M.> mane, ka Ohla, ke Aalii a uu* n* laau paa e ae. Kua iho Ia a moku, kahea ae Ia ina akua oka m uina, a penei ke kahea nn;i: ,4 1C kuhalii, Kupulupulu, Kulauawao, Kupaaikee, kua I ke kumu, kua i ka eiau, kua i ka lala, e ike, e naua mai i ke kalai ana o ka 00, he lapi ka oo a'u a ke kanaka mahiai; mahi au i ka aina kuh, he uala ka ai } he nhi ka ai, he kalo nvihv> ka ai, a me na ai k(i(>ono ene iVu ke mahi | a kanu i ka aina maloo.**

A loaa ka 00, alaila o ka makaukau 110 ia oka mahiai ana: Penei ka hooiuaka ana e hana. Ile puhi wela ahi mun, waiho uka a haule ke kuaua mua, alaila hilu aku la ka mahiai, akahi kuaua; hookahi kuaua i koe ma-u kuu wahi wela, a i ka haule ana o ke kuaua hou, o ka ako iho la no ia o ka lau ia aliiahi, n loaa na apana lau. Eia na lau e ako ai, he Ilualani, Hokeo, Kawelo, Lap«, Likolehua, Neenee, l'ikonui, Mohihi, Hunmoa, Piapia, Kooka, A-i>o, lVni, Uwahiapele, a nui wale aku no; ope a paa, waiho a kakahiaka nui pii aku Ia a hiki i ka we!a ana i puhl ai, ala'.la, eli mua i ka makalua a nui, a ka:ui r.o hoi, pela no hoi e hana ai n puni ka wela, nlalla o ka pau no hoi la o ke kanu ana. Noho aku a liu iki, alaila, aiaa ka m;uiu a pue no hoi ka uala; pau iu, a hala hou lie nuui la, <»hu) liou ua mauu,, ia huiui ana no, o ke oo no ia oka ai. AUilu, wuilio iki he nmu la, kiiaku ke kauaka mahiai a haihui mai la i ku ual i nui«, a kahea aku la l ke akua, penei: ktla ao nul eleele i ka maka o ka opua la olalo il»o, e malu, malu kiui, kiai oe i ko kaua nei waena nei la e Keaonui, c malu ot i ko kuua \vaenvi nei la e Keitonui, e malu oe mai kela kihi a keia kihl, e malu oe mai kela iwi a keia iwi, mai malu oe i ka hai waena, o huhu ia oe i ke pani i ka la, a koekee ka me » ! nona ia waenn. E Keaonni e! E maiu no oe i ko kaua waen i nei, e malu oo i ka pue, e malu oe i ka lau 0 ka kaua ai, i ulu a piha ka pue i ka uala. E Keaonni e! E malu oe 1 ko kana wuena mai uKa a kui, mui

n:te a lalo. iV.u kou e Keaonu). Amama uu noa, wale hoi." No Kanepuaa koe. A kahea hou aku la oia ia Kanepuna: »E Kanepuaa, eku ia, eku oe mai kela kihi a keia kihi, mai kela kui-ka a kt*ia kal-ka; eku i», eku la mai kela iwi a keia iwi, i hua i ka mole, i hua i ke kano, i hua i ke aa kolo, i ka wa, mai eku oe i ko hai waena, o nou ia oe i ka pohaku, a pa, eha oe, o hou ia oe i ka 00, a ku, puka, eha oe; e Kanepuaa e, hoi mai no a ko kaua w aeua nei la, eku ana, e malama i ko kaua waena, i ulu, i hua, i ola na ohua o ko kaua hale me ka malihini kipa mai i ko kaua haio nei, he noi hooulu ai hoohua ai na'u ia oe e Kanepuoa." Hoi ke kanaka me ka ai a hiki i ka haie, ka-ka ka wahie, kalua ka puaa me kekahi mau uala, kaumaha hou ho wahi pule uuku, penei: »E Kukulia, ua moa ka ai. ua moa ka puaa, eia ka ai, eia ka ia, e hoi, e ai i ka ai a'u a ka mahiai nui, e ola la'u, a me ko'u mau ohua, Amama, ua noa, a leie wale." O ka pau keia o na mea pili i ka mahiai ana ma ka aina kuta. Eia hol ke ano o ka mahiai ana ma.ka aina wai i kela wa kahiko o na kanaki Ilawaii: Hele ke kanaka mahiai a kona ioi, kuiepe mua oia i ka nahelehele a pau, waiho aku a I puiu, alaiia kupele hou, a ike oia » | ke ono kupono ke kanu, ai:tjia kii i ka pu-a hnli, iawe 11 ka loi, puepue mua, a mahope kanu aku; aole e hookomo nui i ka wai, o hoolana ia ka huii, a i>au n:i pule eiua a oi aku paha, alaila noho aku a liuliu; a ulu ae la ka nahelehele, aiaiia mnhiai hou, he «*au-loi" ka ino. 4 ! o ia mahiai ana; a i ka uiu ana mai o ka ai a iau kolu, ht» hiu jMi a } ?u »wa I hol ke ako ia i iuau: a oia iau nw i, ako mai la ke kanaki mahiai a nui, ope a |ua, h va ke ahi, pulehu hoi a moa, alaila wehe ae i ka w»i-hi o waho a p.tu, aiaila, wehe ae U i ke poi o ka umeke jx)i f a pule aku la i keakua, penei: »E Kaneikawnieoia, eia ka iuau, ka lau mua o ka ai a kaua, e Kaue, e hoi, e ai, e eU ia'u i ko pa&puta, i uiahiai, i kaknlu haie, i iawua n»i boi, ho mai l»e ohi, i ola rmi, r. kolopupu, n kanikoo, n pattal~»uhaia, a haucmtka-io!e, i ka n holi ke »to iiuna, :t ka i ko*ko, c kau ola ia e kuu aku«», Auiaauu, ua uoa t ieie wale hoi. M Pau ka pule, alaiia, o ka ai iho la 110 ia a amona. Xoho a hiki i ka wa oo o ke kaio, alaiia. heie ua kaoaka «u»hi uei « hlki i oa loi kaio am f alaila ku ihe

* i hnu « kaheii ak*i U \ ko *? | *kr,% h ••'•-•;!« s»i.< p^m'i* i! *«K Kokv«'i»}*T:iitt. f»e . j ka;-, l;e |««rr.;i?.i fcs h.t o «e? k.:N\ - : U%n;-*; » k * I«u " ke kni»v a fca-yn U». i ; K K'i *,•••■!. >vr*U?, nak'W-ik* fe- v * * & » *!-•*;<> k.» W*u,i k:il> t:i. K Kuk»v i ek»m ;ika.-2. a.i ♦*> ke ka!" i f k»a .4: o Kuk ;:-<:>!< »tv*to, hwe 40 tke > k-tl> tu »>h i„ bi»> tv* k*txiAa» kot* ? akq Ki f ) ;.li, i htj{,{ iv> ka amau. . .* k;tu.* Ui «>• Kttki i VM.->w-.ito l !u:īhai 11 kiai a. kau* 1.-i, ka tti a k;tu;t f i;», o kālua k<i ;* aw, a kti*i. * | \r*U k,\ »i a kaoi*. K KuU\>iowa!u, i ki-ka k.i w»hit\ h«vA k,i iiuu, nunii I ka { a>>. k.ilu.i ka laui o kn pua» y 1 kau t k;i s:?ju. «naunu kn hulo. kui ai ka puaa, h"» iu t k» itu« «> k* pim-i 1 . & bo;t, vc». ♦- Kakev4owaiUt « k - k;i \iu \ t ;t ke pa i.tau> e * ai ke kur.e, eai k.i wahiae, eai ke ki'iki i k.t piua, i ke kai .> a kaim fa» <p;>, e Kuke i a j**pa iki, ft papu nui.eikii kapu, ellell uoa, noa I w.-iena honu<. ua ik», leie r.i!o." O keīA iho U ke ano oka oiahi k ti<> ;uu\ a kek&hi |kx> m.\ tu ain:i wā; i ke au o Wd.iV\ytikinaaU' p« > «i K * ... .<«■•» —- t*;i olvhy ;»e o Mr. i\ I'. DivN. ka !im.-Uwv>j*»rv>poßo o k.i r. a{vpa o Is;vntj C.t hiki īh'u ke ht o:a kiekie aku i k* L-tau Lapaau Kunua Ch3mtx-rlain imuae k;t ()-h> a pau i h«K>piliki.t i.i e n* uia'i nnu me ke kunu k:»loit. Oia k;i'u i h<H>hrunu ui n > ko'u ehan.i no n;: tn tk;tiilki rh;:i i h.»Li :u> nei, a ua ike hui au, uU k;t i i i\v;it!ut o na Laau e uo a'u i iko :ii tu> i;i ano m:t'i. Ite kene{;i o kuomole e kuai i t tu i e «Smith *.(: (\>. Atren:i nui n i l\ie Aina Haw-aii. ~ l*a ho<>piUhtta nui i:t o Je<eph V. n >ry u Wviri;iw, llinoe, e k;i ina'i rumutika, a u:\ hono «j'u\ he nmu (:i;tu lap.i.iu he lehulehu wale, ak:t, ua oK-io ae nae oia a»"»le l«ui ho loaa iki mai o ka oluolu iaia mai kela p>e laau mai, aka mahnpe mai nae, ua loaa iala kekahi laau nana i hoola koko ne i kona ma'i. Va nui kona hauoli, a no ia mea, u:\ ulu ae l.ona manao he mea pono e oaa ka lono i na |v.»e i loohia i t me ia ano ma'i heaha la keia hiau la* paau nana oia i hoola koke. Ko hoike aku nei oia no ka pomaik'ii o t;a lehulehu ua kapala ua laau la he 'hamberiitin , > Pain I»alm. K loaa ma kain o lU:n.son, Smith ( 0., A;eua ma ka Pae Aina Mawaii. ' Jtao-4