Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIII, Number 3, 20 January 1894 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

ME KO HAWAII PAEAINA I HUIIA.

BUKE XXXII.           HELU 3.         HONOLULU, POAONO, IANUARI 20, 1894.      NA HELU A PAU, 2477

 

Koolaha Lolo.

 

J. S. SMITHIES (KAMILA,)

NOTALI no ka LEHULEHU

A HE

Agnena            Haawi  Palapala           Mare

Mahukopa, Kohala, Hawaii    2378-1y

 

W.R. KAKELA,

Loio a he Kokua mia ke Kanawai.

HE LUNA HOOIAIO PALAPLA.

2370

 

ANTONE ROSA,

(AKONI.)

I oio a he Kokua ma ke Kanawai.

LUNA HOOIAIO PALALA.

Keeua Ilaua ma Alanu Kaahumanu.

2370--

 

E.G. HITCHCOCK,

(AIKUA HIKIKOKI.)

Loio a Kokua ma na inea a pau e pili ana ma ke Kanawai

E OHIIA NO NA BILA AIE ME KA AWIWI

Hilo, Hawaii.   2370

 

WILDER & CO. (WAILA MA.

Mea Kuai Papa a me na Lako kukulu hale o na ano a pau, a me na mea e ae a pau e pono ai o ka hale.

Kihi o Alanui Moiwahine me Papu.

2396-q

 

JAMES M. MONSARRAT,

MAUNAKEA,

Loio a he Kokua ma ke Kanawai

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

E haua ia no na Palapala @huai, Palapala @oolimalima, a me na Palapala Pili K@@@wai e ae ma ka olelo Hawaii. Dala no ka @@aie ma ka moraki ma na Waiwai Paa.

            Keen Hana: Hale Pohaku hou ma ka aoao ma Waikiki o ka Halewai, alanui Kaiepa.            2370

 

J. HOPP & CO.,

Na Poe Hana ma na Lako

Hale o na ano a pau!

Hana Moe, Na Uluna Pulu, Etc.

Noho no ka Hoolihalima ana, ua Lako Hale me ke kumuhuai emi.

Honolulu.        2396q

 

J.T. WATERHOUSE,

(WALAKAHAUKI.)

Halekuai o na Lole Nani Panio!

LAKOHAO,

Na Lako Hana Mahiko,

A PELA AKU HE NUI WALE.

Alanui, Moiwahine, - - Honolulu.

2396-q

 

Ua Nolowale.

UA NALOWALE aku kekahi lio elele huelo loihi mai ka hale noho aku o Dr. Hy@@a ma ke alanui Beritania, i ka la 2 o Augaate nei. Ina o ka mea a mau mea paha e hoihoi ae ana ma ka lima o ka mea nona ka inoa mahalo @ho nei, e loaa no laia ka uku makana.

2454-@@       WALTER C. WWEEDON.

 

HOOLAHA

I ka Poe Hele I ke Kiowai o Waiakeakua, Manoa.

O NA POE a pau e makemake ana e hele i ke Kiowai o Waiakeakua, ma Mano, ke hoo@ahaia aku nei e pono e loaa mua ia iakou ka ae ia mai ka mea nona ka inoa mahalo iho nei, a o na mea a pau e komo hewa ana ma ia wahi me ka ae ole ia e hoopilia no ma ke Kanawai.

JAMES H. BOYD,

Ma ke Keena Aina, Hale Aha Hookolokolo.

Honolulu, Iune 17, 1893.        2447-tf

 

KO BIHOPA MA, BANAKA MALAMA DALA

            ELAWE NO MAKOU I NA DALA HOOMOE ma ka haoie ana ma ko makou BANAKO Malama Dala malolo o keia mau kumu: Ina e hoomoe mai ke kanaka hookahi i na dala Elima Haneri, e uku no makou i ka uku@anee ma ka Elima Hapahaneri o ka makahiki, mai ka wa aku o ka lawe ia ana mai o ke dala, ke waiho ia ke dala hoomoe i ekolu mahina, a ua waihoia peha ke dala a hala na malama ekolu i ka wa e hooponopono ia ai na helu. Aole uku panee e helu ia maluna o na dala hakina no na la elua paha o ka mahina.

            Aole uku panee e uku ia ia na dala e laawe ia ana maloko o ekolu mahina nai ka wa aku o ka hoomoa ia ana mai.

            He 30 la mamua ae o ka unuhi ana aku o kekahi kanaka i kana mau dala, e hoike e mai i @ BANAKO, a e luwe pu ia mai ka buke dala i @ wa e kikoo ai.

            Aole dala e uku ia, aia wale no ma ke kioo ka mea nana i hoomoe mai i ke dala me ka @awe pu mai i ka buke hoahu dala.

            I ka la mua o Sepatemaba o kela a me keia makahiki e hooponopono ia ai na helu o ha mea a pau, a o na uku panee i uku ole ia ma@@an o na pau dala a pau e waiho ana me ke @ikoo ole ia, e helu ia ma ka aoao o ke mea ia wa aku e hui ia me ke kumu paa mua.

            O na puu dala haomoe mai maluna, elima @@aperi dala, e lawe ia no manuli o o @@like aua.

            E hamama ana ka Banako ma na la a pau o ea hebedoma koe na la Sabati a me ua la Kulaia.

BIHOPA MA.

Honolulu, Iau  2696-q

 

HE KAAO HOONAUE PUUWAI

NO

PUAKAOHELO

KE

KAIKAMAHINE ALII.

KA

Ui Oi Kelkela o ka Nani a me ka Maikia.

 

NANA

 

I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI.

 

KA

            Ui i Hiolo ai ke Kapu a me ka; Mana o ke Kiowai kupua-kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei.

 

            KE KIOWAI KAPU A ME KA MANA KUPUA E KIAI IA ANA E NA HONU ALII HE UMIKUMAMALUA; UA LILO IA MANA I MEA OLA I KA NANI A ME KA UI O HAWAII.

 

            I aku la na makua, e auhea oe, ua pau ka pono, ua awakeu, e ai ka i-a, o pilau auanei, a popo haele a huli hou aku no hoi ka i-a.

            Ua pono ia i ka manao o Puakoolau, a pau ae la ka i-a i ka ai ia, a o ko iaia moe no hoi ia a aui ka la, a an ae la na maka ma o a maanei. Me ka mano o Mokuola no keia kahi a laua e noho ai me ke kaikunane, a kulu iho ia na waimaka, no ka mea, he mea e ke aloha e koni ana i ka puuwai, a hoomanao ae ia ka mea kakau i keia wahi hooheno a ka poe kahiko:

I pulu a'u lehua i kapalekei

Ina la i ka uka o Maihi-e-hihi

Maihi oe i ka pili a ke aloha

Haawi kuai i na lihi kahiko

Manao ana oe o ka uku hoopanee

Mai-eha-iho.

 

            Ia la a po, he hula wale no ka hana a na lii, e like no me ke ano mau o keia lahuikanaka. O ka hele ia a po ka ia, o Kapunanaio hana no o ka hele e huli i na mea hana, a ia po a ao, ke kalua mai nei na puaa, na ilio a me ka moa

            O ka hele ia a wehe kaiao, hoi mai ia o Punanaio me na mea hana, a ma ia kakahiakanui ana ae, ua makaukau loa ka hele ana o na lii opio, he wa kupilikii kela o ka ohana no ke kaawale ana o na lii opio, ua like hoi me ka make ka hoea hou ole mai, a pau ka wa uwe o na lii a me na makaainana, o ka hoomakaukau ae ia no ia o ka hele o laua nei i ka hale e ke kupunawahine.

            I ka pau ana o ka ike ana o na mea a pau i na mea e hele ana no ka wa mau loa, e like hoi me na kanawai paa i kau ia maluna o lakou, o ko laua nei hele aku la no ia i kahi o ka waa. O Kaloapau ia po a me ia ao ana ae, o laua wale no ia e hele nei i kahi o Punahoa, no ka mea, he kapu ia wahi i na lii a me na makaainana, he kapu kupua a he kapu alii.

            I hiki aku ka hana o na moopuna e kii mai ana n kela, a ninau koke mai ia no, heaha hoi ko olua mea i hiki ole mai ai i nehinei?

            O ke aha mai ka hoi kau e kupuna, kai no hoi i ko ianei hiamoe no hoi paha a ahui ka la, i hoala aku ka hana he ole ke ala mai.

            Ae, e kuu moopuna, e hai aku au ia oe, ma kuu mana kupua, iaia nei e hiamoe ana, aohe uhane, ua hele i kai o Mokuola me ke kaikunane haku, ilaila kahi i luakaha ai, a hiki i ka hoi ana mai o ka uhane i ke kino, ua pau na mea a pau i ka hanaia e laua, a i ka pau ana o na kamailio ana o ke kupunawahine, ua ninau hou mai la no oia, auhea na mea hana a olua?

            Ela no la, wahi a Puakoo@@, ua makaukau na mea a pau.

            Homai ana, i noi mai ai @@upunawahine.

            Haawi aku la hoi o Pua@@@u i na mea a pau, eia mai ka pua, eia mai ka i-a ula, eia mai ka ia @ele, eia mai ka niu, eia mai ka aa@, eia mai ka moa.

            Waiho na mea a pau imua Punahoa, ia wa i kauoha aku @ oia i na moopuna, o hoi laua @ hale mahope, a i ke kaawale a@@@ku o na moopuna mai iaia aku, a hoomaka oia e hana i keia nu mea hana ma ke ano mana ku@a, me ka pule ana iloko o ke @ wai i hoopihaia a piha me ka wa@ i hoolanaia me elua pua lehua, @ookahi pua ulaula a he hookahi puaea. Ua hooliloia ka i-a ulaula a@e ka i-a eleele i mau hoe no elua @anawa i hooluula ai iloko o ke p@ wai, a no hoi ka niu, ua hooliloia i mau iako, a o ka moa hoi, ua @oliloia i ama, o ka puaa hoi, ua hooliloia i ki a i kauia, a o ka aa@ hoi, ua hooliloia i pea a me kon@ hau mea e pono ai.

            A pau keia mau kea i k@ makaukau, ka hoe, na iako, @ pea, eia mai paha auanei ka ouko@ ka poe helehelu e kuihe iho ai loko o oukou, auhea iho la ka wai? Eia aku no a hoea mai, a e hoomanawanui iki iho peia.

            I kela wa, kahea akula oia i na moopuna e hele mai imua ona.

            I ko laua ia hele ana mai, e waiho ana na pono a pau o la waa, a o ka waa hoi, aole he waa, a ninau nou aku la laua, auhea ka waa?

            I mai ia ke kupunawahine, eia no ka waa, a e ike aku ana hoi olua i ka waa ka@ona o na kupuna o olua i hoomakaukau ai no na wa pilikia, e like me keia e ike ia nei ia olua e na moopuna.

            Maanei e na makamaka heluhelu i ike ai kakou i ka waa.

            Pane hou aku ia ke kupunawahine, e na moopuna, e make ana wau i waa no olua.

            I ka lohe ana Puakoolau i keia olelo a ke kupunawahine, he mea e ka lele o kon hauli, a ninau koke aku la no oia, heaha hoi kou mea e make ai?

            Eia hoi la, wahi a ke kupunawahine. Aia a make wau ia aolua, loaa ka waa o olua, a ina aole wau e make, aole he waa e loaa ia olua, a penei olua e hana ai lau'u, e pepehi olua ia'u, a make au, a o kuu kuino kanu olua malalo nei o ka paepae o kauhale nei, pani olua i na puka o ku'i mau hale a paa, alaila kanu olua i keia mau anoano ipu awaawa maluna iho o kuu wahi i kanuia ai, a ma ka hikina a ka la malaila kekahi mau anoano, a o na anoano no ia, ulu ka lauhue ia Hawaii nei, a o kuu alelo, oia ka waa a olua e hele ai, a na olua hoi e hele, o ko kakou hele pu no ia, a ma ko olua wahi e hele ai a e noho ai paha, malaila kakou. Eia kuu kauoha ia olua e na moopuna, ina i hele kakou a pae i ka aina a kakou e noho ai, e malama ioa olua i kuu alelo o make au, aole au e ola hou. E hana olua i na mea a pau me ka haule o kahi mea a'u e kauoha nei ia olua, a ina e malama oua i kei ka uoha, ola na iwi ia olua, alaila, haia ne hoi ko olua puu make e na moopuna, a lilo no hoi ka make i mea ole, a penei oiua e hana ai, ina kakou e hiki i Kuaihelani i ka a ka poion i noho ai, a pae i ke one kahakai, alaila, e olelo iho oe, penei: E Punahoa e, ua pae mai nei kakou i Kuaihelani nei, e hoihoi iho oe i na pono a pau o ka waa iloko o ke alelo, a hoolilo ai e ukupapa, a hoopili mai i ko keumaka, alaila, e hele pu au me olua i na wa a pau a olua e hele ai, a na poino, e ili ana no ia maluna o olua, aka, o ka make aole. Aia a hiki olua i Kuaihelani, mai hele pu oe me ko hanai, e noho no oe ma kahi mua e pae aku ai kakou, o ke alii o wa aina la, aia ma ka aono akau, a o kahi a kakou e pae aku ai aia ma ka aoao hikina o ka aina, a o ke alanui e moe ana mai ka hikina aku, oia no ke alanui e hiki ai i ka halealii o ua kanaka la nona o Kuaihelani.

            Aole i pau.

 

THE MAHARAJAH GAEKWAR OF BARODA.

 

            O KE KII maluna ae, ola ke kii o Maharajah Gaekwar o Baroda, kekahi o na Kiaaina Kuloko o Inia, a e noho hoomalu ana maluna o kekahi mau kanaka Inia, malalo aku no nae o ka mana nui o ke Kiaaina i hookohu ia e ka Moiwahine e Enelani; a i hoouna maoli ia mai Enelani mai. O keia Kiaaina Kuloko, ke hoomalu nei oia maiuna o ka lahui he 2,500,000 ka nui. Ke ohi nei oia i ka loaa makahiki he $7,500,000 ka nui, a ke noohana nei i kona mana e like me ka mana o ko Beritania mau kalaiaina i manao ai ua kupono iho la ia nona.

            No ka pau loa o na oihana ano nui o ko ke Kiaaina kuloko i na Beritania, nolaila, ua nui ka manawa i ke Kiaaina kuloko e hoomaamaa ai nona iho. Ua ao ola i ka olele Enelani a ua noho haku maluna o ia olelo. Ua mui kona heluhelu ana i na buke, holo makaikai mawaena aku o Europa, a lilo maoli oia i keonimana paa rula.

            I know wa i makaikai ai ma Ladana i kelu makahiki i hala, ua ninaninau ia ua Kiaaina Kuloko nei e ka mea kakau o ka nupepa Pall Mall Budget ma na mea @ili i ke kulana o ke Aupuni a me kona lahui. Eia nae, ma na pane a ua Kiaaina nei i na ninau, ua hoike mai ia i kona manao nui i na mea a pau e pili ana no Inia, a ua kauoha oia e weheia i hananakolu mau kula hoonaauao ma Baroda i ka makahiki.

 

Na Hunahuna Mea Hou o Lihue.

Mr. Lunalooponpono,

Aloha oe:--

            Ma ka Poaono la 23 iho nei o Dekemaba, 1893, ua malama ia he paina luau a me na makana no ke Kula Sabati o Lihue, makai o Kalapaki, ma kahi o Hon. W.H. Rice, ua akoakoa ae na haumana malaila a me na kumupapa.

            Ua haawi mua ia kekahi hapa o na makana i na haumana, a i ka loaa ana o keia makana mua, ua kai like ae lakou a ma kahi o ka papaaina, a i ka pau ana o ka pule a Rev J B Hanaike, ua hoonuu iho la na mea a pau i ka ono i hoomakaukaula.

            A pau ka paina ana, ua hoomaha he hapalua hora, me na hoohauoli ana a na opio kane; oia hoi he heihei kukini a me hukihuki kaula a pau ia, haawi hou ia na makana a na haumana.

            Ma ka ia Sabati ae ia 24, ua malamaia ka hoike hapaha o ke Kula Sabatai o Lihue, me na papa kula 8 a me na kumu 5, hookahi kumu 4 papa, a o no haawina i hoike ia, oia na haawina mai Okatoba 1 a hiki i Dekemaba 24.

            Mahope iho o ka pau ana o ka pau ana o ka hoikeia ana o na papa, he mau manao paipai mai a J.B. Hanaike, J Kanoho a me W H Rice mai. Noiaila, imua e na opio o ke Kula Sabati o Lihue, mai kuihe ka manao, a kanaluu hoi, mai huli a nana i hope e like me ka wahine a Lota, o lilo auanei i kiapaakai.

            Ma ka Poakahi ae la 25, ua maiamaia na hana hoohauoli Karisimaka, ua hoomakaia no hana o ka ia ma ka hora 12 o ke awakea maloko o ka pa o ka hale hookolokolo me hooponopono ana a na komite a me na lunakanawai kiekie o ka ia, oia o Kaiwi, C K Haae, H.R. Hapuku.

            Ka mua o na hana i hoomakaia, oia ka heihei kukini, a eia na inoa: Willie Liilii, Iosepa, Pika, Paele, Mahelona, Kahakulolo, eo i ka inoa mua, $5.00, ka pahu i hoio ai he 200 i-a. 2 Heihei holo eke, William Pa, Paele, Iosepa, Mahu, e@ i @a inoa mua $5.00. 3 Hoihei kaa baraia paniia na maka, Mahelona, Iosepa, Mahu, eo i ka inoa mua, $5.00, 4 Nou poka, Iosepa, Mahu, Manoua, eo i ka inoa mua, $3.00. 5 Hopu puaa i hamo ia i ka aila, ua paa ia Enosa Lunapaahao, a pau i kaluaia.

            I ka pau'ana o kei a mau hana, ua hoihoi ia na hana i koe ma ke uwapo o Nawiliwili, a ua nee @u aku no hoi na makaikai malaila. 6 Heihei waapa, 4 hoe, Willi liilii, G N Wilcox, eo i ka inoa mua. 7 Heihei waapa 2 hoe, Mr. Rice, Kewiki Kaopapa, eo i ka inoa mua, $6.00. 8 Heihei 2 hoe, Oko, C K Haae, eo i ka inoa mua, $6.00. 9 Heihei 2 hoe hou no, Mr. Rice, John Momona, S Kahaikala, eo i ka innoa mua, $6.00. 10 Heihei au, Pika, Kailianu, eo i ka inoa mua, $5.00. 11 Pii pou i hamo ia me ka aila, lilo ia Iosepa $3.00. 12 Hukihuki kaula, 6 hapahaole 6 kanaka Hawaii, a o keia ka panina hope loa o na hana o ka ia, ua hoomaka lakou i ka huki ana a hookahi hora me ka hapa, aole kahi i lilo a pela no me kahi aoao.

            Nolaila, ua hoohoio koke na lunakanawai o ka ia, e hoopanee a ka la 1 e Ianuari makahiki hou, no ka mea, ua kokoke loa mai o ke ano ahiahi, a he nui na kanaka i hiki ae ma ia la, mai na lahui like ole mai, me he mea la ua hiki aku ka heluna nui i ka 300 a oi. Ua hoopanee ia no ka ia 1 e huki ai. E@a ka mea pilikia, o kahi mau hapahaole, ua eha na lima a me na uha, e olelo ana aole e huki hou, ua hiki hoomanawanui ia i ka mea i makemake ai, kaulana ka inoa i ka $12.

            O keia ae la maluna na hunahuna a kou kiu e panee aku nei, e kuilima kaua me kou ahonui, a me na keiki oniu hua metala ko'u welina pau ole.

            J.K. Hoohuiaina,

Lihua, Kauai, Dek. 29, 1893.

 

He Moolelo Hawaii

 

            O ke kuhikuhi ana i ke kea o Iesu, me ka hoakaka ana 'ku i ke ano o kona make ana, a me ke noi ana aku i na kanaka a pau e hele i ona la, oia ka iakou mea @ui i hana'i i waena o kei a lahui kanaka.

            I ka 1821 kukuluia ka halepule ma Honolulu.

            I Aperila 4 1822 pae mai o (Elisa) Kaeleiki mai Kahiki mai.

 

KE AU O KO LIHOLIHO KAMEHAMEKAH @. NOHO ALII ANA.

 

            He oluolu a malama kanaka no oia, he puni inu rama nae, a malaila kona hooikaika nui ana, no ka mea, o na hua mua ia i lulu mua ia ma keia pae aina e na haole kalepa waiwai.

            Ohi mai ia o Liholiho i poe puuahele nana, oia hoi ka poe lealea ma ke kamailio ana, ka poe akamai i na moolelo kaao, na haku mele, ka poe olioli a peia wale aku.

            He poe akamai kekahi i ka malimali a malimali ole no hoi kekahi, a no ko lakou inu ana i ka rama, lilo lakou i oe malimali, a i poe noi aku i ke alii, aole hiki ia lakou ke alakai i ke alii ma ka pono a lilo i mea paakiki loa.

            O kekahi kanaka i hookuli ia ia ka pono ia mau la ehu kakahiaka o ka pono, o Paulo'lii ka inoa, a hai mai la oia i ka olelo a ke Akua, a hoolohe na kanaka me ka mahalo iaia.

            A mahop, inu iho ia ua kanaka la i ka rama, a i kona hai hou ana aku i ka olelo a ke Akua, aole i hoolohe na kanaka iaia, a lilie kana olelo i mea ole.

            He mea no keia e ao mai ana ia kakou mai hoohalike me ia nei, "E nihi ka hele ana i ka uka o Puna, mai hooka i ka ula o ka lehua a hoopa o puni kakou e ka ua loku."

            Iloko o Dekemaba, hoio ke alii i Maui a hoi ae ma Hilo, a hoi mai no i Kona.

            A haia ia makahiki ma kona, oia no ka makahiki mua o kona noho alii ana ma kona aupuni, alaila hoio hou o Liholiho a me na alii a me na kanaka i Maui, a pae ma Lahaaina, a malila aku no Wailuku. A haia he mau malama, hoi hou mai la lakou ma Lahaina. Alaila huia iho la kekahi poe alii a me na kanaka.

            I ka ia 4 o Feberuari, 1821, hoio o Liholiho i Oahu, a malaila aku no Kauai. I ka ia 22 o Iulai, hui laua o Kamualii, a he mau ia, hoi mai oia i Oahu. Alaila, hoowalwale nui mai la na haole iaia i ka inu rama. Lilo loa iho la o Liholiho i mea inu rama, a me he wai auau maoli la ka rama iaia i na la a pau.

            A i ka wa ona ai oia, haawi mai la na haole iaia ia ka ioie, a aie iho la oia ia ka ioie, a haawi ae la no na punahele ana a me na alii.

            Hookahi punahele hookahi kukaa lole, pela no hoi na alii. A o na kanaka ona, paumi ka apa o kekahi poe, pa lima o kekahi poe a palua o kekahi poe.

            A nui no hoi na moku i aie ia o Liholiho, a hoopapau iho ia ke alii ma aie, a nui iho la ka luhi o na makaainana i ka pii ana i ke kua (Iliahi) wahie ala, i kaa ai kekahi mau aie o ke ali no ka pomaikai o kona poe punahele.

            Pau loa na makaainana a me na aialo no hoi a me kekahi poe alii i ka pii iuka i ke kua laau ala.

            Loihi loa ka noho, ana o kekahi poe iuka o ke kuahiwi, a nui na kanaka i make ma ka mauna.

            Ua hooikaika na makaainana i ke kua laau aia i pau ka aie a ke alii i noke ai a ku ka paila hana ka haawe.

            Aole loa i pau, no ka mea, ua hooikaika loa na punahele a ke alii ka hoomalimali i nui ka aie, me ka imi ana ae, "E aie kakou i luhi na alii a me na makaainana, oi hoi na kakou i i aku ia lakou."

            I kahi wa, nana aku lakou a ona ke alii, i nui ae la, "ola neia hune," a nonoi aku la a loaa no.

            Noiaila, nui loa iho la ka aie ana, ao'e ia i pau i ke kaa, a hiki loa mai i ke kau o Kauikeaouli Kamehameha III, a ua lilo kela aie i mea nana e ai o Hawaii nei a pau.

            Ua maopopo, he akua hanai ai kahu ka rama, a he moonihoawa ka aie. E like me ka liona poioli e uwo ana, peia no ka ale ma Hawaii nei. Aloha ino na makaainana, no ka mea, na lakou e (lohe) imi i ka uku no ka aie, aka o ka poe nana i aie, aole loa iakou e uku.

            Mai a Liholiho mai ke kuapapa nui ana o kei a hewa a hiki loa mai nei i keia ia.

            Eia ka mea kaumaha ioa, olelo mai na alii i wahie no ka aiea, pii ne no makaainana i ka wahie ala, alaila aie hou no na alii, a pau e iho la ka wahie ala, aole i pau ke aie.

            Olelo mai ia no na alii i na makaaina i dala a me ke kapu mai no aole e kuai no makaainana i ka moku, a imi no na makaianana i ke dala.

            Aole i la ua iho ka aie, aole e loaa ka na alii i ka aie, aka o ko ka makaainana wale no. A noho uhauha iho la o Liholiho ma Oahu ma ka inu rama a me ka aie a haia hookahi makahiki, mai iho ia ia.

            Papa aku la na kahuna iapaau haole, penei: "Mai inu oe i ka rama, he mea make, he mea pau no ke ake."

            Aole ola i hoolohe ia mau olelo, ua hoopapau loa no ola i ka inu rama ana.

            He mau ia mai, hoio oia i Kauai, a i knoa hoi ana mai, lawe pu mai la oia i ka Kaimualii wahine nana ma Oahu. A mahope iho, pepehi iho la oia i kekahi kanaka no ka moe ana i kana wahine.

            A iaia e noho ana ma Puuloa, @i@ aku la o Binamu laia e hoohuli mai i ka pono me ke noi aloha aku, "E ke alii ei e malama oe i ke Akua i pomaikai oe a me kou aupuni, a i ola hoi kou uhane, a he nui aku na olelo. Alaila olelo mai ia oia me ka hoohiki pono ole, i mai la: "Elima o'u mau makahiki i koe alaila huli au i kanaka maikai."

            Aole nae ke Akua i ae mai i kona manao hoopanee, oiai, ua make e ola wahi ana ma Ladana. "O ko'u make opiopio no ka keia."

            He mea kela e ao mai ana i na opio a pau loa mai hoopanee, aka e hoomanao oe i kou mea nana i hana i na ia o kou noho opiopio ana.

            A i ke kolu o ko Liholiho mau makahiki ma Oahu, hana iho ia oia i ahaaiana hookahakaha no kana poe wahine. He eah ana mau wahine, o Kamamalu (o ka Kamehameha kaikamahine no ia me Kaheiheimalia, ko Kaahumanu Kaikaina) Auhea, o Pauahi a Kekauonohi.

            Ia Liholiho ma Oahu, pae mai ia ka huakai elua o no misionari.

            A ma ia makahiki no, hoio mai la o Keopuolani i Maui a lawe pu mai la oia me elua mau kumu misionari, ola o Mr. Tuaka a me Mr. Bikeke. O Keopuolani ka mua loa o na alii i huli mua i ka pono. A haia he mau malama, mai iho ia ia, a minamina nui na kumu iaia. Kii ia o Liholiho a holo mai ola i Lahaina mai Oahu mai a ike i kona mai.

            A i ka nawaliwali loa ana o Keopuolani, ia'ku oia e ke alii "e malama i kou mau pokii a me na alii ao a pau, e oki ka inu ona, i mai na kumu he mea ino loa ka rama, he mea make, e kokua oe i na kumu a e ao i ka palapal," aka, aole i ae mai o Liholiho.

            A ma ka ia 16 ae o Sepatemaba oia makahiki no, 1823, make iho ia o Keopuolani.

 

KO LIHOLIHO HOLO ANA I BERITANIA.

 

            Mahope o ko Keopuolani Kalanikakikaolaneo make ana, hele aku ia o Liholiho ma Wailuku e hoomaha, a hoi hou mai no i Lahaina. Ia wa, ua ulu mai ia iloko ona ka manao makemake e hoio makaikai ia Ladana ma Beritania, alaila, hoakoakoa mai ia oia i na kanaka a me na alii maloko o ka hale halau ma Kalua o Kiha. I ae ia oia ma ke kauoha ana, Penei:

            "Auhea oukou e na alii! Ke hoio nei au i Kahiki, eia ko oukou alii o kuu kaikaina. A hoio au a i hoi mai, ua hoi mai no hoi, a ina aole au e hoi mai, ua loaa iho ia no ko oukou alii."

            Alaila, huli ae ia oia a i aku ia ia Kauikeouli, penei:

            Auhea oe, e noho oe me na alii, a o na aina ia'u ponoi a me ka aina o ko'u mau kanaka ea, o kou aina no ia. A o na aina no i na alii ea, o ko lakou ana no ia, aole ou aina olaila."