Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLI, Number 43, 23 October 1903 — KA MOOLELO KAAO O LAIEIKAWAI KA HIWAHIWA O PALIULI, KA WAHINE O KA LIULA. [ARTICLE]

KA MOOLELO KAAO O LAIEIKAWAI KA HIWAHIWA O PALIULI, KA WAHINE O KA LIULA.

I i« MOKCXA XXV. Ka oli-lo liooliolo a na kaikualiine o Aiwohikupna no Diieikawai— Kii o Kahalaomapuami ia Kaonoliiokalu i kane na Laieikawai —(Kamailio no Laieikawai ame kona loaa ana 1 ka Makaula Hulumaniani)—■'Kaapuni o Laieikawai ma ia Hawaii—lke ka Makanla i ke anuenue i kai o Ouli ma W'aimea—Hikika Makaula i 0 Laieikawai ma la—Xa kamailio aka Makaula me Laieikawai ma—Holo lakou a ku ma Maui, malaila inai a ku ma Laie ; ma Oahu nei. Ia Laieikawai ma i hoi aku ai mai Keaau aku, mahope ih'o o kona hooliilahilaia ana e Waka, a noho ma Olaa, ia manawa kukakuka ae la na kaikualiine o Aiwohiknpua i ka mea hiki kehooluolu aku 1 ka naau kaumaha o ke «lii (Laieikawai) no kona hilahila i ka olelo kumakaia a Waka. . . Hele aku la lakou a ha'i aku la i ka lakou olelo hooholo 1 kuka ai imua o Laieikawai ine ka i aku: "E ke Aliiwahine o ka lai; na kukakuka ae nei makou 1 mea e hoopau ai i kou naau kaumaha no kou hoohilahilaia, aka, aole o oe wale ka i kaumaha. o kakou like no apau, no ka mea, ua komo like kakou apau no ia t pilikia hookahi. "Kolaila. e ke Alii e, ke noi aku nei makou ia oe, e pono no e lioopauia kou naau kaumaha, no ka mea, e hiki mai ana ia oe ka pomaikai ma keia manawa aku. "Ua hooholo ae nei makou i pomaikai like no kakou, ua ae ae nei ko kakou kaikaina e kii aku-ia Kaonohiokala i kane nau, he keikialii e noho la i Kealohilani, ua hoonohoia ma ka peakapu o ku- | kuhi o Tahiti, he kaikunane no no kakou, ko Aiwoliikupua mea nana j i hoalii mai ' "liia e ae oe e kiiia ko kakon kaik\mane, alaila, e loaa ia kaK.ou ka hanohano nui i oi aku mamua o keia, a e lilo auanei oe i mea kapu ihiihi loa, me ko lauana ole mai ia. makou, a oia ka makou i noonoo iho nei, a ae oe, alaila, ku kou makaia, hilahila o Waka. v ! I mai la o Laieikawai, "Ua ae no wau e hoopau i ko'u kaumaha hilahila, a hookalii a'u mea ae ole x o kuu lilo ana i na ko kakou kaikunane; no ka mea, ke olelo mai nei oukou, he Alii kapu k<4j, a ina paha e hoao maua, pehea la wau e ike hou ai ia oukou, no ka mea, lie Alii kapu kela, a oia ka'u mea minamina loa, o ko kakou launa pu ana."^ I aku la kona mau hoa, "Mai manao mai oe ia makou, e nana oe i ka olelo hoohilahila a ko kupunawahine, aia ku kona makaia, alaila pouo makou. 110 ka mea, o oe 110 ka makou mea manao nui." A 110 keia_mea, liooliolo ae la o Laieikawai i kona ae. Ia manawa, lia'i mai la o Kahalaomapuana i kana olelo kauoha i.i Lnieika\tai, ame kona mau kaikuaana. "Ive kii nei au i ko kakou kaikunane i kane na ke Alii, e pono ia oukou ke malama pono i ko kakou Haku, ma kana wahi e hele ai, malaila oukou, na mea ana apau e makemake ai, oia ka oukou e hooko aku; aka, koe nae ka maluhia o kona kino a liiki mai maua me ke kaikunane o kakou." Maliope iho o keia mau mea, haalele iho la o Kahalaomapuana i kona mau kaikuaana, a kau aku la maluna o ua moo nui nei (Kihanuilulumoku), a kii«aku la ia Kaonohiokala. (Ma keja walii, e waiho iki ike kamailio ana no keia* mea. E pono ia kakou e kamailioo no Laieikawai, ame kona loaa ana i ka jMakaula nana i ike mai Kauai mai, e like me ka mea i oleloia ma na Mokuna elua o keia Kaao.) Mahope iho o ko Kahalaomapuana liaalele ana i kona mau knikuaana, kupu ae la iloko o Laieikawai ka manao makemake e kaapuni ia Hawaii. A no keia manao o Laieikawai, liooko aku la kona mau hoa i ko kc Alii uiakeinake, a hele aku la e kaapuni ia Hawaii a puni. Ma keia huakai kaapuni a ke Alii, ma Kau miia, ina Kōna, a liiki lakou ma Kaiopae i Kohala, ma ka aoao akau mai Kawaihae | mai, aiu ane elima mile ka loihi mai Kawaiahae ae, malaila lakou i noho ai i kekahi mau la, no ka mea, ua makeinake iho la ke Aliiwahiiu' e hooluolu malaila. Iloko o ko lakou mau la malaila, ike mai la ka Makaula i ka pi'o a keia anuenue i kai, me he mea la i Kawailiae ponoi la. I uka īme o OulL uUi Waimea, kahi a ka Makaula i ike mai ai. 'No ka mea, na oleloia ma na Mokuna mua ae nei. ua hiki ka Makaula ma Hilo, i Kaiwilahilahi; a ua loihi no na makahiki malaila o ke kali ana i kaua mea i imi ai. Aka, 110 ka hiki ole i ua Makaula nei ke kali no kana mea i imi ai. nolaihn hoopau ae la oia i kona manao kali ame ka imi aku no kana mea i iikali inai ai mai Kauai mai. Nolaila, haalele keia ia Hilo. a manao ae la oia e hoi loa i Kauai. a hoi aku la. lloko nae oko ka Makaula hoi ana, aole oia i haalele i kana mau mea i lawe mai ai nuii Kauai niai, (oia ka puaa. ame ka moa.) Ma keia hoi ana, a hiki ma Waimea. i Ouli, oia ka ka Makaula ike ana aku i ka pi'o a ke anuenue i kai o Kawailiae, e like me ka 'kakou ike ana ma na pauku mua o keia Mokuna. « A no ka'maluhiluhi o ua Makaula nei. aole oia i wikiwiki mai e ike i ke iuio o ke anuenue, nolaila, hoomaha iho la oia malaila. A ma kekahi la ae, aole oia i ike hou i kela hoailona. Ma kekahi la ae. haalele ka Makaula ia wahi, oia la no hoi ka la a Laieikawai ma i haalele ai ia Kaiopae, hoi aku la a mauka o Kahuwa, ma Moolau ko lakou wahi i nolio ai. I ka Makaula i hiki mai ai i Puuloa mai Waimea mai, ike aku la oia e pi'o ana ke anuenue i Moolau, ia.manawa haupu iki ae la' ka manao o ka Makauia me ka nalu ana iloko ona iho, "O kuu mea iio paha kela i imi mai nei." Hooiuau mai la ka Makaiila i kona hele ana a hiki iluna pono o Palahihuakii. alaila. ike maopopo aku la oia i ke ano o ke anuenue, nie ka hoomaopopo iloko oua. a ike lea i kana mea e imi nei. la manawa, pule aku la oia i koua akua, e lia'i mai i ke ano o kela amienue ana e ike nei; aka, aole i loaa i kona akua ka hookoia 0 kana pule. Haalele ka Makaula ia wahi, hiki aku la oia ma Waika a malaila oia i noho ai. no ka mea, ua poeleele iho la. Ma ke kakahiaka ana ae. aia hoi, e pi*o ana ke anuenue i kai o Kaiopae. no ka mea, ua iho aku o Laieikawai ilaila. , manawa. ilio aku Ja ka Makaula a hiki i kalii ana e ike nei 1 ke anuenue. a i ka hookokoke ana aku o ua Makaula nei. ike mao* pj>po aku la oia ia luiieikawai. e noho mau ana i ka lae kahakai. Ile.inea e ka wahine maikai. aia iluna pono o ua kaikamahine nei e pi o ana ke anuenue. . . pule aku la ka Makaula i kona akua. e hoike mai mia i kwa wahme, o kana mea ptiha e imi uei. aole paha. Aka, aole i loaa ka hoike ana ma ona la. nohūla, aole ka Makanla i waiho i kana mau mohai mm o Laieikawai, hoi aku la ka Makaula a noho o \\ aika. i la ae * ka Makaula ia wahi. hiki aku !a keia l l a «oho ~ ho ,Jl Ia manawa, komo pineuine X o ka Heiai» i'Pahauna. miilaila oia i pnle hoomau ai M ? loihi na la mahope tho o ka noho ana o Lakikawai ma Moolaw, haalele lakou la walu. ..lil I '''?? iakon anoho nm Puakea. a no kahi heenalu malaila. e makaikai ana I ka heenalo ana a na komaaina. ua oanea loa lakou malaila.

Ma kekahi la ae. ma ke awakea. i ka wa e lailai ana ka la maiuna o ka aina„ ia wa ka Makaula i piika ae ai mailoko ae o ka Heiaii. mahope iho o ka pau ana o kana pule. Aia hoi. ike aku la oia e pi*o ana ke annenoe i kai o Piiakea. iho aku la ua Makaula nei a hiki ikiila. ike aku la oia, ke kaikamahine no ana i ike mua ai i Kaiopae. A no keia mea, emi hope mai la oia a ma ke kaawale. pule hou aku la i kona akua e hoike niai i kana mea e imi pei; aka, aole no i loaa ka hoike ana ma ona la. Ano ka hooko ole ia o kana mea e noi nei i kona akua. aneane oia e hoohiki ino aku i kona akua; aka, hoomanawanui no oia. Hoopuka loa akn la a ma kahi o Liiieikawai ma e noho ana. He mea pilikia loa i ka Makauia ka ike ana aku ia Laieikawai. a ia lakou ma kahi hookahi, n'man aku la ka Makaula ia Laieikawai ma. 4i Heaha ka onkou mea e noho nei maanei, aole he au pu nie na kamaaina i ka heenahi?" 4i He mea hiki ole ia makou ke hele aku," wahi a Laieikawai, %t he | ])ono e nana aku i ka na kamaaina heenalu mai." Ninau hou aku la ka Makaula, "Heaha ka oukou hana maanei?" "E noho ana makou maanei, e kali ana i waa, ina he waā e ;holo ai i Maui. Molokai. Oahu. a hiki i Kauai, alaila, holo makou," I Pela aku o Laieikawai ma. A no keia olelo. i aku ka Makaula. **īna e holo ana oukou i Kauai, alaila. aia ia'u ka waa, he waa uku ole." I aku la 0 Laieikawai,,"A iua e kau makou ma ko waa, aole |anei au hana e ae no mftkou?" ] I aku la ka Makaula. *'Auhea oukou, mai manao oukou i kuu oh'lo ana. e kau wale oukou maluna o kuu waa, e lioohaumia aku ana au ia oukou: aka. o ko'u makemake. e lilo oukou i mau kaikanjahine na'u. me he mau kaikamahine ponoi la, i iilo ai oiikou i inea nana e hookaiilana i koV inoa, aia a lilo oukou i-mea e kaulana ai au, alaila, e ola auauei ko'u inoa. Na Kaikamahine a Hulumaniani, aia la, ola kuu inoa, pela wale ilio la no ko'u makemake? v Ia manawa, imi ae la ka Makaula i waa, a loaa iaia he kaulua, me na kanaka pu no hoi. Ma ke kakahiaka o kekahi la ae, kau aku la lakou maluna o na waa, a holo aku la a kau ma Honuaula, i-Maui; a mailaila akii a Lahaina, a ma kekahi la ae, i Molokai; haalele lakou ia Molokai, hiki lakou ma Laie, Koolauloa, a malaila lakou i noho ai i kekahi mau la. Ia la a lakou i hiki ai ina Ltie, a ia po iho no, olel<s ae la o Laieikawai i kona mau hoa, ame ko lakou makuakane hookama. Eia kana olelo: "Ua iohe au i ko'u ianei ko'u wahi i hanau ai, he mau mahope ka maua. a no ka pepehi o ko maua makuakane i na keiki mua a ko niaua makiiahiee i hanau ai no ka hanau kaikamaliine wale no, a ia maua hoi, hanau kaikamahine no, nolaila; ahaiia ai au iloko o ka luawai, malaila ko'u wahi i hanaiia ai e ko'u kupunawaliine. U A o ko'u lua, lilo ia ike Kahuna ka malaiua, ano ka ike ana 0 ke Kahuna nana i malama i k'o'u kokoolua, i ka Makaula nana i ike mai mai Kauai mai, nolaiU, kauoha ai ke Kahuna i ko'u kupunawahine, e ahai loa; a oia ko?u mea i ahaiia'i i Paliuli, a halawai wale kakou." MOKUNA XXVI. Pule aku ka Makaula i kona akiia, a hoikeia mai la o kana mea keia e liuli nei—Lawe ae la ka Makaula ia Laieikawai ma a hoonoho ma Honopuwaiakua, ma Kauai—Hoakoakoaia na kaikamahine puupaa imua o ke Alii, (Ai\iiohikupua.) i wahine nana, na mea oi o ka u'i i panihakaliaka no Poliahu ine Hinaikamalama—Hiki ka Makaula ma ia alia. a ha': aku i kona inanao imua o ke Alii— Hoopaaia ka Makaula ma ia Halepaahao—Pule ka Makaula i kona akua, a hookuuia'ku la oia mai ka Halepaahao aku—Lawe ka Makaula ia Laieikawai m? maluna o na kaulua a ma ka nuku 0 ka muliwai —Hoi ka MakajiTa me na kaikamahine ana ma Honopuwaiakua. | A lohe ka Makaula i keia alaila, lioomaopopo lea ae la ka Makaula, oka mea no keia ana e jmi nei. Aka hoi, i mea e maopopo* lea ai, naue aku la ka Makaula liii kahi kaawale, a pule aku la i kona akua e hooiaio mai i ka olelo a kj kaikamahine, (Laieikawai). A pau kana pule ana, hoi m$ la a hiainoe iho la, a »l«ko o kona manawa hiamoe, hiki mai la ma o ua Makaula nei, ke kuhikuhi ma ka hihio, mai kona akua mai, rae ka olelo mai, "Ua hiki mai ka manawa e hookoia'i kou makemake, a e kuu ai hoi ka luhi o kou imi ana Ika loa. Ano hoi, oka mea nona ke kamailio ana nona iho ia oukou, oia no ua mea la au i imi ai. "Nolaila, ala ae oe, a e lawje i kau mea i hoomakaukau ai nona, j e waiho aku i kau mohai imua on&, me ka hoomaikai mua ma ka inot o kou akua. "A pau kau hana, alaila, mai kali, e lawe koke aku ia lakou ma keia po i Kauai, a hoonoho i na pali o Haena, iuka o Honopuwaiakua.'? Ma keia mea, puoho ae la ka Makaula mai kona liiamoe ana, ala ae la oia a lalau aku la i ka puaa ame ka moa, a hahau aku la imua o Laieikawai, me ka olelo aku, *Pomaikai wau e kuu Haku, i ka hoike ana mai a kuu akua ia oe, no ka meahe nui ko'u manawa i ukali aku ai ia oe, me ka manao e loau ka pomaikai mai a oe mai. "A nolaila, ke noi aku neilau ia oe e ae mai, e malamaia keia mau iwi ma kou lokomaikai e kifyi Haku, a e waiho pu ia ka pomaikai me ka'u mau mamo a liiki i ka'ii hanauna hope." 1 aku o Laieikawai, "E ka īnakua, ua hala ke kau o ko'u pomāikai nui, no ka mea, ua lawe aku o Waka i ka hoopoiuiiikaiia mai o'u aku nei; aka. ma keia hope aku. e kali oe a loaa ia'u He pomaikai oi aku mainua o ka pomaikai a me ka hanoliano i loaa mua ia'u, alaila, 0 oe pu kekahi me makou ia hoopomaikaiia." A pau keia mau mea, lawe a9 la ka Makaula e like me ke kauoha a kona akua,"holo aku la ia po hoonoho i kahi i kauohaia. I ua Makaula nei me kana iiau kaikamahine mauka o Honopuwaiakua, ahe mau la ko lakou īiialaila. He mea inau iua Makaula nei ke kaahele i keia manawa. lloko o kona la e hele ana iia kona ano Makaula, iaia hoi i hiki aku ai i Wailua. Aia hoi, ua hoakoakoaia na kaikamahine puupaa apau o Kauai. ma o ka poe kaukauaiii me na kaikamahine koikoi, mamuli nae o ka olelo kuahaua a Aiwohikupua, e laweia mai na kaikamahine puupaa imua o ke Alii. o ka mea a ke Alii e lealea ai, oia ka wahine a ke Alii (Aiwohikup*a.)^ A hiki akn la ka Makaula iloko o kela akoakoa, aia hoi, ua hoakoakoaia na kaikamahine ma kahi hookahi. e ku ana imua o ke Alii. Ninan aku la ka Makaula i kekahi poe o ka Aha, "Heaha ka hana a keia Aha? A heaiia hoi ka hana a keia poe kaikamahine e ku poai nei imua o ke Alii? ,> Ha'iia mai la. 14 Ua kuahauaia na kaikamahine puupaa apau ma ke kauoha a ke Alii, a o ka mea a Aiwohikupua e makemake ai, alaila. e lawe oia elua mau kaikamahine i mau wahine nana, a o laua na mea paui ma ka hakahaka o Polialm ame Hinaikamalama, a o na makua nana na kaikamahine i laweia i mau wahine na ke Alii, e hoaahuia ka Ahuula no laua." la manawa. ku ae la ua Makaula nei, a kahea aku la me ka leo nui imua oke Alii ame ka Āha apau: v "E ke Alii, ke ike nei au, he mea maikai no ke Alii ka lawe ana 1 kekahi a keia poe puupaa i mea hoolealea no ko Alii: aka. aole e hiki i kekahi o keia poe kaikamahine puupaa ke pani ma ka hakahaka o Poliahu ame Hinaikamalama. _ "Ina i nana iho nei wau i kekahi o keia poe putipaaV ua ane like ikl aku ka maikai me ka uha hema o ka'u mau kaikamahine, alaila, e aho la ia. He nani no keia poe, aole nae e like aku me kekahi o ka'u mau kaikamahine," I mai la o Aiwohikupua me ka l'eo liuhu, nahea makou i ike ai he kaikamahine kan?" . Ao ua Makaula nei, 1110 ae la ia i enemi no ka poe nana na kaikamahine i laweia imua o ke AHi. i4A ana mai o ke Alil. i aku na Makaula nei, *Owau hookahi ka mea i imi ikaika i Haku no ka aina a puni na moku, a o ua Haku la o ka aina, oia ua kaikamahine la a'u, a o na kaikamahine e ae a'u. he mau kaikuahine no ia no kuu Haku kane.