Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 45, 10 November 1905 — Page 3

Page PDF (1.34 MB)

This text was transcribed by:  Kelly Murray
This work is dedicated to:  Rebecca Kaolulo Gaspar

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

NUPEPA KUOKOA, POALIMA, NOVEMABA 10, 1905.

 

iho e na kukuna owelawela o ka la, he nani a aiai no hoi, a o kona helehelena ke u'i, a o kona mau maka oluolu, ponoi huliuli e hoopuniia ana laua me na minoaka waianuhea e popohe mai ana ma kona mau papalina.  O kona lauoha he hauli, a e milo ana hoi mai ke kumu mai, a hiki loa aku i na welelau e luhe ana ma kona mau poohiwi.  O kona aahu ana e komo ana he lole maku'e kumukuai nui, i okomoia hoi me ke gula, a ma kona lima hoi e paa ana kekahi papale i hoohiluhiluia me na pohaku makamae, a e kau ana hoi kekahi hulumanu okalika.

            Kau aku la kona mau maka maluna o na wahine e noho ana me kona pane leo ole aku, me he mea la e inu ana i ka nani o ka U'i Ulina e noho nei imua o kona alo, e like hoi me kekahi kanaka kaahele e ku ana a nana aku i ka nani o ka aina hou e waiho kahela mai ana imua o kona alo me kona mau mea nani.

            "E ka lede maikai," wahi a ua opiokane la i pane aku ai me ka leo oluolu, "e ae mai ia'u e manaolana e kalaia mai ana wau mai keia komo ana mai nei.  Aole wau e hoeha aku ana ia oe; a ina ua hookauia ka weli maluna ou e pono ia oe ke hoopoina iho ia mea.  E ha'i mai ia'u pehea la kou noonoo no ko'u hiki ana mai nei."

            Nee nee aku la ua opio la imua o ka U'i Ulina iaia e kamailio ana; a no ka U'i Ulina hoi, me kona hoomaopopo ole ae i kana mea i hana ai, ua ku ae la oia iluna a haawi aku la i kona lima i ua opio la.  Ina o kela hana ana a ua opio la maluna o ka U'i Ulina a he hakukoi makemake kekahi iloko ona, alaila aole no i halahu ae ke pana ana o ko laua mau puuwai, oiai aia iloko o Ulina i kela manawa ke pana ikaika la kona puuwai me he mea la e puana ae ana:

            "Ua lana loko i ka makemake,

              I ka nani o Mailehahaei."

 

            Ae, ua hoike ae oloko o ua U'i Ulina la eia ke kanaka i hiki iaia ke @ pau aku i kona hilinai maluna ona; a aia hoi ke pana kapalili la kona puuwai me kekahi ike hou i loaa mua ole iaia.

            "E ke komimana maikai," i pane aku ai o Ulina, a ia manawa pu no hoi i halawai ae ai ko laua mau maka, "ua hoouna mai na lani ia oe no ka hoopakele ana ae ia'u mai ke kanaka i kauia ka weli a i komo mai nei hoi ma keia wahi."

            "Owai keia kanaka au e kamailio mai nei?" i ninau koke aku ai ka malihini, me kona paa ana no i na lima o Ulina.

            "O ka'u e kamailio nei ua pili no ia i ka mea i kapaia Ka Weli o Damaseko - o keia Kuliana hoi e kauia nei kona weli."

            Hamau iho la ka malihini no kekahi manawa, aka nae aole oia i kaili ae i kona nana ana maluna o ka nohea e ku ana imua o kona alo.

            "E ka lede maikai," i pane aku ai ka malihini, me ka leo malie hoi a oluolu, "ua hoikeia mai ia'u ua laweia mai oe e ka moi o Damaseko no keia wahi no ka malama maluhia ana ia oe a hiki mai i ka manawa ana e hoolilo ae ia oe i wahine nana."

            "O kana ia i hana mai ai, e ke keonimana maikai."

            "Eia nae me he mea la aole oia i hoolako mai ia oe me ka naauao.  He makemake anei kou e laweia aku oe imua o ka moi?"

            "Aole, aole - aole i ka moi.  E lawe ia aku wau e pono ai i kuu makuakane."

            Ma keia e maopopo loa ai ka manao o ka U'i Ulina.  Oiai ka moi me kona mana nui e ku mai ana ma kekahi aoao aole loa he wahi manaolana o ua Ulina la nona.  No ka opio malihini hoi ua ike aku la oia i ka loli ana ae o ko Ulina helehelena, a oiai kela ike e hoomalamalama ana i kona noonoo, ua hoomau hou aku la oia:

            "Aole e hiki ia'u ke hoike aku i ka manawa ou e hoihoi ia aku ai i kou makuakane; aka nae ua hiki ia'u ke hoopaa aku e haawi no wau i na kokua ame ke kiai ana ia oe me ka maluhia.  E pale no wau ia oe mai na lima mai o ka poe au i maka'u ai; a ia manawa hookahi no hoi e ike aku no wau i kou kino ma ke ano he mea hemolele loa i haawiia mai na'u e malama, a e aloha ia aku hoi a e malama loa ia.  A ano hoi, e ka lede, ua haawi mai anei oe i kou hilinai ana maluna o ka'u mau olelo?

            Aole i kamaaina ua Ulina la i na launa ana i maa i ko waho poe, a aole hoi oia i hoomaopopo i na kamakamailio hoohunahuna i ka io maoli o ka olelo.  Ua kamailio aku la oia i ka mea e ulu mai ana iloko ona - e like hoi me ke alakai ana a kona lunamanao - a hoike aku la oia i ka opio mai kona waha ponoi aku ame ka nanaina a kona mau maka, e hoike aku ana i ka opio i kona paulele ana maluna ona.  Ma kana pane ana ame kona nana ana he mea oiaio ua komo io aku iloko ona he manao e pipili aku i ka opio malihini e ku aku ana imua o kona alo, he manao pipili hoi a kaua'e ike iho ai, ina i ike ka moi ia haawina aole e nele kona lili punalua maoli no.

            "E ka lede maikai, e ae ana anei oe e noho kokoke aku wau ia oe no kekahi manawa pokole?  He manao ko'u e hoike aku ai ia oe."

            "Ae," wahi a Ulina, me ka mohala loa ana ae o kona nanaina. 

            Hookuu aku la ka opio malihini i na lima o ka U'i Ulina, a iaia inoho iho ai maluna o kekahi noho e ku kokoke ana ma kahi o ua Ulina la e noho ana, ua hoomau hou aku la oia i kana olelo ana:

            "E Lede Ulina, ua hoopuka mai nei oe i kekahi mau olelo e pili ana no Kuliana, a ua maopopo aku nei hoi ia'u ua maka'u oe iaia.  Ua ike mau anei oe iaia?"

            Haalulu ae la ko Ulina kono i kona manawa i pane aku ai aole oia i ike mua ia Kuliana.

            "Ua lohe anei oe i kona moolelo?"

            "Aole.  Ua hoike mai no o Alabia i kekahi mea ia'u, aole no nae o ka nui loa."

            "Ua hiki ia'u ke hoike aku ia oe apau pono, ina nae oe e ae mai ana e hoolohe mai."

            "He makemake ko'u e lohe, ina nae oe e oluolu mai ana."

            "E manaoio mai ia'u, e kuu lede maikai, i kou manawa e lohe ai i ka'u mea e hoike aku ai, aole oe e ike aku ana ia Kulina e like me kau mea i lohe wale ai.  Aka he hookahi mea a'u e kauleo mua aku nei ia oe;  Ia'u e hoike aku ai i ka moolelo o Kulina he mea pono ia'u ke hoopuka i na olelo ikaika e ku-e ana i kau kane hoopalau."

            "No - ka'u - kane - hoopalau?" i hoopili aku ai o Ulina, me ka okioki ana mawaena o na huaolelo i hoopukaia, ame ke anoe pu ana hoi o kona nanaina.

            "Oia hoi no Horama, ka Moi Damaseko," i pane aku ai ka malihini, a ia manawa pu no hoi ke kaulono pono la kona mau maka maluna o Ulina me he mea la ua aniani mua iaia na manao e uluku ana iloko o na opiowahine la.

            "Aole owau ke kau maluna o na hana o Horama.  O ka oiaio, i hoopukaia ma ke alahele oiaio, aole ia he mea nana e hoinoino mai ia ko'u noonoo."

            "Alaila, e ka lede, e hoole aku ana wau aole o Kuliana he kupuino e like me kau i hapala aku ai maluna ona mamuli o kou maka'u iaia.  Aole loa oia i hana hewa aku i kekahi mea, koe wale no ka mea e noho mana nei ma Damaseko.  E hele oe iloko o na ua ululaau ame na kuahiwi o Lebanona, a e loaa no ia oe he mau kaukani o na ohana ilihune ana i hoohoaloha aku ai me lakou.  Ua lawe mai oia mai ka halepapaa mai o Horama i ke gula ame na mea makamae, ame na mea nani o ka silika ame ka lilina: aka aole oia i hoowaiwai iaia iho me ia mau mea.  ua ola oia ame ka poe e hahai ana mahope ona a ma o aku o ia o na waiwai i loaa mai iaia ua haawiia aku i ka poe ilihune a i nele.  Ua kakali pu iho o Kuliana i na huakai hamelo me na waiwai nui a wawahi aku ia lakou; a he lehulehu o na huakai huli a ka moi i hoouna ae ai i hookuemi hope ia aku e ia.  Malia paha ua pololei na mea i oleloia nona, oia hoi he Weli no Damaseko; aka aole loa iloko ona he manao e hoopoino i ka mea ilihune.  O kana e hana nei, oia ka panai ana aku i ke ino maluna o ka Moi o Damaseko."

            "A heaha hoi ke kumu o kona pauai ana aku ia mea maluna o ka moi?" i ninau koke aku ai o Ulina.

(Aole i pau.)

_____

Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao.

(Kakauia e Simeon K.Nawaa.)

MOKUNA XVIII. (KAU POO EKOLU)

NA MOKU AINA HOU O AMERIKA HEMA.

 

            Mahope koke iho o keia i hoomaka koke ae ai na Pukiki e noho malaila, me ka nana ole ae i ke ku-e mai a Sepania ame na poe imi waiwai i hele ae mai Farani mai.  Mahope iho, i ka manawa a na Paniolo e noho ana ma Buenos Ayers i ike ai he mea pono ia lakou ke paa iho i ka muliwai no ko lakou pono iho, ua hoomaka ae lakou e noho ma ka aoao hema o ke kahawai, a kukuluia ae ke kulanakauhale o Monte Video.  Aka aneane e iwakalua makahiki mamua o ka loaa nui ana he mau okana aina ia Potugala ma Amazon ua hoopauia ae la ma Plata, mahope o ke kaili ana mai ia Farani ae, oiai oia e kaua ana me Potugala (1509) i kahi e ikeia nei i keia manawa Braziliam Guiana.

            I ka 1531, ko na Pukiki hoomaka mua loa ana e hookahua paa loa i ko lakou noho ana malaila, oiai aia ko lakou hooikaika nui mamua aku ma Inia.  I ka 1578 haulehia iho la o Brazil, a pela no hoi me Potugala malalo o ka mana o Sepania - he lilo ana hoi i lilo koke ai i pauku iwi na ke Aupuni o Holaua e hukihuki ai, a oiai ua hoihoi hou ia ae ko Potugala kuokoa i ka 1640, aole i lilo loa ae ka aina ia Potuguala mai na Holana ae a hiki ka 1654.  Ma ia manawa i hoomaka ai ka aina e komo iloko o ke au hou, a huli aku la ko Pokugala hoomaopopo ana i kona mau kolone ma na aoao a i elua o ka Moana Akelanikia.

            He kenekuria me ka hapa mahope mai, ua loaa hou ae la he hoololi ano hou i ku i ka maikai - i ala mai hoi mamuli o ka pilikia ana o Pokugala.  I ka 1808, mamuli o ka lelekaua a Farani, ua hoihoiia ae la ka nohoalii o Potugala no Brazil, oia hoi ka moi ame kona ohana'lii - a mahope koke mai o keia ka wehe hamamaia ana ae o na awakumoku.

            I ka 1815, ua hapai ae la ka moi o Potugala, Keoni VI, ia Brazil ma ke kulana aupuni moi.  Iaia i hoi ai no Potugala i ka 1820, ua waiho iho la oia i kana keiki.  Dom Pedro, ma ke ano he kuhina nui, a he elua makahiki mahope mai, ua kukala ae la oia ia Brazil he aupuni kuokoa, a lawe ae la oia i ka inoa Emepera maluna ona.  I ka 1831 ua haalele iho la o Dom Pedro i ke aupuni, e waiho ana hoi i kana keiki ma ia inoa hookahi no i hooilina nona.  He eono wale no makahiki o keia keiki; nolaila ua kaa iho la ke aupuni malalo o na kuhikuhi ana ame na alakai ana a ke kuhina nui a hiki wale i ka 1841, a ia wa i kukalaia ae ai kana keiki he emepera, malalo o ka inoa Dom Pedro II.

 

MOKUNA XIX.

(KAU POO EKOLU)

HAWAII MALALO O KAAHUMANU.

 

            Hoakaka:  -Ma ka mokuna mua no Hawaii nei, ua hoie aku ka meakakau no ka make ana o Kamehameha I, ka pii ana ae o Liholiho i ka nohomoi o kona makuakane, ka hoohioloia ana o na kapu, ame ka poha ana mai o ka Euanelio malamalama.)

            Mamua o ka nee loa ana aku o ka moolelo no ka lawelawe aupuni a Kaahumanu, he mea pono i ka meakakau e hoopuka ae ma ke ano nui i na mea i ala mai mamua aku o ia manawa.

            I ka 1821 ua hoounaia mai la na lako kukulu halenoho o ka misiona maanei mai Bosetona mai, ame ka nui o na ake'ake'a ana i loaa mai ai ka ae mai ia Liholiho mai no ke kukulu ana i ua hale la maanei.  ua olelo ae ka moi penei.  "Aole loa i ae aku ko'u makuakane e kukulu iho na malihini i kekahi hale maanei koe wale iho no no ka moi."  I ka manawa i eliia ai ka lua o ka hale olalo, ua lawe koke ia ae la na lono ma o a maanei o ka aina he lua hoahu meakaua ua lua la no ka paio ku-e ana aku i ka moi.  O ka halepule mua loa i kukuluia ai, he halepili, i hanaia hoi i Augate 1821.

            Ma ka la 21 o Iulai, oia makahiki no, me ka hoike ole ae o ka moi i kona manao, haalele iho la o Liholiho ia Honolulu no ka holo ana no Ewa maluna o kekahi wahi waapa uuku, a o Boki, Naihe, ame kanakolu poe aialo ka i hele pu aku me ia.  Aka i ka hiki ana o ka ka huakai no ka lae o Baba, me ke komo ole ma ke Awalu.  A i ka waapa e holo ana no Waianae, me ka puiwa nui kona mau alalo i nana aku i ka moi i kona manawa i kauoha ae ai i kona poe hookele waa'e hoomau loa aku ka huakai no Kaua.  Ue nele lakou i ka wai, a pela no hoi me ka ai, a e ooloku ana hoi na ale o ke kai o Kaieie: eia nae iloko o ko ka moi malule i ka ona, aole loa oia i hoolohe mai i na a'o ana a kona mau hoahele, alaila hoomanana ae la oia i kona mau manamanalima, a pane aku la i na kiawaa.  "Eia ka oukou panana, e hookele aku i ka waa lua keia."  Helelua manawa i aneane ai ka waa e piholo, a nonei hou aku la kona mau hoaloha iaia e hoi hou ka waa ihope.

            "Aole," wahi a noi i apue aku ai, "aka e ka a'i oukou i ka liu, a hoomau aku.  Ina oukou e hoi ana me ka wai, e @ no wau no Kauai."

            Mahope o ka hele ana me ka nui o ka luhi, e hoohala ana hoi i ka po holookoa ma ka moana, ua hiki eku la ka huakai a ka moi ma Waimea i ka wanaao, a waiho aku la lakou ia lakou iho iloko o ka mana o Kaumualii.

            I ka wa i lohe ai o Kaumualii i ko Liholiho hiki ana aku, ua holo aku ia oia malama e ka waa a hui me ka huakai a ka moi, a haawi aku la i na hookipa ohaola ana, a malama iho ia lakou me ka maikai.  Mahope iho hoouna mai la oia i kona moku no Oahu e hoike aku i ko ka moi hiki maalahi ana i Kauai.  I kekahi la ae ua malamaia kekahi anaina nui, a ma na anaina la i haawi aku ai o Kaumualii ia Kauai, kona mau papu ame na pukuniahi, ame na moku ia Lihiliho a i kona lohe ana, aole eia i ekemu koke aku, aka kulou iho la kona poo ilalo, a i ka ea ana ae i pane aku ai oia:

            "Aole wau i hele mai nei e lawe aku i kou aina.  E paa iho i ka aina a e malama hoi e like me kou malama mua ana, a e hana aku hoi elike me kou makemake me na moku."

            Ua hoohala iho la na moi a i elua he mau pule lehulehu, e kaapuni ana hoi i ka aina, a ia Liholiho i hoi mai ai, ua konoia aku o Kaumualii e holo iluna o ka moku Cleopatra's Barge i ke ahiahi.  Oiai o Kaumualii e noho ana iloko o ka rumi hookipa me ka hoohuoi ole ae, aia hoi ua haawi ia ae la ke kauoha no ka holo ana, a kailiia mai la oia mai kona aina mai.  O ka la 16 ia o Sepatemaba.  Ma ka la 9 o Okatoba, hiki mai la ua moku nei ma Honolulu, a malaila i hookonokonoia ai oia e mare aku ia Kaahumanu.

            I Ianuari 7, 1822, ka homaka mua loa ana o ke pa'ipalapala ma Hawaii nei.  I ka wa i pa'iia ai ka buke pi-a-pa mua loa o ewalu aoao o Kiaaina Cox (Keeaumoku II) kekahi malaila, e kokua ana i na hana.  Malaila pu ae ka moi ame kona poe kaukaualii kahi i nana ai i keia mea kamahao ia lakou, a ma ia mea ua hookomo hoi ia he iini hou iloko o na 'lii ame na makaainana no ka imi ana i ka naauao.

            I Aperila 16, o ia makahiki hookahi no i hiki mai ai o Mr. Ellis ame kona mau hoahele maanei, a he mau kekua hou hoi ia i loaa no ka hoolaha ana i ka pono Kristiano.

            No ka hooko ana i ka Vanakoua i hopaa ai me Kamehameha I, ea hanaia ae he mokukuna o Kanahiku tona, a kapaia iho la Prince Regent, ma Port Jackson, a hookauia iho la he eono mau pukuniahi maluna ona.  O Kapena Kent ka i hookohuia e lawe mai na moku la ia Kamehameha.  Mamuli o kona kipa ana ae ma ka Mokupuni o Society ma ke alahele no Hawaii nei, a i ko Kent ike ana i ka makemake o Tyerman ame Bennet, He mau kumu mai ka Papa Misiona mai o Ladana, ame Mr. Ellis, ame elua mau alii i hoohuliia i ka pono e holo no na Paeaina o Marguesas, na haawi aku la oia i kona ae e lawe ia lakou, e holo mua no nae no Hawaii nei ua hookipaia lakou e na kumu misionari ame ka moi me kona mau makaainana, a kauaia lakou e noho maanei no eha mahina.  Mahope mai na hoopau ae la keia poe i ko lakou holo ana no na Paeaina o Marquesas, a lawe koke ae la na kaukaualii i na kumu Tahiti, o Auna ame Matatore ko laua mau inoa, a malama ia laua, a na laua i hoike ae i ke ano o na kumu misionari Pelekane nana e hoomalamalama ana ia lakou, a na ka hoike a keia mau kanaka i hookomo iho iloko o na kaukaualii he iini hou e huli i ka pono.

            O ka mare Kristiano mua loa ia mareia ma Hawaii nei mawaena no ia o Hopu ame Delia, ma ka la 11 o Augate, 1822.

            Ma ka la 27 o Aperila, 1823, i hiki mai ai na kokua misionari mua loa ma Honolulu nei.  Iloko o keia mau makahiki ekolu o ke ku ana o ka pono Kristiano, na meemua na hana hoonaauao kumumea, a e ku mau mai ana na moku mai Amerika mai, Kina, ame na aina o Sepania.  He lehulehu o na Hawaii i hiki ke heluhelu a kakau, a he nui hoi ka poe i huli mai ma ka pono hou i laweia mai e na kumu misionari o Amerika.

            Iloko o Mei, 1823, i nee aku ai ka Moiwahine Keopuolani a noho ma Lahaina, a malalo o kona noi ana i holo pu aku ai o Stewart ame Kikeke, ame Tana, kona kahuna Tahiti, a kukuluia iho la malaila ka hoomana, a malalo o ka malama ana a Keopuolani.  Oia nei kekahi o na alii o ka aina i lawe ae i ka pono Kristiano a malama iloko no nae o ka nui o na ake'ake'a imua ona.

            Ma ka la 21 o Augate, holo aku la o Kaahumanu, Kaumualii, Kalanimoku, ame na kaukaualii no Lahaina.  Mahope iho loaa iho la o Keopuolani i ka ma'i, a ma ka la 16 o Sepatemaba i aili ae ai kona aho hope loa, mahope o kona bapetizoia ana e Mr. Ellis.  O kona hoolewa ka hoolewa Kristiano mua loa i malamaia, he hoike ana hoi i ka lanakila ana o ka pono Kristiano.

            I keia manawa no hoi i hooholo ai o Liholiho e hele aku no Pelekane ame Amerika oiai aia ka iini nui iloko ona e ike i na aina nui, a e loaa mai hoi he hoomalu ana maluna o kona aupuni uuku, o ka oi aku no nae e loaa mai na hoomalu ana e kue ana ia Rusia.  Ua malamaia ae he ahakuka mawaena o na kaukaualii ame na alii o ka aina ma Lahaina no ka noonoo ana maluna o keia huakai a ka moi, a ma na aha la i hooholoia ae ai o Kaahumanu i Kuhina Nui, a o Kalanimoku ke kuhina, a hoapono loa ia hoi ko Kauikeouli lilo ana i hooilina moi.

(Aole i pau.)

_____

(picture)

caption:  NA KEIKI PANIOLO EKOLU O WAIMEA WILLIE SPENCER.  IKUA PURDY AME KAAUA.

_____

HE LAAU KUNU.

AYER'S CHERRY PECTORAL-

            "Ua loaa mai ia'u he ma'i pilikia loa iloko o ko'u ake a nawaliwali iho la hoi a hiki pono ole ia'u ke hele a kamalilo hoi.  Ua manao ko'u mau hoaloha aole loa wau e ola ana.  Hoomaka koke iho la wau e lake i ka

AYER'S CHERRY PECTORAL-

a hoomaka koke iho la wau e ike i ka @ o ko'u maikai.  He elua wale no ku omole i lawe ai a o ko'u ola loa no @.  He oiaio ua hoopakele mai oia i ko'u ola."

            O kela kekahi o na hoike iwaena e na kiukani hoike i loaa mai e puli ana i ka @ kamahao o ka

AYER'S CHERRY PECTORAL-

no ke anu, @, ame na ma'i apau o ke ake ame ko ka paa.  Ka laau pookela hookahi i ikeia no kanaono makahiki iloko o na omole nunui a liilii e loaa no keia laau a ma na halekuai loaa lapaau apau.

            Hoomakaukauia e Dr. J.C.Ayer & Co., Lowell, Mass. U.S.A.