Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIV, Number 5, 2 February 1906 — Page 2

Page PDF (1.35 MB)

This text was transcribed by:  Renee Horie
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

lakou nele ole i ka hoomanaoia iloko o ka noonoo o na makaainana apau o Atica ma ke ano ua make no ka lahui.

            A i ka hiki ana mai o ka manawa hailona, ua puka mai la he ekolu mau kahuna i aahu piha me ka lole eleele kanikau iluna o ke kuahu, a mamua pono o lakou e waiho ana he wahi pahu i piha me na popo laau liihi o ciua haneli ka nui.  Iloko o keia huina popo laau liilii aia he akahi haneli ame kanaiwa-kumamakolu popo keokeo a he ehiku popo eleele.

            O na kaikamahine ke hailona mua ia.  A he wa hamau loa keia me ke anoano nui, a aole e nele ka loheia o ke koele o ke kui-pine ke haule iho iluna e ka papahele.  Alaila, hele mai la kela ame keia kaikamahine me ka helehelena kaumaha a kanikau o ka ehaeha nui, i nele ole ke kahe nui ana o na waimaka, a he ku maoli no i ke aloha ka nanaina ke nana aku maluna o ke anaina holookoa, a ma ia ka'i ana i ka pahu popo laau liihi e maopopo ai ka mea i kauia e ka make.

            A i ka hiki ana i ka pahu, no ka lalau ana o kela ame keia i popo nana, ka mea ona e hailonaia ai, aole e hiki iaia ke hookokoke loa aku e ike pono iho ai i ke ano o ka popo ana e lalau ai, a aole no hoi he ikeia aku o na popo i ka paa iloko o ka pahu, nolaila, ua nele loa no lakou i ka ike, a he pono hopu wale aku no a o ka popo e loaa ana oia iho la no ka pane nona iho.

            A i ka pau ana o na popo i ka lawe pakahiia e na kaikamahine puupaa oia no ka manawa i kumakena hou ai, oiai, aole i nele ka maopopo o na kaikamahine i kauia e ka make, no ka mea, o ka poe ia lakou na popo laau liilii eleele, o lakou ka i maopopo no ka make, a no lakou iho la na kumakena ana, a o lakou no hoi na opio wahine e laweia ai no ka lua liona o Ciretia.

            A ia manawa no hoi i ikeia aku ai na kuwili kumakena ana o na wahine opio i kauia e ka make me ko lakou poe makuahine ame na makuakane ame na kaikunane ame na kaikaina, a he ku maoli no i ka ehaeha o ka naau ke nana aku.

            Aka, aole i pau pono na hana, no ka mea, o na keikikane kekahi e hailonaia ai a o ko lakou manawa ia mahope o ka pau ana o ko na kaikamahine.  A i ka hiki ana mai i ko lakou manawa, ua unuhi ae la he eono poe opio kane a o ka hiku hoi aole i ikeia oiai na popo keokeo e ae e unuhiia ana; a iwaena o ke anaina, e holopapa ana ka nunu ana -- "Nawai ana la ka popo eleele ehiku?"

            Aia ma kekahi kia pohaku e ku ana o Pilipo, ke keikikane hookahi a lo, me ka hilinai ana o kona kino i ke kiapohaku, a oia no hoi kekahi o no kanaka opio u'i loa o oloko o Atica, a o na hiohiona hoi o ka holomua nona no na wa e hiki mai ana aia no me ia.

            Aole i kala i make ai kona makuakane, a i keia manawa oia hookahi ka mea nana e malama ana kona makuahine, ka luaui makua hookahi i koe iho, a mai ka wa no hoi o Pilipo i ikaika kupono ai no ka lawelawe ana i ke kakaka ame na pua, mai ia manawa mai no kona malama ana i kona makuahine.  Ma ka aoao hema o ua opio kane nei, kona makuahine e haawi ana i kana mau pule i na akua no ka hoopakele ana mai i kana keiki hookahi wale no, a o kona mea hoi e malamaia ana.

            A ma kona aoao akau e pili aku ana kana opio wahine hoopalau, he wahine u'i nona na papalina i nohoia e ka lamalama o ka wahine n'i nohea a iloko o ka nui o na kanaka aole i nele ka ume nui o ko lakou nana ana maluna o keia mau opio, me ka hooho hamumu ana iwaena iho o ke anaina.  A e like me ka ka makuahine e hana mau ana imua o na akua pela no hoi kana ipo no ke noi ana e hoopakekeia mai ka mea i lilo ai kona puuwai, a i lilo mai ai o hoi kana iaia.

            Alaila, haalele iho la o Pilipo opio i kana ipo hoopalau ame kona makuahine a hele aku la i kahi o ka pahu no ka unuhi ana mai i kana popo no ka hailona ana iaia, a iaia i huki mai ai i kona lima mai ka pahu mai, iaia i lalau aku ai i kekahi o no popo a paa mai iloko o kona lima, ua ike koke iho la oia o ka popo eleele ehiku kana i paa mai ai.

            Me na keehina kaumaha o kona mau wawae e ka'i ana no kahi o kona makuahine ame kana ipo Miss Kamila e kali mai ana, aia pu no hoi ke kaumaha maha ole ke hekau la iloko o kona puuwai, no ke aloha i kona makuahine hookahi a no kana ipo i kunipaaia iloko o kona puuwai i hoapili nona; eia nae, aia me ia ka manao koa wiwoole no ka haawi ana i kona ola no kona lahui i kulike ai me ke kanawai make o Ciretia.

            A hiki i ke kia-pohaku, ua ike iho la kona makuahine ame ka wahine opio i ka nuhou kaumaha o ka make maluna o ke kanaka opio, a he mea-e ka mokumokuahua o ka naau, a na ka waimaka no e kahe kihe'ahe'a makawalu ana ma na papalina o ka makuahine e like me ke ano mau o na makuahine aloha keiki, aka, no ka ipo wahine, aole he waimaka o ka ehaeha maluna ona.  Hakalia a pili e Pilipo ma kona aoao ua apo aku la ka wahine opio i ka a'i ame na huaolelo oia i hoolana aku ai ma kona pepeiao.

            "Aole o oe wale no ke hele ana, e kuu aloha," wahi a Kamila i hoolana aku ai.  "Owau kekahi e hele ana me oe.  Aole e hiki ia'u ke ola me ka ike aku i kuu aloha e hele kohana ana no ka make oia wale no."

            "O oe kekahi, e Kamila?" i hooho puiwa ae ai o Pilipo.

            "Ae, e kuu aloha.  E ukali ana wau ia oe, a ma ke ala au e hele aku ai, malaila pu wau e hele ai, a o kaua like ma ia ala.  E hoomanao oe ia Miss Anetiope, he kaikamahine hookahi a Laikasa, ua unuhi mai nei oia i kana, he popo eleele; a o ia popo ka'u e lawe mai ana na'u."

            "Aole, aole oe e hana pela," wahi a Pilipo.  "Aole he pono o ia manao au e kuko nei.  Ina e hala au, owai la ka mea nana e nana kuu makuahine, ina aole o oe kekahi me ia.  He mea oiaio no, he ku maoli no i ka manaonao ke noonoo iho i keia hana, aka, aole he hiki ke alo ae, a o ka ae wale aku no ka mea e hooko ai."

            "O, e kuu Pilipo," wahi a Kamila, "aole oe e hoole mai i ka ukali ana ia oe, a'u e noi aku nei ia oe.  E ae mai ia'u e hele pu me oe, no ka mea, aole e hiki ia kaua ke kaawale me keia aloha pu no o kaua no kaua iho.  Ma kahi au e hele ai, malaila no wau e hele pu ai, a ke iho oe i na awawa malu o ka make, owau pu no hoi kahi e hele ai me oe.  Mai hoole mai oe i ka'u noi."

            A mamua o ko Pilipo hoopuka hou ana aku i kana olelo ma keia kuka ana me kana ipo, aia hoi, ua kaleleia iho la kona poohiwi akau e kekahi limakanaka, a i kona alawa ana ae ma kona aoao e ku ana kekahi kanaka opio ma ka aoao nona ke kulana oiwi kilakila nani me ka helehelena o ke kanaka u'i.

            "E kuu hoahanau," wahi a ka malihini, i pane aku ai me ka leo ko'iko'i o ke aloha, "he popo kau i unuhi mai nei."

            "He popo o ka make," wahi a Pilipo i pane aku ai, me na hiohiona o ke kaumaha.

            "Ia oe, he makana ia o ka make, aka, ke kaa mai iloko o kuu mau lima, manao wau, e lilo no ia i makana no ke ola.  E oluolu e haawi mai i kena popo eleele o ka make na'u," wahi a ka malihini i pane aku ai me ke kuoo.

            "Pehea?" i hooho ae ai ke keikikane hookahi a Io me ka pahaohao nui.  "He manao oiaio anei kena au, a i ole, he pahenehene paha nau no'u nei."

            "Na na akua i kaupale mai ia'u mai ke komo ana aku iloko o na ano pahenehene ana maloko o na hana luuluu o keia ano," i pane aku ai ka malihini.  "No'u iho, ua makemake loa wau e hele i Ciretia ma ke ano owau kekahi iloko o na ehiku i kuniia no ka make.  Ua hiki hope mai nei au a pau e ka manawa hailona, a pela au i hiki mai la imua ou e noi aku i kou oluolu e haawi mai i ka popo eleele na'u i komo ai au iloko o ka helu.  Nolaila, ke noi aku nei wau ia oe me ke kuio, na'u ka popo a kaua.  Mai au'a oe."

            (Aole i pau.)

 

Kenekuria Umi-kumamaiwa Ame Kana Mau Hana Kamahao.

(Kakauia Simeon K. Nawaa.)

MOKUNA XXIV.

KEKAHI MAU MEA ANO NUI O HAWAII NEI

            Mahope mai, mamuli o na hooikaika pauaho ole ana a Rikeke, ua hooikaikaia ka moi e kakauinoa a'e i kekahi kuahaua ma ka la 17 o Iune, 1839, a ma ua kuahana la ua kauohaia na poe i hoopaaia mamuli o ka ninau hoomana e hookuuia a'e, a aole hoi e hoopai hou ia kekahi mea mamuli o ka hoomana ana i ke Akua.  He 2 pule mahope mai ua loaa aku la elua mau wahine ua hoopaaia iloko o ka papu a ua paa hoi ko laua mau lima i na kupee hao, aka ua hookuu koke ia a'e la laua mamuli o ke kauoha ana a Kekuanaoa.  Me he mea la o keia iho la ka hopena o na hana hoomaau hoomana i ikeia.

            KANAWAI LAIKINI KUAI RAMA MUA LOA.  Mamuli o ke koi ikaika a na kapena moku ame na kanaka Hawaii, e hookapuia ke kuai lama ana ma Honolulu nei, ua hooholo iho la ka moi ame na 'lii ma ka la 20 o Malaki, 1838, i ke kanawai laikini kuai lama mua loa, a malalo o keia kanawai ua hoemiia mai na haleinu rama mai ka umi-kumamalua a i elua wale no.  Iloko o Augate o ia makahiki no ua hooholoia iho la he kanawai e papa ana i ka hoopae ana mai i ka waiona mahope aku o ka la 1 o Ianuari, 1839, a e kau ana i ka auhau dute maluna o ia mau mea o kanalima keneta no ke kalani.

            Ma ke noi a ke Aupuni Hawaii ia Amerika Huipuia ua kapaeia a'e la o Mr. Jones, i ka 1838, mai kona noho kanikela ana no ia Aupuni, a hookohuia mai ia o Mr. P.A. Brinsmade ma ia wahi.

            I KUMU A'O MA NA NINAU KALAIAINA.  Ua ike maopopo ka moi ame na 'lii he mea pono e hooponopono hou ia na lawelawe aupuni ana, a ua kakau leta aku i ke Aupuni o Amerika i ka 1836 e hoouna mai i kekahi kanaka makaukau ma na ninau kalaiaina e a'o iho ia Hawaii nei i na loina lawelawe aupuni naauao.  Mamuli o ka loaa ole ana mai o keia noi, i ka 1838, ua koho a'e la, ka moi ame na 'lii ia Mr. Rikeke i kuhikuhi puuone a i maheleolelo.  Nolaila, i ka 1839, ua hookuuia mai la o Rikeke mai kona noho kahu ana malalo o ka Papa Rosetona, a komo koke a'e la oia ma kana oihana hou ia makahiki no, e kaapuni ana hoi i ka aina a e haiolelo ana maluna o ka ike lawelawe kalaiaina a e kokua ana hoi i ke kakau ana i ke kumukanawai mua loa ame na kanawai.

            NA MAKAHIKI PENEKEKOTA.  O na makahiki 1838 ame 1839 o keia na makahiki "Penetekota" ma Hawaii nei, a ua hoomanao mau ia keia mau makahiki e na hoomana Kalavina i kukuluia maanei, no ka mea o ia ua makahiki i iho mai ai ka Uhane Hemolele a hooluli nui i na kanaka iloko o ka pono.  Ua oi aku maluna o elima kaukani i hookomoia ma na Ekalesia Hoole Pope i ka 1839, a he umi kaukani i kekahi makahiki a'e.  Iloko o na makahiki 1837 a hiki i ka 1839, he ehiku kaukani ekolu haneri ame kanawalu-kumamalua poe i hoohuliia a hookomoia iloko o ka Ekalesia ma Hilo, malalo hoi o ka noho kahu ana a Rev. Titus Coan (Tito Koana).  Ua hoomauia mai no keia huli nui ana o na kanaka i na makahiki mahope mai.

            MAKE O KINAU.  Ma ka la 4 o Aperila, 1839, mahope o ke kaamai ana no kekahi manawa pokole, ua make iho la o Kinau.  Ua hookohu koke a'e la ka moi ia Kekauluohi, kaikamahine a Kalaimamahu ame Kalakaua, i pani hakahaka no Kinau, a ma ia ano iho la i hoomauia aku ai ke kulana kuhina nui ma ka aoao o na kama'liiwahine o ka ohana a Kamehameha.

            KU MAI O KAPENA LAPLACE.  Iloko o ka moolelo o Hawaii nei, mai kona manawa i komoia mai ai e ka malamalama o ka olelo a ke Akua a hiki wale i ka la 9 o Iulai, 1839, aole he mau kukai ana me na mana nui i ikeia ke koikoi maoli elike me ko Kapena Laplace hiki ana mai.  O keia ke kapena o ka mokukaua Farani

"Artemise" nona na pukuniahi he kanaono.  I keia moku e kaapuni ana i ke ao nei, a iaia i ku a'e ai ma Kikane, ua loaa aku la na a'o ana iaia e holo mai no Honolulu nei.  Me ke kali ole iho, a i ole huli mua paha i kana ninau i holo mai ai, ua hoopuka koke a'e la oia i kekahi palapala kuaoha mana aupuni, a o keia malalo iho nei na mea ano nui o ua palapala la:

            "O ka Mea Kiekie, ka moi o Farani, mamuli o kona kauoha ana mai ia'u e holo mai no Honolulu nei, no ka hoopau ana a'e, ma ka limanui, a i ole ma ka hookonokono aku, no na hana ponoole i komohia ai na kanaka Farani e noho ana ma ko Hawaii Paeaina iloko o ka pilikia, ua lawe koke a'e au i keia hana hope ma ke ano he mea pono ia no ka Farani hookele aupuni naauao a akea ana no ka poe nawaliwali.  Ma ke alakai hewa ia ana e na kuhikuhi puuone hiki ole ke hilinaiia, ua hoopouhuliia na alii nui o ko Hawaii Paeaina mai ka ike ana aku aole he mana aupuni ma ke ao holookoa e hiki ke paa mai i ko Farani hookau ana aku i na hoopai maluna o kona mau enemi, a ina aole peia ua hooikaika no lakou e kaana pono i kona mau pono a hoala ole mai hoi i mau mea nana e hoonaukiuki aku iaia (Farani), elike me ka lakou (Aupuni Hawaii) i hana ino aku ai i na Farani.  He mea pono ia lakou ke ike iho i keia manawa, o ka hoohaahaaia ana o ka Hoomana Kakolika me ke kapa ana aku he hoomana kii, ame ke kip@k@ ana aku i na Farani mamuli o ia mea (hoomana) mai keia paeaina aku, he hoohaahaa ana ia ia Farani

ame kona nohomoi:  Iwaena o na aupuni naauao apau aole loa he aupuni i ae ole ia ka hoomana ma kona mau teritori e hoomana me ka akeakeaia.  Nolaila malalo o keia mau kumu ke koi nei au:

            "1.        E kukalaia ka hoomana Kakolika e hookuu laula ia ma na mokupuni apau malalo no na'e o ka hoomalu ana a ka moi.

            "2.        E haawiia i kahua no ke kukulu ana i halepule Kakolika ma Honolulu e ke Aupuni.

            "3.        O na poe Kakolika apau i hoopaahaoia mamuli o ko lakou hoomana e hookuu koke ia a'e.

            "4.        E waiho mai ka moi ma ka lima o ke kapena o 'Artemise' i ka huina o iwakalua kaukani dala ma ke ano he bona no kana hana ma keia mua aku no Farani:  a e hoihoiia aku no hoi ia huina dala i ka manawa e ikeia ai ua hookoia na olelo o keia kuikahi me ka pololei.

            "5.        O ke kuikahi i kakauinoaia e ka moi, pela pu no hoi me ke dala, e laweia mai iluna o ka mokukaua 'Artemise' e kekahi o na alii kiekie:  a e kipu aloha ia ka hae o Farani me na kani pu he iwakalua-kumamakahi.

            "O keia na kumu kaulike a o keia hoi ke kumukuai e hiki ai i ka moi o ko Hawaii Paeaina ke malama i ka noho hoaloha ana me Farani.  Ina hoi, e ku ole ana elike me ka mea i manaoia, a alakai hewaia e na poe a'o hewa, a ma ia ano e hoole ai ka moi ame na "lii i ke kakauinoa ana i keia kuikahi a'u e waiho aku nei, e hoomaka koke no ke kaua, a o na pilikia apau ame na kaumaha apau e loaa mai ana e kau aku no ia maluna o lakou (ka moi ame na 'lii) wale no, a e uku no lakou i na poho apau e loaa ana i na makaainana o na lahui e a malalo o keia mau kumu ua loaa ia lakou ka pono e koi ai."

            Oiai aia ka moi ma Lahaina i kela manawa ua hoouna koke ia aku ka lohe iaia, oiai e paaia ana o Haalilio, ke Kakauolelo a ka moi, iluna o ka mokukaua ma ke ano he malihini pio.  Ua kukala pu ia a'e no hoi ua paa ke awa i ke panikuia.

            Ua hoouna pu ia aku no hoi na leta i na Kanikela Pelekane ame Amerika e hoike aku ana i ko Kapena Laplace manao e hoomaka ke kaua ma ka hora 12 awakea, a e haawi ana hoi oia i ka malama maikai an i na makaainana o, na lahui e maluna o kona moku, ina na'e e makemakeia.  Ma ka leta a ua kapena la i ke Kanikela Amerika ua komo keia mau manao:  "Aole au i hookomo pu iloko o keia papa (na poe i makemake i ko lakou maluhia na ua kapena la e malama mai) i na poe i oleloia i hanauia ma Amerika, i komo nae ma ke apo kahunapule Hoole Pope, i haawi i kana mau a'o ana i ke alii o keia paemoku, e hoohulihuli ai i kona mau manao, a o lakou hoi ke kumu o keia hoohaahaaia ana o Farani.  No'u nei o lakou no kekahi hapa o na Hawaii, a he mea pono ia lakou e komo pu iloko o na ehaeha o ke kaua a lakou i hookau mai ai maluna o keia aina."

            Ma keia ua hele aku la na kumu misionari e ninau i ke kanikela Amerika no ko lakou mau pono, ina paha e malama mai ana ke Aupuni o Amerika Huipuia i ko lakou mau ola ame ko lakou mau waiwai, a o ka pane i loaa aku ia lakou, o ia hoi, iloko iho a ke apo o kahi e welo ana ka hae Amerika ua hiki iaia ke hoopaa aku he wahi ia e palekana ai ko lakou mau ola.

            Malalo o ke noi ana a ke Kuhina Nui, Kekauluohi, ua hoopaneeia ka la e hoomaka i ke kaua a hiki i ka Poakahi, ka la 15, i loaa'i ka manawa i ka moi e hiki mai ai i Honolulul nei.  Aka, i ka auwina la o ka Poaono, aole hoi i hoea mai ka moi ua hele aku la o Kekuanaoa iluna o ka mokukaua  a waiho aku la ia Kapena Laplace i ke kuikahi i kakauinoaia e Kekauluohi ame ia ma ka aoao o ka moi, a waiho pu aku la no hoi i ka huina o iwakalua kaukani dala, he hapa hoi o ua huina la na kekahi haole i hoaie aku i ke Aupuni.  Ua helu pono ia iho ka huina o ua mau dala la, alaila hookomoia iho la iloko o kekahi mau pahu he eha ko lakou nui, alaila uwepaia iho la a paa me ko Hawaii nei sila.

            I ke kakahiaka o kekahi la a'e, hora eiwa, o ka la 14, hoea mai la ka moi mai Lahaina mai, a mahope koke iho o ia manawa ua hele a'e la o Kapena Laplace, me hookahi haneri ame kanalima koa me ka lakou mau meakaua ame ke kani ana o ka bana, no kahi o ka moi, a malaila i malamaia a'e ai he anaina hoomana o ka oihana koa malalo o ka lawelawe ana a Rev. R. Walsh.

            (Aole i pau.)

 

KA AHA KUHINA LIBERALA O ENELANI.

Campbell-Bannerman      John Burns