Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIV, Number 14, 6 April 1906 — Page 7

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII

 

NUPEPA KUOKOA

HONOLULU, T. H.,POALIMA, APERILA 6, 1906.

 

 

Kenekuria Umi-kumamaiwa

AME

Kana Mau Hana Kamahao

(Kakauia Simeon K. Nawaa.)

 

MOKUNA XXVIII.

MAMUA IHO O KE KAUA KULOKO.

 

            Ua aeia o Kaleponi e lilo i mokuaina a komo pu aku la iloko o ka huina o na mokuaina apau a hooholo pu ia ae la ke Kanawai o na Kauwakuapaa Mahuka.  A ma keia manawa no hoi i ikeia ae ai ka pii mahuahua o ka waiwai ame ka ulakolako o ka aina a he nui no hoi na apana i hooliloia ae i mau mokuaina a me ka pii mahuahua ana o ka heluna kanaka, a hiki i ka wa i hoomaopopoia ai ua nui loa ae na hoa ahaolelo a uuku hoi ka hale ahaolelo ma Wakinekona, pela i hoonoho ae ai ka Peresidena i ka pohaku-kihi o ka hale pakui hou o ka hale kaukanawai o Amerika o ia mau la.

            Ma ka holo ana o ke Kanawai o na Kauwakuapaa Mahuka, mai ia manawa mai ka homimi ana o ka mau ana o na hana o ka maluhia.  A ma ka nee ana o ka manawa ame ka like ole o na noonoo kaukanawai ua pii ae no na ikiiki a mamuli o na hana o keia ano i waihoia aku iloko o na aha hookolokolo kekahi mau kumu o ka ikiiki loa ana.  A o ua kanawai nei me na hoololiloli ana ua nele ole ke komo mau ana o na haku-kauwakuapaa me ka ikaika nui a kokua aku no ua kanawai nei.

            Ma kekahi mau mokuaina, ua loaa aku la na kauwakuapaa i holo mahuka mamua loa aku a i male a loaa na ohana iloko o ia mau mokuaina a i ka loaa ana, mamuli o na palapala hooia i hooiaioia ua hopu hou ia aku la lakou a mamuli o ka ikaika o na kanawai  Federala ua hiki ole ia lakou ke hoopupu iho a haawipio aku la iloko o ka nohona kauwakuapaa.  A ma keia ano iho la i ulu mau mai ai na hakoko ana, mamuli o na makemake hoopakele o ka poe nini i ke ano kauwakuapaa.  O kekahi o na hana kaulana loa iwaena o na hana hoopakele i ka poe kauwakuapaa i mahuka oia no ka hana hoopakele i lawelaweia ma Bosetona, iloko o ka malama o Feberuari o ka makahiki 1851, ma ka hoopakeleia ana o kekahi Paele ma ka inoa o Shadrack mai ka lima mai o ka Ilamuku mai o Amerika Huipuia e kekahi poe he nui wale a o na paele nae ka hapanui, a na lakou  i hooikaika a komo ua paele mahuka nei iloko o Canada, ke kumu o kona pakele ana.

            He nui na pohihihi maluna a iloko o keia Kanawai Kauwakuapaa, no ka mea, he nui ka poe i lokahi ae ma ia kanawai a he nui no hoi ka po i ku-e maoli, a ku kulanalana ae la ke kahua o Amerika ma ke ano hui iloko o na noonoo like ole, oiai kekahi poe makaainana, e i ana o ka hoomau ana i ke ola o ua kanawai nei oia no ka mau o ka hui ana o na mokuaina, a o ka hoopau ana ae iaia oia no ka hoailona o ka helelei aku o ua mau mokuaina huiia nei.

            A ua ikaika mai la ka like ole o na noonoo maluna o keia ninau a ikeia ae la ka mahae mawaena o ko ka Akau poe mai ko ka  Hema ae, a i ka hoomaka ana o ke kau koho peresidena o ka makahiki 1852 o keia ninau kekahi i komo pu aku a nana i hoouluku nui ae i na makaainana.  Ma ka halawai makaainana Demokarata nui i malamaia iloko o Baltimore ma ka la 1 o Iune, 1852, o na alakai ikaika loa no ka waeia ae i mau moho oia no Lewis Cass o Mikikana, James Buchanan o Penikilivenia ame S. A. Douglas o Ilinoi.  Aka, na na rula ano-e o na Demokarata e i ana aia ka holo i ka elua-hapakolu o na balota e lilo ai kekahi i moho, ke kumu i komo ole ai he hookahi o na inoa ekolu i moho.  Alaila, ma ka noonoo nui ana o ka Ahaelele ua huli ae la ka wae ana o ua aha nei maluna o kekahi kanaka opio ma ka inoa o Franklin Pierce o Nu Hemesia.  He kanaka nanaina u'i keia opio, a he mau oihana aupuni kekahi ana i lawelawe ai, a he aliikoa hoi ma kekahi manawa, eia nae, aole he lawa o ka ikaika ame ka makaukau no ka hoopiha pono ana i na hana apau o na oihana ana i noho hana ai.

            Maluna o na kahuahana a na aoao kalaiaina ua maopopo loa ua hoea mai na hana kalaiaina maluna o ke kahua paonioni ikaika loa.  Ua kuahaua a'e la no na aoao kalaiaina Whigs ame Democarata, mawaho a'e o na mea mau, i ko laua ae lokahi ana i ke kanawai hookaulike maluna o ka ninau hookauwakuapaa.  Aka na'e, ua ala mai la he mea nana e hoonioni i keia mau aoao kalaiaina nui o ka aina ma ka Aha Elele a ka aoao Free Soil (Aina Lanakila), i hui a'e hoi ma Pittsburg, iloko o ka mahina o Augate, ma ka la 11.  Ua kukulu hou a'e no keia aoao kalaiaina i ka lakou i hoopuka mua ai i ka 1848, e ku-e ana hoi i ke Kanawai Mahuka o na Kauwakuapaa (na negero) he kanawai hoohaahaa i ke kulana Karistiano ame na kahua oiaio o ke kanawai, a kukala a'e la hoi i kana papa hana; aole e kukulu hou ia i mau Mokuaina Hookauwakuapaa, aole hoi e kukulu hou a'e i mau Teritori Hookauwakuapaa, aole hoi e malama ka lahui i na kauwakuapaa, a aole hoi he ahaolelo lahui no ka punuku ana aku i na kauwa.  Aole i loaa i keia aoao ka ikaika i loaa ai i ka 1848, oiai aia ka aina ke hoa'o la e kuu iki iho mai na houpuupu kalaiaina i puoho a'e i na makahiki mamua iho, a aia no hoi he heluna nui o na poe Whigs ke kulanalana la na manao a hiki ole ia akou ke koho aku ma ko lakou aoao.  No na Democarata hoi, aole e lakou mahae, a ua kakoo like a'e no hoi lakou i ka lakou moho peresidena ame ko lakou aoao, a o ke kau koho e hoea mai ana ua maopopo loa ko lakou lanakila oikelakela.

            He elua mau kanaka nui o ka aina i make i ka wa e malamaia ana na hoomakaukau ana no ke kau koho balota Peresidena, oia o Mr. Clay ame Mr. Webster @ nolaila, ua kaa aku ia na hana o na aoao kalaiaina iloko o na alakai hou.

            Ma ke koho balota i malamaia, ua lanakila hou no na Democarata, a ua koho'a o Mr. Pierce i Peresidena, ma o ka lilo ana o na mokuaina apau iaia a koe na mokuaina o Vermont.  Makekukeka @enese ame Kenetake, a o ka nui o na elele o ka aha hoonoho peresidena i hio ia Mr. Pierce, he elua haneli ame kanalima-kumamaha, a o ko Generala Scott hoi he kanaha-kumamalua.  Ua pii pu a'e no hoi ka ikaika o na Democarata iloko o ka Hale he kanakolu-kumamahiku, a iloko hoi o ka Senate he eono.

            Mamua o ka hoea ana mai o kekahi kau koho balota hou, ua kiolaia a'e la ka aoao kalaiaina Whig mai kona noho mana ana a lilo a'e la kona makalua i ka aoao Repubalika, he aoao hou hoi i kukuluia nana e anai aku i ke keiki punahele a ka aoao Demokarata, o ia ka hookauwakuapaa ana i na Paele.  I kela manawa hookahi no hoi ua kukuluia a'e la he aoao kalaiaina hou e oni a'e ana e lawe ia makalua hookahi, a ua kapaia keia aoao hou ka aoao "Amerika," a ua kapaia aku keia aoao e na aoao e ku-e ana iaia he :Aoao no ka Poe Naaupo," a ua ala mai keia aoao a ku-e ikaika loa i ke komo ana mai o na limahana mai na aina e mai.

            I kela manawa aia ke pii mahuahua la ke komo ana mai o na limahana mai Europa mai, a oiai aia o Europa iloko o ke ahi enaena o ke kaua, ua hooi loa ia aku ka nui o na kanaka e haalele ana ia mau aina a holo no Amerika.  Mamuli o keia, ua ala mai na manao ku-e, a ua lilo a'e ia i kahua na ka aoao Amerika e kukala mau ai:  "Nana Amerika no e rula ia Amerika."

            Iloko o keia manawa aia no ke pii mahuahua la na manao ku-e i ka paa ana i na kauwakuapaa, a ua hanaia a'e he mau hana e hoouluulu mau ia ai na manao ku-e ikaika i keia mea.  Ua kakauia a'e na moolelo i haku wale ia e pili ana i na hana hoomainoino a na haole o ka Hema maluna o ka lakou mau kauwa, a o kekahi o keia mau moolelo ua hu aku mawaho o ka mea kupono: eia na'e ua manaoio loa na kanaka o ka Akau ia mau mea, a ua lilo ia he mea nana e hoomahuanua aku i ko lakou inaina i ka hookauwakuapaaia ana o na Paele.

            Ma ka la 5 o Dekemaba, 1853, nono iho la ka Ahaolelo Democarata i koho pu ia ai me Mr. Pierce, a iloko o keia kau i hoomaka hou ai e hahana na paio ana ma na aoao elua iloko o ka Ahaolelo, maluna o ka ninau no ka wehe hou ana i na mokuaina hou.  Ua hookomoia a'e la e Mr. S. A. Douglas iloko o ka Senate he bila no ke kukulu ana i ka Teritori o Nebraska, a ma ua bila la, ua hookuuia na kela ame keia mokuaina e hana no lakou, he ipuka hoi e wehe ana i na hana hookauwakuapaa; aka, ua like ole iho la ka manao o ka Senate, a i mea e make ole ai ua bila la, ua laweia a'e la e ke komike a hookomo hou ia a'e la iloko o ka mahina o Ianuari, eia na'e ua hoololiia kekahi mau pauku a ma kahi hoi o ke kukulu ana a'e i hookahi wale no Teritori, ua hookomoia a'e la ma ua bila la e kukuluia i elua Teritori, a o keia no hoi na Teritori o Kansas ame Nebraska.

            Ua hoomauia aku keia paio ana, e ku-e ana hoi ka Senate i ka Hale a o ka Hale hoi i ka Senate; nolaila, ua mau no ka pii ikaika ana o ka ninau hookauwakuapaa a hiki i ke kau koho o 1854.

            Ma keia kau ua ikaika loa mai la ka aoao "Amerika," a ua lilo a'e la ia lakou kekahi mau lala o ka Ahaolelo, a pela no hoi ka lakou mau moho Kiaaina o Makekukeka ame Delaware.  Mamua hoi o ka hui ana a'e o ka Ahaolelo o 1855, ua lilo a'e la i keia aoao hou na Mokuaina o Nu Hamesia, Makekukeka, Roda Ailana, Kenetiketa, Nu Ioka, Kenetake, ame Kaleponi.

            O ke kau ahaolelo o 1855, o ia kekahi o na ahaolelo i nui loa ai na aoao kalaiaina like ole.  Aia he mau hoa no ka aoao e ku-e ana i ka hoolilo ana a'e ia Nebraska i Teritori, pela hoi me na Democarata, na Whigs kakoo-hookauwakuapaa, ame ka aoao Amerika, a mamuli o keia nui huikau ua lilo he elua mahina ma ke koho ana i lunahoomalu no ka Hale.  Iloko no na'e o hookahi makahiki mahope mai, ua lele a'e la na poe ku-e no Nebraska a poholo iloko o ka aoao Repubalika.

            Iloko o ka makahiki mua o ke ku ana o keia aoao hou, ua lilo mai la na koho ana a na mokuaina he umi-kumamalima, a ua kohoia kona mau lunamakaainana he hookahi haneri ame umi-kumamahiku no ka Hale o na Lunamakaainana, a he umi-kumamakahi hoi Senatoa.

            O ke kau koho o 1856 he kau ia no ka paio o na aoao kalaiaina eha.  O ka aoao kalaiaina mua i hoomaka a'e e haku i kona kahuahana o ia no ka Amerika, i noho a'e hoi kana ahaelele ma ka la 22 o Feberuari, 1856, ma Piladelepia.  Ua waeia a'e o Mr. Fillmore i moho-peresidena no ia aoao, a o kona kahuahana ua like no me mamua, e paa ana i ke komo ana mai o na lahui e, ka malama ana i ke Kumukanawai ame ka hookaawale ana i na pono o na mokuaina, a ma ia ano ua manao keia aoao kalaiaina pela iho la e hukiia aku ai ka noonoo o ka lahui mai ka ninau hookauwakuapaa aku.

            Iloko hoi o Iune, ma ka la 2, noho iho la ka ahaelele Democarata, ma Cincinnati, a iloko no o ka mahae o ua ahaelele la, ua ku iho no na lala a nana i ka ihiihi o ka aoao kalaiaina a lakou e ku ana.  Ua makemake mai la na elele mai na mokuaina o ka Hema e wae hou ia no on Mr. Pierce i moho Peresidena: aka, ua ku-e mai la na elele o ka Akau, a waiho a'e la ia Mr. Buchanan@ o kekahi poe hoi ua makemake a'e la lakou e wae ia Mr. Douglas.  Mahope o ke koho ana no umi-kumamahiku manawa ua waeia a'e o Mr. Buchanan i moho Peresidena a o J. C. Breckenridge hoi i moho Hope-Peresidena.

            Ma ka la 17 hoi o Iune, malama a'e la na Repubalika i ko lakou halawai ahaelele mua loa ma Piladelepia.  Ua hiki a'e na elele mai na mokuaina apau o ka Akau, koe na'e o Marelana, Delaware ame Kenekate.  He opiopio loa keia aoao i kela manawa e hiki ole ai iaia ke wae a'e i na alakai i makaukau ma na lawelawe ana ma na ka@ koho balota, eia na'e ua wae a'e no ia John C. Fremont, kela aliikoa i hoikeia ma kekahi mau mokuna i hala nana @ kii a kaili mai i ka Mokuaina o Kaleponi mai na Mekiko mai.

            Ua hui a'e la hoi ke koena o ka aoao Whig ma Balatimoa m@ ka la 17 o Sepatemaba, a kakoo a'e la lakou ia Fillmore i moho n@ lakou, a o keia no ho@ ka moho a ka aoao Amerika.

            Ma ke koho balota i malamaia ua puka hou no na Democarata aka, ua maopopo loa ma ia kau koho ka pii ikaika loa ana o ka aoao Repubalika, oiai ua lilo a'e la ia aoao he 1.341.264 balota a o ko na Democarata hoi he 1.838.109.  Ua lilo ma keia hoho ana na mokuaina o ka Akau a koe o Peneselevenia, Nu Irese, Indiana ame Ilinoi, eia na'e ua ikaika no na Repubalika ma ia mau mokuaina, a o keia ke kau koho balota i maopopo loa ai, aia no he manawa a e kau no o Repubalika i ka hanohaweo.

            I ka noho ana o Mr. Buchanan ma ka noho Peresidena iloko @ ke kau mua, ua kau mai la ka pilikia dala maluna o ka aina.  Mamua aku oia manawa, mai ka 1846 mai, ua holomua na hana apau oluna o ka aina, a i ka wa i kau mai ai keia pilikia ua hooikaika na mea apau e hapai hou i ka aina iluna.  Iloko o ka manawa pokole ho@ hou mai la ka holomua; aka na'e ma na ninau kalaiaina aia no ke paonioni ikaika la.

            Mamuli o ka olelo hooholo a ka Aha Kiekie maluna o ka hihi@ o Dred Scott, he Paele kauwa, ua onouia aku ka aina iloko o ke kaua kuloko, a he puupuu ikaika loa hoi ia i kiolaia aku imua o na maka o na Repubalika.  Ua laweia aku keia kauwa e kona haku ma Misouri, a mahope mai ma ka Mokuaina o Ilinoi, a mahope mai no ka Papu o Snelling, a hoi hou no Misouri.  Ma Ilinoi ua hookapuia ka malama ana i na kauwa, a pela no hoi ke Kanawai i ae lokahiia i 182@ e pili ana no na Teritori ma ka hema o Misisipi.  I ka wa i hoi ho@ ai keia Paele @o Misouri, ua hoa'o a'e la oia e hookuuia oia mai kona noho kauwa ana, a ua ala mai la ka ninau iloko o ka Aha Kiekie ina paha o ka hehi ana o keia kauwa ma ka lepo o kekahi mokuaina i papaia ka malama ana i na kauwa, he mea ia no ua kauwa ia e hemo ai mai kona noho kauwa ana a lilo a'e i makaainana aole paha?

            Ma ka noho ana o ka Aha Kiekie o ke Aupuni Federala a noonoo i keia ninau, ua puka mai la ka olelo hooholo e paa ana no i keia kauwa malalo o kona haku, oiai he kauwa no oia i laweia mai ai.  Na keia olelo hooholo a ka Aha Kiekie i hoopiha loa i na kanaka i ka inaina, a o ka oi loa aku no nae iwaena o na Repubalika i ku-e ikaika loa i ka noho hookauwakuapaa ana o na Paele, a i ole o kekahi lahui e aku paha, ma Amerika Huipuia.

            O ka ikaika maoli o ka aoao Democarata ma ka Hema no ia, a nolaila, ua kaa aku ka hilinai ana o ka aoao Democarata no ia mua aku ma ia mau Mokuaina.  O na lawelawe ana a ka Mana Hooko o ke Aupuni ka mea nana i hooikaika loa aku i ka aoao ku-e iloko o ka ahaolelo, o ka oi aku no na'e maluna no ia o na mea e pili ana ia Kansas.

            Ma na hana kuloko iho o Kansas, ua lilo a'e la ka ahaolelo i ka aoao e hookuu laula ana ia Teritori no ke komo ana aku o ka poe e makemake ana e hookahua iho malaila, elike hoi me ia i ikeia ai ma ke kau mua o ka noho Peresidena ana o Mr. Buchanan: aka, mamua o ka hookuu ana aku i kona mana, ua kahea a'e la ka aoao e makemake ana i ka hookauwakuapaa i ahaelele Mokuaina, no ka hui ana a'e ma Lecompton iloko o ka mahina o Sepatemaba, no ka hoomakaukau ana i kumukanawai no ka Mokuaina.  Ua hui i'o a'e la ua ahaelele nei, a apono a'e la i kekahi kumukanawai iloko o ka mahuna o Okatoba, a ma ua kumukanawai la ua hookaawaleia no ke kukulu hoomau loa ana aku i ka hana hookauwakuapaa.  Ua hooholo iho ua ahaelele la aole e waiho aku i keia kumukanawai holookoa imua o na makaainana no ke koho balota ana, aka o ka ninau wale no e pili ana i ka hookauwakuapaa ana, o ia hoi "ina paha e aponoia ana ka hookauwakuapaa a i ole aole paha" ---he hana hoi e kikoo ole ana i na mea e a'e i hookaawaleia maloko o ua kumukanawai la nana e malama ana i na waiwai i paa malalo o na hana hookauwakuapaa e ku ana ia manawa.

            Ua ku kaawale a'e la na poe ku-e i na hana hookauwakuapaa ma ka la koho balota @ malamaia iloko o ka mahina o Dekemaba: nolaila ua aponoia ae ua kumukanawai la.  Ma ka noho ana hoi keia o ka Ahaolelo, i lilo a'e hoi ka hapanui o na lala ma ka aoao e ku-e ana i ka hookauwakuapaa ana, ua hooholo iho la ia e waihoia aku keia kumukanawai holookoa imua o na makaainana no ke koho ana, a ua malamaia a'e la ke koho balota ana ma ka la 4 o Ianuari, 1858, a ma ia koho ana ua haule ua kumukanawai la, oiai ma keia iho la ua noho aku la na poe kakoo i ka hookauwakuapaa a o ka poe ku-e ka i hele a'e e koho.

            Ma keia no hoi ua komo pu mai la ka mana hooko e hooikaika ma ka aoao kakoo i ka ninau hookauwakuapaa, ma ka hooikaika ana o ka Peresidena iloko o ka Ahaolelo Nui e hooliloia mai o Kansas i mokuaina malalo o ke kumukanawai i hanaia e ka ahaelele o Lecompton: aka na'e, oiai no he mau lala Democarata no kekahi iloko o na Hale a i elua, ua hiki ole ke hooholoia ua kumukanawai la iloko o ka Hale o na Lunamakaainana.  O ka aoao ku-e iloko o na Democarata ua noho alakaiia e Senatoa Douglas, i ku a'e hoi ma ke kahua e haawi ana i ka mana laula, a mamuli oia kumu aole oia i makemake e lilo oia i mea nana e hookonokono aku i kekahi kumukanawai maluna o na makaainana e noho ana ma Kansas.  Ua hoa'oia a'e e lawe mai i ae lokahi ana malalo o kekahi mau kumu, aka ua haule no: no ia mea ua kali mai la no o Kansas i kona pono ma ka loli ana a'e o ke kulana o na aoao kalaiaina iloko o ka Ahaolelo Nui.  Ma ka la 11 o Mei, 1858, ua hookomoia a'e la o Minesota a lilo i Mokuaina ma o ke kanawai a ka Ahaolelo Nui i hooholo ai iloko o Feberuari, 1857.

            Ma ke kau koho balota o 1858, ua ikeia a'e ka pii mahuahua hou ana a'e o ka ikaika o ka aoao Repubalika, he mea hoi e hoike aku ana i na Democarata e makaala lakou.  Me ka paakiki no hoi i hiki ai ia Douglas ke hoi hou iloko o ka Aha Senate, a i kona manawa e hele haiolelo hooikaika ana ua ala mai na makaainana a ku-e iaia.

            Ua hoike mua ae no hoi na Repubalika o Ilinoi i ko lakou manao e hoolilo ae ana ia Aberahama Linekona i Senatoa no lakou, he kanaka kakaolelo kaulana i loaa iaia ka hanohano ma na paio kalaimanao ana, a he kanaka ano nui hoi ma kona Mokuaina.  Ua ikeia mamua iloko o ka aoao kalaiaina Whig, mahope iloko o ka aoao e ku-e ana no Nebraska a mahope he Repubalika.

            Iloko o ka wa e malamaia ana na haiolelo hooikaika balota, ua hui ae o Aberahama Linekona me Mr. Douglas a paio ikaika maluna o ka ninau hookauwakuapaa, a ma ia paio ana i hoike ae ai o Mr. Linekona i kona manao ku-e ikaika loa maluna o ia ninau.  Ma ko Linekona manao he ninau ano nui ia a ka lahui e hiki ole ai ke kapa iho ia Amerika Huipuia he "Aina a he home no ka Lanakila," elike hoi me ka hookumuia ana i ke au o Wasinetona.  Wahi hou no a Linekona, ua mahae ka lahui maluna o keia ninau, a o "ka hale i mokuahana iaia iho aole ia e mau ana."  Wahi hou a Linekona ma kona manao paio me Douglas:  "Aole o'u manao e hiki ana i keia Aupuni ke ku me kekahi hapa e malama ana i na kauwa a o kekahi hapa hoi e hele lanakila ana.  Aole o'u manao e hiolo ana keia hale, aka, o ka'u e manao nei e pau ana kona makuahana ana.  E hiki mai ana ka manawa e lilo ae ai i hookahi, ma kekahi aoao paha a i ole ma kekahi paha."

(Aole i pau.)

 

 

 

KA HUAKAI O KE KEIKIALII O WALE, PELEKANE MA KONA OTOMOBILE MA KA WAOAKUA O INIA

(caption below a picture in lower left corner of the newspaper)