Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 40, 2 October 1908 — HE PAUAHI ANO NUI. [ARTICLE]

HE PAUAHI ANO NUI.

Ma ka po Poaha o ka pule i hala, ma ke alanui Puowaina, kokoke i ke alanui Ema, ma ka aoao Waikiki o ka halenoho o Louis Miranada, i loaa aku j ai o Kaaa iloko o kekahi hale uuku e a ia mai ana e ke ahi, oiai no oia e. okuu mai ana iluna o ka noho, ua hele a papaa i ke ahi, a o Kamaliikane hoi ua loaa aku ia me na puka ma ke poo me na palapu e ae ma kona kino ua hele a haukae i ke koko, a o ke ahi i kela manawa e holapu hele ana ia loko o ka hale. 0 kekahi keia o na hihia pohihihi loa a ke kiure koronelo i noho ai e noonoo ma ka auwipa la o ka Poalima ae; a ma ka auwina la o ia la no i make loa aku ai o Kaaa maloko o ka halema'i me ka ehaeha me ka puai leo ole, a mamuli o na palapu i loaa ia Kamaliikane, he mau palapu i maopopo ole ka mea nana oia i hoeha, ua hoihoiia aku oia noloko o ka halema'i Moiwahine. He mau keiki na mea nana i ike mua i ke ahi he mau minute mamua iki iho o ka hora ewalu o kela po maloko o kekahi rumi moe ma ka aoao Waikiki 0 ka halenoho o Louis Miranda, ma ke alanui Puowaina; ua holo koke ke* kahi o laua i ka pahu hoike pauahi ma ke kihi o na alanui Puowaina ame Ema a ua pane koke mai la ka oiliana kinaiahi, a o kekahi hoi o na keiki ua holo koke iloko o ka hale a loaa aku la o Kamaliikane iaia ua hele a haukae i ke koko, a ma ka Kamaliikane hoike mai iaia ua pepehiia oia e ke Kepani. Mailoko aku o kekahi mmi moe ma ka aoao ma Waikiki, e lalapa mai ana ke ahi, aohe nui loa o ke ahi maloko o ka rumi moe ma ka aoao ma Ewa i kela manawa. He wahi rumi moe uuku mauka iho aolie i a ia e ke āhi, eia nae ua nininiia oloko i ka aila mahu. 1 ka wa i hiki mai ai ke kaa kinaiahi ua loaa aku la iloko o kekahi wahi hale uuku mahope aku kekahi kanaka e noho mai ana a e a ia ana e ke ahi a he manaonao maoli kona helehelena ke nana aku. 0 kona poo, na poohiwi ame na lima ua papaa maoli a ua aneane loa e nalowle kona helehelena. Ua hoihoi kokeia oia iloko o ka halema'i maluna o ka manele a mai kona manawa i loaa aku ai a hiki i kona manawa i make ai aole oia- i pane wahi leo iki. I ka wa i kani ai ke oeoe pauahi, ua holo mai la kekahi wahi keiki hana o ka hale pa'i nupepa Gazette, o Frank Machado kona inoa, ma ke alanui Puowaina, ma kahi kokoke 1" ka halepule Moremona ma Auwaiolimu a hiki i-ka hale pauahi. I kona kaalo ana ae mawaho o kahi hale uuku e a ia ana e ke ahi ua holo koke aku la'oia malaila, a 1 kona pale ana aku i ka puka ike koke aku Ia oia ia Kaaa e noho mai ana iluna a e lalapaia ana e ke ahi. Ua komo koke aku la oia iloko a hopu aku la i na lima o ke kanaka poino; ua hoopiha kokeia oia i ka maka'u, no ka mea, iaia i huki mai ai i kona lima ua hemo mai la ka i'o, ua mo'a i ke ahi a o kona mau aahu e kakepa ana i kela manawa e lalapaia ana no e ke ahi Ua hooikaika oia e huki mai iaia a hiki i kona kaa ana iwaho; ua hina oia ilalo a ua hapai ia ae nae iluna. Ua hoao kokeia ke kinai ana i ke ahi e keia wahi keiki Pukiki ame kekahi mau lima kokua e ae a hiki i ka pio ana mamuli o ke kiolaia ana aku i ka lepo ame kekahi apanapana lole. 0 ka inea kupaianaha loa o kela kaaaka, aohe hiki ke kamailio mai a hiki wale 1 kona laweia ana i ka halema'i. Mai ka manawa i ike mua ai kela mau keiki i ke ahi a hiki i ka wa i komo aku ai o Machado iloko o kalii hale uuku, i ka nana aku e a mauia ana o Kaaa e ke ahi, a o kona mau aahu mua ua pau i ke ahi, a o na kapa ana e aahu ana i ka manawa i loaa aku ai, ane mea la noluna mai o ka moe a Kamaliikane e moe ana. līe hoike ana mai keia aole no oia i papaa loa i kona manawa i haalele iho ai i ka hale mamua o kona holo ana aku iloko o kahi hale uuku i loaa aku ai ia, a i kona noho ana paha la iloko o kela wahi hale i pau loa ai ia i ka a ia. 1 ka wa i hiki aku ai lee kiure koronelo i ka hale pauahi ma ka auwina la Poalima nei, ua ike lakou he mau hiohiona o ka hakaka ka mea i hanala maloko o kela hale, aka o ka ninau pohihihi, owai na mea i hakaka? O Kamaliikane anei me Kaaa, a i ole, o Kamaliikane anei me ke Kepani? Ma kahi moolelo pokole e pili ana i ka noho ana o kela mau kanaka mamuli o na lono i walaau ia ae, ua ikeia i manao wale ia aku ai ua hakaka no laua i kela po a lianini ka ipukukui, a i ole ua knni maoliia no e Kaaa mahope o kona hoeha ana ia Kamaliikane. Ma ka olelo a Kamaliikane na ke Kepani oia i hili i ka hamare a he ike nae ia ana i hoike ae ai me ka maopopo ole, a ina ua kuhihewa oia ia Kaaa he Kepani, alaila o ka mea maopopo loa ua hakaka laua a na Kaaa no ia i hili i ka hamare aole na ke Kepani. O ka haniare i hiliia ai kona poo me he mea la nana i hoana mua « hili ia Kaaa a mahope o ko laua aumeume ana ua lilo paha ka hamare ; a Kaaa a me ia mea oia i hiliia mai ai a waawaa kona poo, a i ka ike ana o Kamaliikane i kona lioaa i ka mea eha me he mea la ua kii oia i ka omole aila mahu iloko o kekahi rumi aku a me ia mea oia i hili ai ia Kaaa a hanini ai ka aila iluna o Kaaa a iluna o ka moe a iloko, o ka rumi moe amē ke"knlii rumi mauka iho e pili pu ana, O

ke kumu i a ai ke ahi ke waiho nei me , ka maopopo ole. L'a manaoia ua aumeume laua a hiki iloko o ka rumi ma kiv aoao Waikiki a me he mea la he kukui e a ana iloko 0 ia rumi iluna o ka noho a oiai laua e paio ana ua pa aku paha ke kukui a hanini, a pela i hoomaka ai e a ke ahi 1 na kapa moe ame ka paku makika, a ina ua pulu loa o Kaaa i ka aila e hikiwawe loa ana kona a ia e ke ahi. Ma ka hoomaopopo pono ana i na mea oloko, me he mea la ua holo o Kaaa mai kela rumi aku a iloko o ka rumi ma Ewa o ka hale a pela i a ia ai ca kopa moe ame ka paku makika maUūla. Aia maluna o ka pela he uiau wahi ua papaa i ke ahi me he mea la ua holo oia, oiai e a ana ke ahi iain, a moe iluna o ka moe. / - ( Aia mahai o kona kino i moe ai a ma kahi o ke poo o ia na wahi o ka pela i hohonu loa ka a ia ana, a no kona ike ana paha aole e pio ana k-3 ahi ua hapuku oia i na kapa moe e waiho ana iluna o ka moe a kikepa ae la a holo koke iloko o kela wahi hale ona i loaa aku ai He kanaka o Kamaliikane i ike nui ia a i kamaaina loa ma na mokupiwi apau, ā nona na makaliiki i hiki aku i ke kanaono paha a oi. No Kaaa 'noi he kanaka nawaliwali mau no oia mamuli o ka eha o kekahi c kona mau wawae a o kana wahi hana he kanal:a kokua no ka hale o Miranda. Ma ka Kamaliikane moolelo o ka hoike ana ae maloko o ka halema'i ua like 010 ia me kana i hoike ae ai ma ke ahiahi mamua iho, a penei kana o ka hoike ana ae: "Mamua iki o ka hora ewalu, ua hoomakaukau iho la maua e hoi e moe me ka ho-a ole i ke kukui, a iloko no maua o ka pouli i kamailio ai. Ua hoi au iloko o ko 'u rumi moe mah \oe ?. lioi no hoi o Kaaa iloko o kona rumi ma kekahi aoao o ka hale. E hoi iho ana au e hiamoe a i kela manawa hemo mai ana ka puka mahope a komo mai ana he kanaka malihini —I ko'u hoomaopopo aku he Kepani ia mami'ls o ka poupou o kona-wahi kino a mamali no hoi kekahi o ka malamalama o ke kukui uwila e papa mai ana ma ka puka aniani, a hele pololei loa mai la ia ma ko'ii wahi e moe ana. Ua lole koke aku la au iwalio o ka moe koe ae la i ke kukaepele a i ka wa i hoomaka ae ai e a o ko'u wa no ia i liiliia mai ai i ka hamare mahope o ko'u poo a o kekahi mamua o kuu poo, a 1 ke kolu o ko'u hahauia ana mai na kiola iho la au i ke kukaepele a holo aku la." O kekahi mea a Kamaliikane i kamailio ae ai ua manao oia he Kepani ka mea nana oia i pepehi mmuli o ke kumu ua hele~-mua mai kela Kepani e koi iaia i ka aie i kekahi mau la mamua aku a ua hoole aku »ia i ka hookaa ana, a pela oia i manao ai he Kepani ka mea nana oia i pepehi a i ninini i ka aila ia loko o ka hale a kuni i ke ahi. Ma kela po aole o Miranda iloleo o kena hale, a o .kana nae i kamailio ae āi hookahi ana manawa i ike ai ia Kamaliikane i ka hoi ana mai ua ona a ua noke laua i ka hoopaapaa me Kaaa no ka hana ole o Kaaa i ka laua mea ai,/a he nui aku no na manawa o ka laui hoopaapaa ana, a no ka omole a'ila hoi ua ikeia o Kamaliikane \ ke kuai ana i ke hiahi Poaha ma ka hale kuai Pukiki. 0 na hiohiona oloko o ka hale e hoike ana ia ua nui ka Kamaliikane wahi oloko o ka hale i holo hele ai, maiuuli 0 ke koko e mokaki ana iloko a mawaho o ka lanai oiai paha oia e imi aua 1 kekahi wahi nona e paa ai. 1 ko Miranda manawa i lohe ai i ka olelo a Kainaliikane na ke Kepani oia i pepehi aole oia i manaoio ia olelo mamuli o kona lohe pono i ka hoopaapaa o laua no na manawa lehulehu mamua aku, a ua manaoio maoli oia ua hakaka laua a oia ke kumu o kona eha a me ka pau ana o Kaaa i ke ahi a pela pu me loko o ka hale, Ma ka noho hou ana a ke kiure koronero i ka Poaono mai hoi ua hoike maoli ae o Kamaliikane i ka mea oiaio na Kaaa oia i hahau i ka hamaie a ua liuna oia i ka ha'i ae i ka mea oiaio imua o ke kiure. He aneane ekolu hora kona ninaninau ia ana a i ka manawa hope loa ua hoike ae oia i ka mea oiaio na Kaaa oia i pepelū me ka hoopau ana i kona manao na ke Kepani oia i pepehi, a na Kaaa no i puhi i ka hale i ke ahi me ka nin ; ni ana i ka aila mahu ia loko o ka liale. Ua hiki kino aku ka Hope Loio Kalana Milverton, • ka Hope Makai Nui «Tarrett ame ka Makaikiu Kalakiela i ka halema'i i ko Kamaliikane wa i ninaninauia ai, a na Milverton i ninaninau me ka maheleia e Kalakiela. Ma kela hoike ana a Kamaliikane ma ka Poaono mai ua ano like no ine kana i hoike ai ma ka Poalima aku, a i kopa wa i ninauia aku ai i kona kumu o ke kahea ole ana ia Kaaa, no ka nunuha ka o Kaaa kona knmu i kahea aku ai iaia, a oiai hoi ke ahi e a ana aolie no oia i hele iki aku i ka rumi o Kaaa a hoala aku iaia no ka pilikia. I kinohi ua olelo oia he pouli oloko o ka rumi aohe ana mea ike a mahope o ka hoohuahualauia ana ua olelo hou ae la oia ua ike oia i ka hamare iloko o ka lima o ke kanaka a ua ike pu i kekahi wahi o kona helehelena. O kekahi o kana mau hoike olalau ua ike oia i ke kanaka aohe kamaa, aohe kaikini a he lolewawae ahinahina me ka palule kahakaha, he ano ohule me ka lauoho hina aohe nae i like loa ka hina e like me kona. I ka

wa a Kamaliikane e wehewehe ana i ke ano o ke kanaka nana oia i pepehi ua maopopo loa aku Ia i na kiure ke ano o ke kanaka o I)>ra7i no ia, a e like me ka nui o kona ninaninauia ana aku pela no ka nui o ka lauwili o ka hoike ana a hiki i kona manawa i hoike maoli ae ai o Kaaa no ke kanaka nana oia i pepehi, a i kona wa i ninau houi'a aku ai i ke kumu o ko Kaaa pepehi ana iaia mamuli no ia o ko laua hoopaapaa ana ia ahiahi. Walii ana, ma ka Poaono aku mamua ua hele mai o Miss Mary Parker me kekahi ohana o Kaaa no ka manao e hoihoi iaia i ka Home Lunalilo. Ma kela Poaha ua olelo aku o Kaaa iaia-i kahi oia o W. O. Smith kahi i kamailio ai no ka manao e hoi i ka home, a ua hoike pu aku nae oia ia W. O. Smith na Kamaliikane oia e malama ana, a i ko Kamaliikane noonoo ana oia kona kumu i hoi ole ai iloko o ka Home ilihune. Ua kamailio aku oia ia Kaa i ka naaupo i kona kamailio ana pela, aohe nae o Kamaliikane i ike i ko Kaaa huhu iaia no kela kamailio ana ana pela, aka, ma ka hopena o na mea i ikeia ua maopopo loa ua lmlm o Kaaa a me he mea la oia no ke kumu nui o ko laua hakaka ana a uajnanao maoli no oia e pepehi ia Kamaliikane a make. A mahope o ko Kaaa pepehi ma ia Kamaliikane ua manao maoli no oia ua niake loa a oia paha kona kumu i puhi ai i ka hale i ke alii i mea e nalowale ai kana liana hewa, a i mea e liolopono ai ia hana ua kii oia i ka omole aila a ninini ia loko o lea hale, a mahope palia o kana kuni ana i ka lole i ke ahi ua holo oia iloko o kahi hale uuku maliope kahi ona i loaa aku ai e a ia mai ana e ke ahi. He iiui no ka lCamaliikane mau olelo lauwili e hiki ole ai i ke kiure ke hooholo a no ia kumu i lioopanee ia mai ai ka hoopau pono ana i ka Poakahi mai, a ma ia manawa e loaa ae ai paha ia Kamaliikane ka noonoo maikai a e hoike ae ana oia i ka mea i oi loa aku i ko ka Poaono. O ka mea maopopo loa i ka noonoo aku a ka poe i lohe pono i kana mau o'lelo, lie hakaka nui ka laua maloko o kela hale i kela po; ua piha like laua i ka huliu, ka manawa i hoomaka mai ai ko laua ha- { kaka aole i ka wa e moe a'na o Ka- | maliikane, aka mamua aku me he mea la aole laua i lioi iki e moe a hoomaka ! ko laua hakaka ana. • Ma ka nolio hou ana a ke kiure koronelo ma ke ahiahi Poakahi nei, ua hoopuka mai lakou i ka olelo liooholo ua make o Kaaa mamuli o ka pau ana i ke ahi, a mamuli o kona manao ponoi e lawe i kona ola iho. O ka ii ana o ke ahi iloko o na rumi elua ua maopopo loa mamuli no ia o ka hanini ana. o ka ipukukui a oiai ua liaukae loa o Kaaa i ka aila mailuna a lalo ua a kokeia oia e ke ahi, oiai oia e hoao ana e kiola i ka ipukukui, a i kona ike ana i kona a ia ua holo oia iloko o ka rumi. ma ka jaoao ma Ewa a iluna o ka moe a pela ilio la i a ai. ke ahi iloko o ia rumi moe. No kona ike aole e pio ana ke ahi ua liapuku oia i na kapa moe e waiho ana ! nialaila a liolo aku la i kahi hale uuka mahope kahi ana i loaa aku ai i kahi keiki Pukiki. Ma ke ahiahi Poakahi nei ua ninaninau hou ia o Kainaliikane e ka Hope Loio Kalana Milverton, a ma ia ninaninauia ana ua hoike'maoli ae ia i'ko laua hoopaapaa ana me Kaaa no na manawa lehulehu no ka hoomakaukau ole i ka laua wahi mea ai a ua nui na huaolelo inaina i kukaiia mawaena o laua*me ka olelo pu mai o Kaaa e pepehi iaia a make, a o kana wahi olelo i hoike ae ai, ua huna nae i ka mea oiaio, ina aole o Kaaa e i ka i'a e hooneleia ana ia a o kana i'a he paakai. Ma ka Miranda hoike he lehulehu loa na manawa ana i ike ai i kela mau kanaka ē hoopaapaa ana a i kekahi manawa ua ike aku oia ia Kaaa e wiho mai ana iluna ke alo iluna o ka papahele a e ku iho ana o Kamaliikane maluna iho ona me ka huhu nui, a e paa ana ma kona lima lie pauku laau. Ma kela la, ua ona o Kamaliikane, a ua hooia pu ae oia imua o ke kiure o Kaaa i make ka mea nana oia i pepehi, koe nae kona hoike a maka ae i ke kumu o ko Kaaa pepehi ana iaia. Ua 'hoole o Kamaliikane i kona ona i kela wa a laua i hakaka ai a ua ae nae ua inu ia i kela kakahiaka, a ma ka lioike naē a Kauka Sexton i kona wa i īuuia ai ia Kamaliikane iloko o ka halenia'i i ke ahiahi i hoihoiia mai ai, ua honi oia i ka hohono raina o Kainaliikane. Ma ke ahiahi Poakahi nei ua nui na .hoike i laweia mai. O Louis Miranda lta hoike mua', ka fnea nona ka hale i loaa iho la keia ulia, a ma kana olelo ike ua hooia mai ia i kona ike maka i ka hakaka o kela man elemakule a ua lohe pono oia i ka Kaaa olelo e oki i ke poo o Kamaliikane i ke koi, a no Kamaliikane hoi, i kona manawa e ona ai e imi mau ana oia i na kumu e hoouluia mai ai ka hoopaapaa mawae na o laua. O kp, olelo ike a kekahi hoike, i kona wa i liiki aku ai i ka liale e kinai ,ana o Kamaliikane 3 ke ahi ma ka rumi Waikiki, a o ka ike hoi a kekahi i kona wa i hiki mai ai e holo hele ana oia iloko o ka hale a mahope iho, ua ikeia aku oia e moe mai ana iluna o ka mauu mamua aku o ka -hale. O ka Kauka McDonald ike hoi ua make o Kaaa mamuli o kona a ia ana e ke ahi. Ua huli pono oia ma ko'na kino a ua ike aohe walii palapu. J r a ka Lawrence Cunha ike hoi i kona wa i komo aku ai me Tobin lie pakeke wai kana a nana i kinai ke ahi iloko o ka rumi moe ma ka aoao ma Ewa, a

malaila oia i ike ai i kekahi ipukukui e waiho ana ua hanini aohe nae he aniani a nana i kinai i ke ahi e a ana. me ka uluna. O keia no ka oniole aila ana i ike ai ia Kamaliikane i ka lawe ana mai ka halekuai mai i kela ahiahi. O kekahi mau hoike e ae ekolu he mau ike wale 110 ka lakou i ka loaa ana aku o Kaaa iloko o kahi hale uuku mahope e a ia ana e ke ahi a na lakou i huki iaia iwaho; e noho ana oia iluna o kekahi pakini nui iluna o kekalii noho laa\i a o kona mau aahu apau e a ia ana e ke ahi. 0 ka olelo a kekahi o lakou.-i kamailio ae ai, "E nana aku olua i kela kanaka e noho mai la, e mākemake ana oia c lawe i kona ola.''