Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 50, 16 December 1921 — Page 2

Page PDF (1.56 MB)

This text was transcribed by:  Tapi Koahou
This work is dedicated to:  Tapi Koahou

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

NUPEPA KUOKOA, HONOLULU, T.H., POALIMA, DEKEMABA 16, 1921.

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii, Hoopula Lahui

KE OLA MAMUA, MAHOPE KA HOOPUKAPUKA.

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

J. K. Kalanianaole, Lala;         Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;   Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

            Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa. L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii.  Nolaila e loaa ana he mau manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana malun o ka Mokupuni o Molokai.

            Ua hamama no hoi keia aoao no na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina no na mea like ole i makemakeia e ninau mai.

­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

Moolelo Halawai a ke Komisina, Dec. 6, 1921

 

            Mahope o ka heluheluia ana o ka Halawai o ka pule i hala, a aponoia, ua heluheluia mai he palapala na Elwood Mead, i ke Kiaaina.  O keia no ke poo o ka mahele hoonoho aina o na poe mahiai ma Kaleponi.  Maloko o keia leka e noi mai ana oia no na mea e pili ana i ka hoonohoia ana o na kanaka maluna o na aina Hoopulapula @ ana e loaa keia mau aina, ame ke kanawai.

            Ua hoike mai ke Kakauolelo, mamuli o ke noi o ka halawai i hala, ua pane aku oia i ka leka a Dr. Dean o ke Kula Kiekie o Hawaii, e ae aku ana i kona mau manao no ke ikomo ana aku o kekahi poe kumukula oia kula e noii i ke ao ame kahi e hiki ai e loaa ka makeke kuai o na mea ulu, ma keia mau Mokupuni.

            Ua hoike mai no hoi ke Kakauolelo ua hoouna aku oia i leka i na Lunakiai o ke Kalana o Maui, e pili ana i ka hoololi ana i kela alanui ma Kalamaula e hoomaka ana mai ka ulu niu mai a e holo ana ahiki i Oliwai, Molokai.  Ua loaa mai he pane mai ke Kakauolelo mai oia Kalana, e hoike mai ana ua loaa aku ka leka, a e laweia ana e noonoo i kekahi halawai mai a na Lunakiai.

            Ua hoike pu mai no hoi oia ua kakau aku oia i ke Akena o ke Kalana o Maui, e noi aku ana no ka hale kula ma Kalae ame ka hale o ke kumu no na poe ana aina, ka poe e hele aku ana e hoomaka i ka hana. 

            Ua heluhelu mai ke Kakauolelo he palapala mai ka Loio Kuhina mai, e pane mai ana maluna o ke noi i kona manao maluna o na hoolilo no ka hoihoi ana aku i ka poe mua maluna o na mina pili kahakai o Kalamaula, a e pane mai ana, ua manao oia o na hoolilo o ke kuai ana i ua huipuwai, na pahuwai, na pauma ame ke kukulu ana o na hale, e hanaia malalo o ka aelike elike me ke kuhikuhi a ke Kanawai 6, Ahaolelo Kuikawa 1918.

            Ua heluhelu mai ke Kakauolelo he palanala na Geo. W. Hess, ka Lunanui nana e malama nei na Malapua o ke Aupuni ma Wakinekona, e hoike mai ana i kona makemake e loaa ke kulana mea mahi no ke Komisina no hookahi makahiki, $4,000 o ka makahiki me ka loaa pu o kona home.

            Ua koi ia aku ke Kakauolelo e pane aku ia Mr. Hess, e hoike aku iaia, oiai aole he nui o ka poe mua e hoihoi ia ana maluna o na aina, @ ka wai ole, nolaila aole e hiki e haawiia aku iaia keia kulana i keia manawa.  Aka ke hoao nei ke Komisina e noi aku i na kokua dala ana mai Wakinekona mai a ina e loaa ana keia dala alaila paha e hiki ana i ke Komisina e hoohan aiaia.

            Ua heluhelu mai ke Kakauolelo he palapala mai ka Peresidena mai o na kula Kamehameha, e hoike mai ana he mea pono aole e hoouna koke ia aku me3a pono aole e hoouna koke ia aku na poe kamailio maluna o ka oihana mahiai a mahope o ka pau ana o keia makahiki, a ua pane aku oia, ma ka aoao o ke Komisina, ua pono ia.

            Ua waiho mai ke Kakauolelo he mau manao i kakauia e Mr. A. F. Spawn, no kona makemake e kukulu i kihapai mahi hoikeike ma Panaewa, e kokoke ana i Hilo.  Ua hoike mai o Mr. Cooke, ua makemake o Mr. Spawn e hele mai imua o ke Komisina no ka hoike ana mai i kona mau manao,k aka, ua hoole aku oia mamuli o kona manao aole pahea e lawa i ka manawa i na halawai kumau.  Aole i noonooia keia kumuhana.

            Ua hoike mai o Mr. Cooke he papa hoonohonoho e hoike mai ana i ka nui o na loaa o ke Komisina i ka mahina hookahi mamuli o na huahelu i loaa mai mai ke keena mai o ke Komisina o na Aina Aupuni, a ua hoike mai he $20,000 mau dala hou e pakui ia iho ana maluna o na dala ma ka hoike mua iloko o Ianuari, 1922. mailoko mai o na loaa o ka Hui Mahiko o Kekaha.

            Ua heluhelu mai ke Kakauolelo he paihakahaka mai ka Loio Kuhina mai no na palapala noi no ka poe e hoi ana maluna o keia mau aina, i hoomakaukauia e ia.  Ua heluhelu mai ke Kakauolelo he hoike o kana pai hakahaka no na palapala noi i maa i ka hanaia ma Kaleponi, a ua makemakeia keia e ke Komisina.

            Ma ke noi a ke Alii Kuhio, i kokuaia e Mr. Duncan, ua hoomanaia ke Kakauolelo e hoomakaukau i paihakahaka o na palapala noi elike me kana i manao ai ua pono.

            Ua hoike mai ke Kakauolelo ua lawe aku oia ia Mr. Jorgesen i Molokai, a ua hoohalaia ke Sabati ame ka Poakahi malaila no ka nana ana i ka ninau wai mai na waimapu;na mai o Waihanau ame na wai mauka o Kalamaula.  Ua hoike mai o Mr. Cooke, me ka nana ole i ka ninau wai no na mea kanu, ina no e hooholoia ana ia hana, e pono e loaa ka wai no na home ma kekahi paipu.  Ua hoika pu mai no hoi o Mr. Cooke ua noi aku oia ia Mr. Jorgensen e ana i ka loa o keia mau wai e lawe ia mai ai.  A ua hoike hou mai o Mr. Cooke, ua lawe oia maluna ona ke koikoi o ka hoolimalima ana ia Mr. Jorgensen no ka lawelawe ana i keia hana, a’ua noi ma i ke Komisina e aponoia keia hana ana.

            Ma ke noi a ke Alii Kuhio, i kokuaia e Mr. Duncan ua aponoia ka hoolimalima ana ia Mr. Jorgensen no na hana i hoikeia maluna ae.

            Ua hoike mai o Mr. Cooke, i mea e loaa hou ai he mau kokua no ka he eana aku e noi i dala no ka hoohana ia ana e loaa ka wai no na mea kanu ma Wakinekona, ua manao oia he mea ku i ka pono ka loaa ana o kekahi hoike e kuhikuhi ana i ka nui o na dala i hooliloia no ke kii ana i na wai i mea hoohana no na hui mahiko, e na hui like ole, a ua heluhelu mai oia i kekahi kope o ua leka la ana i manao ai ua kupono.  Ua kokua ia keia leka e ke Komisina a ua kauohaia aku oia e hoouna i keia leka e noi aku ana i na hui apau e hoike mai i ka nui o na hoolilo no ke kii ana i wai.

            Ua hapaiia mai ka ninau no ka hoomaemae ana i na aina no ka poe e hoi ana maluna o keia mau wahi.  Ua manao kekahi mau Komisina, na na Hawaii no e hoi ana maluna o keia mau aina e hana i keia hana.

            Ma ke noi a ke Alii Kuhio, ua hooholoia, na ke Komisina e hoomaemae, a o na loaa mamuli o na poupa ame ka wahie e lawe ia no e ke Komisina no na hoolilo o keia hana.

            Mahope o ke kuka kamailio ana no ka hoihoi ana aku i ka poe mua maluna o na aina ma Molokai, ua noi ia mai e ke Alii Kuhio a ua kokua ia e Mr. Duncan, a ua hooholoia, e kauohaia ke Kakauolelo e imi i ka nui o na hoolilo o ka hoihoi ana i na kanaka mua maluna o na aina, a e hoike mai i keia halawai ana ae, o ke Komisina.  A ua hoomanaia aku no hoi ke Kakauolelo e hoomaka koke e ini i ka nui o na hoolilo no ka hoolawa ana i keia poe Hawaii.  me na puaa, moa ame na holoholona e aku me na pono mahi, me ke kaukai ole mai i ke Komosina maluna o keia mau mea, a e hui kuka pu aku me ka mea i koho ia e ke Komisina i mea alakai mahi, ka mea nana e kuhikuhi aku i ke ano o ka lawelawe hana ana. 

            Oiai aole he hana i koe, ua hoopaneeia ka halawai a noho hou i Dec. 13, 1921.

 

            Ua haawiia ka mana i ke Kakauolelo Cooke e kuai i mau puaa ame na moa, no na kanaka mua e hoi aku ana maluna o keia mau aina.  O ka maikai no, i mau moa hanau nui ka kakou a pela pu no hoi na puaa.  Aole waiwai o ka moa hanau uuku, no ke kumu ua like no ka luhi, o ka malama ana, a ua like no ka mea e ai ia ana me ka moa nui o ka hanau ana.  Pela no hoi na puaa.  Mai kuai i na puaa lohi o ka ulu ana.

           

E hoomanao e ke kanaka Hawaii, he aina loaa keia ia oe me ke kumukuai uuku loa.  Hookahi no dala o ka makahiki, a aole haku aina e kipaku mai ana ia oe, ina e hiki ana e loaa keia dala hookahi o ka makahiki.  A no elima makahiki mahope o kou hoi ana e noho maluna o keia aina, aole oe e uku auhau ana.  I nahea i loaa ai ia oe kekahi aina emi o ke kumukuai elike me keia?

 

Ka Ai Pookela

 

            Elike me ka lehulehu o na lahui kanaka iloko o ke ao nei, pela no i lehulehu ai na ano ai.  Ma ka aina anu, ua lilo ka huika ame kona mau ohana i ai na na kanaka o ia mau aina.  Ma na aina mahansa iki mai, ua kike ka laiki i ai na ia poe kanaka.  A ma na aina mahana ua okoa ae ka lakou ai, a ma kekaini mau aina, aole i ikeia keikahi mau ai.

            Ma Hawaii nei, ua kilo ke kalo i ai na keia lahui kanaka.  Mai manao nae kakou ma Hawaii wale nei no kahi e loaa ai keia ai.  Ma ka nana aku, aia ma Amerika Hema kahi i hoea mai ai keia ai.  A ua hiki paha ke oleloia o ka home keia o ke kalo, aka, aole nae he ai nui ia o keia ai e na kanada o ia mau aina, a ua ole loa aku hoi kas hana ia o ka poi.

            I ka nana ana aku i ke ano o keia ai, o ke kalo ame kona hoolilo ia ana hoi i poi, e ike ana kakou i ka ikaika o ka pia iloko o ke kalo.  O ka pia kekahi mea waiwai nui iloko o na ai apau.  Ua loaa keia mea iloko o ka laiki, ka palaoa ame ka uala.  I ka manawa nawaliwali o ke kino o ke kanaka, ua hoaoia na ano ai apau, a i ka manao ana o na kauka o keia la, i ike i ke ano o ke kalo ame ka poi, a i ike i ke ano o ke kalo ame ka poi, a i ike no hoi i kela ame keia ano ai, ke olelo mai nei lakou, o ka poi ka ai pookela a na poe ma’i e ai ai.  Ina ua pookela ma ke ano ai na ka poe nawaliwali, a pehea hoi kona kulana no ka poe e maikai ana no ko lakou ola kino?  A pehea hoi i maikai ai ke ola kino o ia poe e ai ana i keia ai?  He mau ninau ano nui keia.  Aole kakou na kanaka Hawaii i hoomaopopo i keia mau ninau, mamua aku o keia no ke kumu, ua maa kakou i ka kakou ai.

            O na kanaka i maa i ka lakou ai, e pilikia ana ka opu ina e ai i kekahi ano ai e aku.  No kekumu aole i maa na mea paahana o ke kino i ka hoowali ana i na mea i maa ole i ka hoohanaia.  Aole ka Pake e ae mai ana e ai i ka poi, ina aole oia i maa i keia ai.  A pela no hoi oe e ke kanaka Hawaii, aole oe e makemake ana e hanai ia oe i ka palaoa.  O ke kumu nui o keia, mai ka wa keike mai ua maa kou kino i ka ai i hanaiia ia oe.

            I ka nana ana aku i na lahui like ole, ke kulana, ka ikaika ame ka nani o ka oiwi kino, na kanaka hoi e ai ana i na ano ai like ole, e ike ana kakou i ka like ole o na lahui.  Ua liilii kekahi, a ua nawaliwali kekahi, a ua ikaika hoi kekahi.  Ua loaa mai keia mau like ole mamuli o na ai like ole a lakou ia ai ai.

            Elike me ka hiki pono ana i ka opu ke wili i ka ai, pela no e lilo ai ia ai i mea waiwai nui no ke kino.  Ina e lohi ana ka wili ana a ka opu, pela no e mau ai ka ikaika o ke kino.  Ina he ai hikiwawe loa, e hikiwawe ana no ka pololi o ia kino.  Ina kakou e nana ana i ke ano o ka laiki e ike ana kakou, aole nau ia o keia ai a wali elike paha me ka wali o ka poi.  Aka me ia anoano no e moni ia ai.  A pela no hoi ka palaoa.  Aole no nae ona paakiki loa i ka manawa e moniia ai.  Ua wali no, aka, aole nae i like me ka poi   Pela no hoi ka uala, i kona moniia ana aole no i like kona wali me ka poi.  O keia ae la no na ai maa mau i ka ai ia e na lahui lilke ole.

            Ua hiki ia kakou ke ike mai o ka poi, ua wali mua.  O kona wali e lilo ana i mea kakua ke ike mai o ka poi, ua wali mua.  O kona wali e lilo ana i mea kakua i ka opu.  O na ai apau, e ai ia ana e ke kanaka, e hoawaawa ia ana e ka opu mamua o kona hiki ana e wiliia.  A o ka poi kekahi ai hiki wawe loa o ka awaawa ana ke komo aku iloko o ka opu.  No keia mau kumu ua lilo ka poi i mea kokua nui i ke kino o ke kanaka e ai ana.  Ka lua, ua lilo ka poi i ai maalahi i ka hoomakaukau ana i ka wa ai.  O na ano ai e ae aole maikai o ko lakou ai ia ana ke anuanu.  Aia no a mahana alaila ono.  Aole pela ka poi.  Ina aole no kona awaawa loa ua hiki e malama ia keia ai no kekahi mau la loihi me kona maikai no.  Ina he hau kau ua hiki e malama ia ka poi no kekahi masu pule.  A i ka wa e ai aku ai aole i nalowale kona maikai.

            Aole paha he lahui i maa i ka ai i ka lakou ai i pilikia loa elike me ke kanaka Hawaii, ke nele i kana ai i maa.  Ua loaa keia pilikia mamuli o ka pookela o keia ai, a mamuli o ka pookela o keia ai, pela no i lilo ai na kino o na kanaka Hawaii i mea makahehi loa ia e na lahui okoa aku o ke ao nei.  Pela no i loaa ai na kanaka nunui o ke au i hala aku.  Pela no i loaa ai na kanaka ikaika iwaena o Hawaii nei, a pela no hoi kakou e ike iho ai i ka pilikia nui o keia lahui, i ko lakou manawa e hoohuihui ai i keia ai pookela me na mea oloa aku i maa ole e hoohui ia me ka poi.  I keia manawa o ka nele i keia ai, ke hoohuihui ia nei ka palaoa me ka poi.  Aole e hiki e lilo ka maikai o ka poi i mea hoomaikai pu aku i ka palaoa ke hoohui ia mai.  Aole loa.  Amamuli o keia pilikia, ua ike kakou i ka omilo ia o keia lahui kanaka.

            Ke kokoke mai nei ka manawa e hoi hou ai na kanaka Hawaii e ai i ka ai i maa i ko lakou kino.  A o ke alanui e hiki ai keia oia no ka hoi ana o ke kanaka Hawaii e kanu i kau ai.  O ka laiki, me ka hana nui oe e hoomaemae ai iaia.  Pela no ka palaoa, ua like ka hananui i kou wa e hoomaemae ai iaia.  Aole pela ke kalo.  Ua hiki ai oe ke kanu, a ke huhuki, a ke hoomoa me ka maalahi loa.  Ua hiki  keia mau hana apau ia oe e ka mea ai poi.  O ka laiki, na ha’i e hoomaemae, ina nau i kanu.  Pela no ka palaoa, ina mau i kanu.  Pela no ka palaoa in nau i kanu, na ha’i e wili mai.  O ka poi hoi, ua hiki nha hana apau ia oe, a i kou lawelawe ana ia mau hana apau, ua loaa no ka mea nana e hooikaika mai i kou kino.

            O ke kanu ana o ke kalo, ua lilo i oihana ko’iko’i i kela au i hala aku.  Ua oloa no kona hoomakaukau ana i na lo’i, a i ole i na mahakea paha.  O ka huli o na aina mauka, ua hoihoi ia no na aina makai; a pela no hoi ko makai, ua hoihoiia mauka.  Ua okoa no hoi ke kanu ame ka hana ana o na aina maloo ame na aina wai.  Ma kekahi mau aina maloo, ua hoohanaia ia mea he pulu.  Oia hoi he mea uhi mawaena o ka Ialani ai i mea e mau ai ka pulu o ka lepo.  Ma na aina wai hoi, ua hoihoiia na wauwau iloko no o ka lepo, a ua lilo ia mau weuweu i mea hoopulu i ka lepo a mau ka momona.

            Ua make aku ko kakou mau kupuna na kanaka i maa i ke kanu ana i ka lakou ai.  Ua lilo pu aku ke kanu ana o ka kakou ai i na kanaka o ko na aina e.  A pela kakou e ike nei i ka pilikia o keia mau la. Eia no ke ola mai nei kekahi poe kanaka i hiki e ao mai i na hanauna o keia la, i ke ano o ka mahi ana i ka kakou ai.  Mai manao kakou e na opio o keia la, ua oi ae ko kakou naauao mamua o na elemakule e hele mai ana e ao ia oe i na hana mahi.  Aole e ae aku e lawe mai i ko lakou ike, no ka mea o ua ike la, aole e loaa ana iloko o na buke haole e a’o ia mai nei ia oukou.  Aole loa.  O na buke a’o mahi a ko kakou mau kupuna o ka houa no.  He buke loaa wale no i kela ame keia kanaka, aka, aole elike ana na naauao e loaa ana ia oe ame a’u.  E okoa ana no ka mea e loaa ana ia oe, a e oikoa ana ka’u.  Aka, ina kaua e lawe ana i ke a’o a na elemakule, na poe i huli nui;na poe i ike i ka pilikia; na poe i ike i ka nele i kekahi manawa a i loaa nui i kekahi manawa, alaila elike ana na mea e loaa ana ia kaua, a no ke kumu o na pilikia ame na nele i loaa i kela elemakule, e hoike mai ana oia i na kumu o ia pilikia ame ia nele, a i ko kaua ike ana i ka hewa, e loaa ana ia kaua ka naauao, a e lawe mai ana kaua i na haawina o kona pomaikai na kaua.

            I keia la ua ike aku kakou i ka ponalo o ke kalo.  Me ka nui o ke kohi ana e loaa mai ai kahi ai kupono no ka hoomoa ana.  Heaha ke kumu o ka ponalo ana ame ike poho ana o ke kalo?  No ke kumu ua awaawa ka lepo, aole i hoomomona ia.  I ka manawa e waele ai ka nahele o ka ai; ua ike aku oe i ka Pake e lawe ana e liloi i kela nahelehele; i ke au kahiko nae, he kanu ia kela mau mea ilalo iloko o ka lepo.  A ua kii ia aku ka lau hau ;ka lau milo; ame na lau laau Hawaii i mea kanu ilalo o ka lepo i mau ka momona o ka lepo.  A i ka manawa e ike ai ke kanaka Hawaii i keia mau haawina pilikia o ka ai, ua ike oia i ke kumu, a ua hoomaka oia e lapaau i kela pilikia.  I keia la aole ka Pake i ike kumu, ua maa lakou i ka lawe e kiloi i na weuweu e ulu ana iwaene o ka laiki.  No laila hana no ka Pake i ka mea i maa ia lakou.

            I keia msau la nae o ka hailuku i ka hupo o na kanaka Hawaii, ua pa ka kou, a ua hiki ole paha i kekahi o ka kou ke alo ae i keia mau pohaku.   Aka, i ke au o ko kakou mau kupuna, aole kahui i oi aku o ka naauao i ka hooulu ana i ka lakou ai e loaa mai ka Hawaii.  Aole lahui i alualu mai mahope o kakou maluna o keia ninau no ke kumu ua oi aku ka ai e loaa ana mai ka eka hookahi mai maua o na ano ai e ae.  Aia a nui hewahewa na eka laiki alaila lawa ka noho ohana ana o na lahui e ai ana ia ae.  Pela no ka palaoa.  Aika me ka uuku o kahi apana aina,ame ka naauao o ke kanu ana ame ka mahi ana, ua nui hewahewa ka ai e loaa ana i ke kanaka Hawaii.  I keia mau la o ka nui o na ano ai like ole i komo mai iloko o ko kakou aina, pela pilikia, ame ka pii o ka ai i maa i kona no na kanaka Hawaii e ike nei i ka mau kupuna.

            Ke manao nei nae ko oukou meakakau e hoea mai ana ka la e hoopauia ai keia mau pilikia, a e ike hou aku ana kakou i ka huli hou ana o ke alo o Hawaii iluna.  Ekanu oe e ke kanaka Hawaii i kau ai.  E hana kino iho oe e ke kanaka Hawaii i kau ai.  I kou hahai ana i keia mau a’o, e ike aku ana oe i ka hoonee ia ae o na pilikia e ikeia aku nei mamua o kakou.  E lawe i ka aina e haawiia mai ana ia oe.  Mai nana i ka luhi.  E hooikaika.  E ahonui

 

Na Anoai

 

            Ua kuleana na wahine Hawaii i mare i na kanaka o ko na aina e, e lawe i na aina hoopplapula.

           

Aole ke Kanawai Hoopulapula he ninau kalaiaina.  He oiaio ua hapaiina mai ia ninau i ka wa e hooikaika ia ana.  I kona puka ana, e ike mai ana oukou e ka lahui, aole e komo mai ana ia ninau.  Ua hamama na aina no na Demokalaka ame na Repubalika.  O ka ninau, ua makemake anei oe i ka aina?

 

            O kekahi kumu o ka pilikia o kakou, i ko kakou kauka’i loa ana ma ke dala kakou e ini ai, a e hooikaika ai, ua haalele kakou i ka hanai ana i na moa ame na puaa.  He mau holoholona keia e hanau mai ana a e ulu mai ana i kou hiamoe ana e ke kanaka Hawaii.  I kou hele ana i ka hana no kou haku, e ulu ana no ko puaa a e hanau ana no ko mau moa.  He mau holoholona maikai keia, a kakou e hoohemahema nei.  Aole laua he mau holoholona ohumu i ka hanaiia i ka iki ai, ame na hunahuna i helelei iho malalo o kau papa aina.

 

            I ka manawa i ike ai o Kamehmeha i ka pilikia mahope o na kaua i lilo ai na moku iaia; oia hoi pilikia i ka ai, ua hooulu ae oia i ka manao hana iloko o na kauaka Hawaii o ia mau la, a ua hele oia e mahiai, a loaa ai kela mahinaai nui ma Kona, “Mahinaai a Kahewahewa.”  I loaa keia inoa mamuli o ka nui o “Hanaula.”  O ke alii e hike ana e ike i na kahoaka omua aku, oia ke alii e ola ai na iwi.

 

            Mai maka’u i ka hoi ana iluna o keia mau aina.  Me ka hana no hoi oe e ohi nei i na wahi loaa uuku o ke kaona nei.  Aole i loaa wale mai kau.  A ina oia ikaika ou e hana nei ma ke kaona nei, i ka ha’i, a e hooikaika oe nou ponoi iho maluna o kou aina ponoi, pehea iho la hoi oe e maka’u nei!  Ua pau na la o ka maku’u wale.  E nee aku kakou imua me ka wiwoole, a e loaa ana no na pomaikai.

 

            Ua lohe wale mai makou, ua makemake na kanaka o Hilo i mau apana aina kukulu hale ko lakou.  Ina oia kou makemake i ke kanaka Hawaii ma Hilo, ua maikai, e pono no e haawiia aku elike me kau i makemake ai.  Mai noi mai nae hoi oe a uuku loa kou wahi apana aina.  Noi mai no i lawa ai kou hanai moa ana ame kahi e ku ai kahi pa puaa.  He mau holoholona maalahi o ka malama ana, a e hiki ana no ia olaua e kokou mai ia oe ame kou ohana i na la o ka pololi.

 

            I kela la aku nei oiai kekahi wahi keiki Hawaii e lawai’a papa’i ana makai ae nei o ka uwapo, ua ikeia aku oia e hookomo ana i kana mau papa’i iloko o kekahi pakeke.  A hele aku la kekahi mea a olelo aku la i kahi keiki:  “Ea, aole pani o kau pakeke.  E pau ana paha kau mau papa’i i ka hemo.  ina e panana ae?”  Pane mai kahi keiki i keia pane naauao:  “Aole pilikia, no ka mea , i ka manawa a kekahi papa’i e pinana ae ai, e hopu ae ana no na papa’i malalo iho i kona mau wawae, a hule hou iho no iloko o ka pakeke.”  Owai ka lahui i like me ka papa’i?  Ina e pinana ae kekahi kanaka Hawaii iluna, nawai oia e huki hou iho ilalo?  Ke ike mai la oukou?

           

Aole no kakou e ike ana i na pomaikai o ke kanawai hoopulapula i keia la, e kali kakou a hiki i ka hoohanaia ana, alaila, e ike aku ana kakou he lehulehu na pmaikai.  Pela no na mea apau.  Aole e ikeia ka maikai a hoaoia.  Nolaila, mai nema e kakou i keia mau la, e nana aku.  Ma ka nana aku no nae, ua kaakaa ka maka o kekahi poe paakiki mamua aku nei.  Aole a makou ohumu, no ka mea aole no makou wale no na pomaikai i upuia ma keia kanawai, aka, no ka lahui holookoa.  O ka makou wale no, e lawe mai i ka aina e haawiia mai ana.  E hooikaika i ka imi ana i kou mau pomaikai.  E noho kuokoa no ka mea oia wale no ke alanui i ulu ai keia lahui.

 

            Ma Hawaii aku nei ke Alii Kuhio ame ke Kakauolelo Cooke.  I hele aku nei e naa i na aina o Panaewa ame Keaukaha.  He mau aina pohaku, aka, ua lawa no nae no ke kukulu ana no na home ame ka hanai aua mai i kou ohana.  Mai maka’u i ka pohaku, no ka mea, he nui na mea e hiki e hoouluia, ina e maka’u ole ana oe.

 

            I ke au kahiko, i ke au o ko kakou mau kupuna, ua lilo na noopua i mau hoailona no na mea e hiki mai ana.  Ua like na noopua me he mau buke la e hiki e heluheluia.  Ua lilo no hoi na ahiahi i manawa no na kanaka Hawaii e akoakoa ai ma kahi e hiki ai e heluhelu i keia mau buke.  I kekahi manawa e hewa ana no ka heluhelu ana.  A pela no hoi i na buke o keia mau la, ua hewa no ka heluheluia ana i kekahi manawa.  Aloha no nae hoi ia mau haawina i nalohia aku.

 

            Ua loihi na makahiki o na kanaka Hawaii mua o ke ola ana maluna o ka aina a ke Akua i haawi mai ai no lakou.  Aole e loihi na makahiki, ina i naaupo lakou.  Nolaila ina me ka naauao e loihi ai na makahiki, alaila, ua ana ia na kanaka Hawaii ma ka papa ekahi o ka naauao.  He godahede paha ka olelo ana o keia mau la.  Nolaila e na kanaka Hawaii, a i hailukuia mai oukou no ka hupo, e hooia aku o o lakou ka hupo.  No na kumu he lehulehu wale.  O ko kakou pilikia no o ka hamau, ame ka maka’u wale.  Aole he mea maka’u ia ka oiaio.

 

            Ua heluhelu kakou maloko o ka buke o na buke, ka olelo a ke Akua, “E malama i ka wahine kanemake ame ke keiki makua ole.”  He kauoha keia He kauoha nani, a he hana mai ka uhane hemolele mai o ke Akua.  Ia oukou e na kanaka Hawaii i heluhelu ai i ka moolelo o Umi, e ike ana oukou, o na olelo no keia a Liloa i a’o aku ai i kana keiki ia Umi, koe wale no, ua hoonui iki aku nae oia.  Eia kana a’o:

 

            “E ike i ke kanaka nui ame ke kanaka iki.  E malama i ka wahine kanemake ame ke keiki makua ole.”  Na ka uhane keia a’o.  E a’o kakou i keia mau kanoha.

           

OTTAWA, Dec. 12.-O kekahi o na luna aupuni kiekie o ke keena puuku ke hoohaluia nei mamuli o ka ikeia ana o ka paewaewa o kana mau buke oihana, o ia ka mea i hoolahaia ae ma keia la.  Ma ka oleloia he $30,000 ka huina nui i pokole maloko o kana mau buke.

 

Papa

Na Lako

Kukulu Hale

ANIANI

Ku ke Ahua

Na ano apau mai ka nui a ka liilii

Ta Lanahu

Aila Ma-ku

Carbosota

 

ALLEN & RPBOMSPM. LTD.

HONOLULU T.H.

 

Ka Hoike a Cooke No Na Aina o Panaewa ame Keaukaha

 

            Ua hoi mai o Kakauolelo Cooke ana ke Alii Kalanianaole, na Komisina holo aku i Hilo e nana i na aina Panaewa ame Keaukaha.  Maloko o iaia hoike, ke olelo mai nei oia, ua hiki ole e kapaia aku keia mau aina, he mau aina mahi, a i ole he mau aina hanai holoholona paha, no ke kumu ua nui ka pohaku.

            Mawaho ae o keia, ua hoike mai oia aia ma Keaukaha, makai, ua loaa aku ia laua kekahi kanaka Hawaii e waiho ana maluna o kona eka hookahi ma kona ohana, a ua loaa no nae ko lakou ola, ame ka hoolilo ana aku he $75 o na meaai i hooulu ia e ia.

            Ma kekahi wahi aku, ua loaa ia laua kekahi Hawaii he lawai’a kana hana.  Ua hoike mai oia ua hiki e loaa i ke kanaka he $900 e ka makahiki ma keia oihana o ka lawai’a.

            Maluna o keia wahi o ka hoike kakou e nana iho ai.  He aina pohaku i’o no o Keaukaha, aka, iloko no nae o ia pohaku, aia no he mau ponaha lepo, a aia no hoi iloko o keia aina pohaku ke ulu nui la na kumulaau.  Ma ke kanaka mua, ua ike kakou, ho hookahi wale no eka i laweia e ia no ka ua lawa nae oia i ka ai no kona ohana. Ina ua loaa a oi aku, pehea hoi ina e  loaa ana i kela kanaka he 10 eka a oi aka paha?  Aole anei e loaa ana i kela kanaka ame kona ohana he ola oi aku?  O ke kumu i loaa ai i kela kanaka kela pomaikai no kona hooikaika; no kana hana.  Ina oia i molea aole e loaa ana kana.  Nolaila, e koi mai oukou e haawiia aku i mau eka kupono i hiki ai e loaa ka pomaikai.  I hiki ai ia oe ke ai i kekahi a e kuai aku i kekahi.  Ma keia hana, e lona ana kau ai a i loaa ana kau dala.  O ka ai na ke kino;’ o ke dala, i mea e hoopau ae ai i kekahi mau pilikia okoa aku.

            O ka lua hoi o ke kanaka, ua hoike mai i kona ikaika i ka lawai’a ame kona alualu ana ma iaoihana oia e ike ai i ke dala.  Ehia kanaka e noho nei i Honolulu nei a i ole ma ke kaona o Hilo, i hiki e hooia mai ua loaa iaia he $900 o ka makahiki hookahi, me kou noho haku ana iho no nou?  Aole hookahi.  I kou manawa e hana ana no hoi, aole oe i ike i kou kuokoa.  I koa hahai ana mamuli o kau hana nou iho no, ua loaa ia oe ke kuokoa.  Ina ua inoloa oe no ia la hookahi, ua hiki no ke hiamoe.  Aka, aole pela kou noho ana malalo aku o ha’i; ke hana ole oe.  ua kipakuia mai a ua hoi aku me ka nele. 

            Ua hoike pu mai o Cooke, aia ma na aoao o kela alanui e holo la i ka lua o Pele, no ekolu paha mile, ua hiki e loaa he mau kahua kukulu hale.  Ua loaa mua ke alanui.  Aole no i nele ka oloaa o kekahi mau kipohopoho lepo e hiki ai e ike aku i ka ulu nui o na ku mulaau ma ka’e okela alanui.  He hoike ana mai ua hiki e ulu na kumu laau huaai.  A ina e loaa ana na apanu aina he elima a i ole oi aku paha eka, ua hiki e kaawale mai na kanaka Hawaii mai kela noho ana o loko o na hale hoolimlima, e huikau ana me na lahui o ko na aina e.

            A ua maopopo no aia kekahi mau ka naka Hawaii ke noho la ma ke ake e hemo aka mai kela noho kupono ole ana.  Ua hoike mai ke kakauolelo, ua makemake lakou e hookomo hou ia i mau hoololi i ke kanawai i hiki ai e haawiia na nina no na kukulu home ana.  Aole no e paakiki ana ka loaa e keia mea, no ke kumu na ike ia iho la ka makemake o na kanaka Hawaii i keia mau kahua hale. 

            Ma ka nana aku ua loaa keia puukalahala o na kanaka o Hilo.  Auia makai o Keaukaha kekahi mau aina kupono e haawiia no na kanaka e makemake ana e hoi malaila no ka oihana lawa i’a a e loaa pu ana no hoi kahi e ku kulu ai kahi hale, a e mahi ai i ai na ka ohana.  Ina e hemo ana kela ala nui kahiko e hele la i Puna, e loaa hou aku ana no he mau aina maikai.  O ka mea pono, e koi aku i ke Komisina hoolimalima i kekahi poe e hele e ana i na aina maikai, a e hoike mai i kalai e waiho la ia mau aina, a malaila no hoi e kii aku ai.  O ko kakou makemake e ka lahui, o ka loaa o kahi e ka ai kahi hale, ame kahi e hiki au e mahi ai, i loaa ai ka ai a ka ohana.

            I kela mau la o ka naauao o ko na aina e, ke hooia mai nei lakou i ka naauao o na kanaka Hawaii o ke au kahiko.  Aole he mau ohehoonui ike i ko lakou au, aka, na ahuwale nae na mea huna.  I keia la hoi o ka nui o ke naauao, me na ohehoonuiike alaila hiki e ike ia na mea huna.  Wahahee wai ka hailuku mai i ka hupo o keia lahai.  Aole panana a na kanaka Hawaii mea i holo mai ai i Hawaii nei.  Me ke pa nana o Kapena.  Kuke i imi mai ai i keia mau paemoku.  Ua hoomaikaiia ka naauao o Kapena Kuke, a ua haina inoia na kanaka Hawaii mua no ka hupo.  Owai la ka hupo!