Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 2, 13 January 1922 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

Ua Hala Kekahi Komisina

            I keia la, ua hala aku no ke ala hoi ole mai, kekahi o na Komisina o ke Kanawai Hoopulapula Hawaii.

            A mamuli o koia hakahaka, e paakiki ana ka loaa ana o kekahi kanaka Hawaii hou aku, e hoopiha ai ia makalua. Ua hookohuia mai ke Alii Kalanianole, ka elele lahui, ma keia kulana mahope o ka hookohuia ana o W.R. Farrington ma ke kulana kiaaina no Hawaii nei. He kulana keia i makemake nui ia e ka elele alii, a ua lilo no hoi kona hookohuia ana mai ma ia kulana i mea hoomaikai nui ia eia.

            I kona manawa i hookohuia ai ma keia kulana, ua komo nui mai oia me ke ohohia nui e lawelawe i na hana a ia Komisina. Ua paamau kona hele ana mai i na halawai, a ua kaahele i na wahi apau a ke Kakauolelo i makemake ai laia e hele pu, mamuli no o kona makemake e ikemaka i na mea o hanaia ana, a i ole o na mea paha e makemakeia ana e hana aku. Iloko no o kona ano nawaliwali, un kaahele no nae oia nia kela huakai ma Molokai, iloko o ka malama o Novemaba. Ua kauoha aku ke kauka iaia aole e hele ma kela huakai mamuli o kona nawaliwali, aka, ua lilo ia mau olelo ao i mea ole, mamuli o kona makee o 'ike maka i na aina i hookaawaleia ma Molokai. I ka manawa i makekameke ai na kanaka o Hilo e koi mai e weheia o Panaewa ame Keaukaha, oiai no nae e ikaika ana no ka mai ua hele aku no oia ma kela huakai, a he mau le pokole wale no mahope mai nei, ua lele aku la kona hanu hope, a o ia hanu hope i hanuia, ua hanuia iloko o kona makee e hooko pono ia na koi a ke kanawai ana i hana ponoi ai i mea o kokua mai ai i ka hoopulapula hou ia o kona lahui aloha. I keia la ua loaa he hakahaka me ke kulana Komisina o ke Kanawai Hoopulapula. Aole wale no ma keia kulana, aka ma ke kulana eleo kekahi i Wakinekona. E lilo ana i mea nui ka huli ana aku i mea e hoopiha ai ma keia mau kulana. Ua lilo ke Alii Kalanianaole i kikowaena no ka hana ana i ke kanawai hoopulapula, ame ka lawelawe ana i kana mau kauoha. Aole oia iike i kona mai a nawaliwali paha a haalele oia i kana hana. Hookahi wale no ana halawai i hele ole ai, o ia no ka halawai o kela pule aku la, a ua ikaika loa kona mai ia la. I keia la, ua kau mai ke koikio maluna o ka poohiwi o ka lahui, ka imi ana i panihakahaka no ke Alii ma keia komisina. E imi ana kakou i kana i ike i na mea i makemakeia no keia lahui. E imi ana kakou i kanaka i kamaaina i na manao o ke kanawai. E imi ana kakou i kanaka i hiki e haawi i kona manawa apau no keia hana, a o haawi mai me ka pauaho ole. E imi ana kakou i kanaka nui, e hiki ana e hoopoina iaia iho, no ka pomaikai o keia lahui. E hiki ana @ o loaa ia kakou kekahi kanaka o keia ano? O ka manawa keia e imi ai kakou i kanaka no ia kulena.

            I na hora hope loa o ke Alii, aole oia i poina i kana mau hana no kona lahui. Ua kau nui kona manao no ka hoi pa me na kanaka Hawaii ma Molokai, aole no ka imi ana i mau pomaikai ma kona aoao, aka, i hiki ai iaia ke komo mai o kokua i ka poe e hoi ana ma ia mau aina. I hiki ai ma kana mau hana o ao i kona lahui, ma kona lawelawe lima ana i na hana like ole. I kokoke ai oia mo ka poe ilihune, a e ikemaka i ko lakou mau pilikia. O ke alakai e hiki ana iala e hoopoina iaia iho, a e haawi ana i knoa ikaika apau me ka pauaho ole no kona lahui, o ia ke alakai o hiki e alakai me ka hahai lokahi ia. I keia mau makahiki loihi i nohoia ai eia ma ke kulana elele aole ka lahui i hoolohe @, a i ole i hahai paha me ka lohai. Aka, iloko nae o ia mau makahiki, aole oia i ike mai i keia hahai ole aku, a huku a haalele i knoa kulena alakai. Ua hana oia me ka hoomanawanui i na inea he nui. Ua moni i na hoino he nui wale. A i kona mau hora hope loa, aole i poina i kona kulana, a i ole poina i kana hana, ame na pilikia o kona lahui.

            Mamua o kona hele ana aku la ma kela ala hoi ole mai, ua noi aku oia e weheia o Panaewa ame Keau kaha, mamuli o kona ike ana, i ka nui o ke koi o na kanaka o Hilo, i wahi e ku ai ko lakou mau wawae. Ua hele aku oia i Hilo e nana nona iho, in a io paha he oiaio keia makemake o na kanaka o Hilo. I kona ike ana ma kekai halawai i malamaia ma Hilo, i ka makemake io ame ka pilikia o ka noho ana iloko o na hale hoolimalima, ua hoi mai oia a hoike i kona manao imua o ke Komisina, a ua maopopo i keia manawa ka weheia o kela mau aina. He oiaio no, he mau aina pohaku, aka, in a ua aa mai na kanaka e hoi maluna o ia mau aina, aole anei e hiki e hoomaopopoia aku ke kumu o ia makemake ana? Ua ike lakou ua kokoke i kahi o ka lakou hana, a ua nole no hoi i kahi e ku ai o ka wawae.

            Eia ke Komisina ke noonoo nei i ke alanui e hiki ai e wehe koke ia kela mau aina; ua ike lakou, aole e hiki e lilo kela mau aina i mau aina mahi, aka, o ke ano kulana home paha ka mea e hiki ana. A mamuli o keia, ua manao lakou e haawiia i elima wale no oka. Ua komo aku nae ko oukou meakakau a koi aku e haawiia no i 20 eka, no ke kumu o ke koi ia a ke kanawai' ua aiea mai, keia koi mamuli o ka manao kanawai o ka loio kuhina.

            O na dala e haawiia ai i na kanaka, ua hooholoia i $100 a ke manao nei lakou ua lawa paha keia. O kekahi hinau pilikia, aole no e lawa ana ka poe apau e koi mai ana i keia mau kokua, mamuli o ke kumu aole dala. Ua hoike aku ko kakauolelo, in a paha e weheia ana, malia paha o loaa no hoi i kekahi poe na dala no lakou iho, a o lakou no hoi ke aeia e hoi mua aku maluna o keia mau aina. Ma ka nana aku o ke alanui wale no keia e hiki ai i kekahi poe ke hoi ma kela mau aina.

            Nolaila e ike mai oukou e ka lahui aole keia mau wehe aina he mau hana pulapu elike me ka kekahi poe e hale nei e kamailio, a e hoino nei hoi i na hana e haawi mai ana i na kanaka Hawaii i wahi e ku ai ko lakou mau wawae, a e loaa ai hoi ko lakou noho kuokoa ana.

            Ua koi mau aku ko oukou meakakau e hoomakaukau ka lahui no ka wa e weheia mai ai kekahi mau aina. A ma ka nana aku, ua hooko mai kekahi poe i keia leo kahea. A in a ua hooko, o ka mea pono e haawiia aku na aina elike me ka lakou e koi mai ai. No ke kumu, o lakou no ka i ike i ko lakou mau poopoo, a o lakou no ke luhi ana no ka imi ana i na mea e hiki ai ia lakou ke hooko mai i na koi a ke kanawai.

            Ma ka aoao o ke Komisina ame ko lakou kakauolelo hoi, ua hauoli lakou mahope o ka lohe ana ke makemake man nei ka lahui e komo maluna o kekahi o keia mau aina. A i mea e ike mai ai ka lahui ke manao nei lakou e hooko i ka lakou mau hoohiki, e hana no ka pono o keia kanawai, e ae ana lakou e hooko mai i na koi i ikeia he mau koi kuio.

            He mea kupanaha nae ka nana ana aku ihope a hoomanao ae i na kue i ke Keikialii, i kona manawa e alualu ana, e ike mai ka lahui i ka pomaikai o keia hoi hoi ana i ka lahui maluna o na aina o ko lakou mau kupouna. Ee mea nae hoi e hoohauoli mai ana i ka poe i ku aku mahope o ke Alii, e kokua ana i kana mau hana. I keia la, ke ike mai nei kekahi hapa o ka lahui i na popomaikai i iiniia ai e loaa ana i ka lahui Hawaii.

            Aole io no i hemolele loa keia kanawai, aka, o ka hoohana ana aku ke kumu e ikeia ai kona mau kinaunau, a ia manawa e hele aku kakou e huli i na mea e hiki ai e pahonohono i na wahi pilikia. Ua like no ka hana kanawai me ke kukulu hale ana. Aole no e maopopo ana ke kulu ole, a haule mai ka ua, a nou mai ka makani. Alaila e ikeia ana na kinaunau, a o ka hana mahope aku o ia ikeia ana o ia mau pilikia o ke pahonohono aku, ma ia mau wahi i ikeia ai ka poino, aole nae elike me ka kekahi poe e manno mai nei, o ka wawahi no i ka hale holookoa, alaila ka hiki ke hoopauia na pilikia. He oiaio no aole io no e hiki ana ka pahonohonoia na pilikia e kakahi mea mawaho aku, o ka mea nana ponoi i kukulu ka hale, a no ia kumu ua hiki no i ka poe mawaho mai ke olelo aku e wawahi i ka hale holookoa oiai aole no lakou i ike i kahi maalahi e pau ai ka pilikia.

            Ua hoomaka mai keia manao no ka hakahaka i loaa ma ka papa. Komisina mamuli o ka make ana aku la o ke Alii Kalanianaole, aka, ua hele ae nei paha kakou mawaho o keia kumuhana. Aka, in a ua hele io kakou mawaho, o ke kumu no, no ke ake ana e ike mai oukou e ka poe heluhelu, he hana nui keia o ka imi ana aku i pani ma kona makalua.

            Ina he mau manao kekahi o ulu ae ana, a i ole he kanaka paha i makemakeia e kekahi hapa o ka lahui, a lakou i manao ai he kanaka kupono, e pono no e ikeia aku ia mau manao, malia paha e loaa io ana hoi ia kakou he mea i hiki e kokua mai no ka hoopiha ana i keia hakahaka. Elike me ka manao o keia kanawai i hanaia ai, aole no kekahi ninau kalaiaina, aka, no ka pomaikai o ke kanaka Hawaii, me ka nana ole i kona aoao, amo kona hoomana.

            E hiki ana anei e loaa na kauaka kupono. Ke manao nei ko oukou meakakau e loaa ana no. He oiaio no paha aole e loaa ana no. He oiaio no paha, aole e loaa ana kekahi mea i kulike aku e loaa ana kekahi mea i kulike aku me ka mea mua, he ninau paakiki io no ia. Aka, malia hoi o hiki no hoi ke loaa kekahi kanaka e huli mai ana e ui i knoa mau hoa Hawaii i na kokua ana ma na wahi i hemahema ai oia. Me keia mau manao ke lana nei ka manao, e loaa ana kekahi mea kupono

Minamina no ke Keikialii

I KA LAHU HAWAII:

            Mamuli o ka laweia ana aku o ke Keikialii, ua loaa he hakahaka maloko o ke Komisina Home o na Hawaii. Iloko o na malama pokole ekolu i nohoia eia me makou ma ke ano lala, ke Komisina mua loa hoi, ua loaa ia makou he hoomaopopo ana i kona makahehi nui i na hana e lawelaweia ana, a o nele ana makou i kana mau kuhikuhi ana maluna o ka makou hana.

            Ua ike mua ke Keikialii i ke koikoi o ke kukulu ana i keia hana maluna o ke kahua lawelawe oinana ana. Oiai ua hahai mau oia i ke ano o na lawelawe aina ana, a ua ike i na hemahema ame na pilikia maluna o ia ninau, i na la i hala aku, mamuli o ka haawiia ana o na home hookuonoono ma ke kohokoho, ka hoihoiia ana o na kanaka lawe home maluna o na aina me ka makaukau ole me na alanui, wai ame na mea a ae i makemakeia, a ua ao mau mai oia, e akahele ka hooneemua ana o keia ninau hoopulapula.

            Ua ao mia oia e kiiia na kanaka noeau i poe na lakou e kuhikuhi mai, a e lawelawe i na hana i makemakeia. Ua ao mai no hoi oia i ke kupono e hoole aku i ke komo ana mai, o na kanaka maluna o na aina me ka makaukau mua ole, no ka pono o keia ninau hoopulapula, ame ka pono o kona lahui Hawaii o keia mua aku, aia maluna o ka holomua o na hana mua.

            Iloko o kou pili mau ana aku me ia, ke Keikialii Kalanianaole, no na malama i hala aku, ua alakaiia aku au e aloha iaia ame ka nana mau ana aku inia, no kena mau oleloao, ame kana alakai maloko o kau hana Kakauolelo a Luna Manahooko. Nolaila ma keia wahi ke hoopaa nei au i kou ikaika, e hooko aku i kona makemake maluna o keia hana elike me ka hiki iau, i mea e hiki ai e hookoia na makemake o ke Keiakialii Kalanianaole no ka pomaikai o kona lahui. Ke ike nei au ma keia hoopaa hou ana au, ke hoike ae nei au i ka makemake o kou mau hoa lala Komisina.

            Me na manao kaumaha, mamuli o ko ke Akua lawe ana aku iaiai iloko o kona manao ana, pela i ko kakou Keikialii mamua o ka hoomakaia ana o kana hana no kono lahui, aka me na manaolana paa nae, e loaa ana ka holomua o keia mau hana maluna o na kahua i kukuluia eia, ke hooiki nei au.

            Ke manzo nei makou e hemo ana na aina o Panaewa no kukulu home ana o na kanaka o Hilo. E hoomanawanui mai, e loaa io ana no!

Ke Alii Makaainana

            Iloko o ke ola ana o kekahi lahui, aia no he mau kanaka e ulu ae ana e lilo ana i mau kanaka nui, a hiki e hilinaiia. O ka mea maamau iloko o na la i hala aku o ko kakou mau kupuna, o ia no ka lilo ana o keia kulana i na kanaka he mau alii no ka aina, a i hoopuniia hoi ko lakou noho ana me na makaainana he lehulehu wale.

            I ke au o ka meemua ana o ka moolelo o Hawaii nei, ua oi ae ke ku ana o Kamehameha I, ka Nai Aupuni, maluna o na kanaka e ae o kona manawa a i ole, o na manawa no paha mamuaaku, o ka noho aupuni ana o keia lahui. Ua loaa nae iaia ke kulana kiokie a kaulana, mamuli o kona kulana alii, ame kona lawa me na makaainana i alu ae malalo o kona noho ana.

            O ia kulana no hoi ua loaa mai mahope o ka hookahe koko ana, ame ka nui o na kanaka i lukuia, oiai lakou e kue mai ana i kona mau makemake. Aka, aole no paha e loaa ana ia kulaua, in a aole ia kanaka i lilo i mea ikaika ma ke kino ame ka naauao pu no hoi.

            Mahope mai o Kamehameha I ua loihi no na makahiki ahiki i ka loaa ana mai o kekahi kanaka i hiki e ikeia aku i keia la he kanaka nui a ikaika, no ka pono o kona lahui. I ka pii ana ae o Kamehameha III ma ka noho alii o Hawaii, o ka ninau nui o ia mau la, o ia no ka haawiia mai o na aina no na makaainana. Ua hoomaka ka noonooia ana o keia ninau i ka manawa i komo mai ai na kanaka o ko na aina e, i ke au no o Vanakouva, i ka makahiki 1792.

            Ua hoike mai na kanaka i komo mai ia mau makahiki he mea pono e maheleheleia na aina iwaena o na makaainana, no ka mea, aole e hiki i kekahi aupuni o ku mau, ina e paaia ana na aina o kekahi hapa uuku o ia lahui. He mea keia i ikeia e na aupuni apau, a o ia paaia o na aina e kekahi hapa uuku o ka lahui, ke kumu nui o na kaua ma Hawaii nei, no ua makahiki loihi i hiki ole e hoomaopopoia. O keia mahele aina no, ke kumu i kaua ai o Kiwalao, ka moi o ka Mokupuni o Hawaii, mahope o ka make ana o Kalaniopuu me kona hoahanau o Kamehameha I.

            I ka make ana o na moi o Hawaii nei ia mau la, o ka hana mua a na alii o ka mahelehele i na aina, a mamuli o keia mahelehele ana i ulu nui mai ai na kuee, a o kak hopena o ia mau kue, o ka lalau ana i na meakaua, a o ka hopena, o ka hookaheia o ke koko o ka lahui. Ma ka nana aku ua loihi ka hanaia ana o keia mau mea. Aka i ke au o Kamehameha III, ua lilo kona makemake mahelehele aina i mea i hoouluia mai e na makua mikanele i hele mai, ame na kanaka mai mamua aku o lakou i mea akeia e hooko, no ke kumu e loaa ana i na makaainana apau. Ua kukala ae oia e hanaia keia hana, aole nae i hookaheia ke koko mamuli o keia kuahaua, no ke kumu ua ako nui ia e na mea apau.

            Mamuli nae o na koi mawaho mai i lilo ai i mea hookoia. A un hookoia keia mea i kue loihiia maluna o keia mau mokupuni, a ua loaa mai ka aina i na makaainana.

            Mamuli o keia hana a keia moi, ua lilo oia i mea hoomanao nui ia e na kanaka Hawaii, mai kona au, mai ahiki i ko kakou. Ua hiki ia kakou o kiea hanauna e ike aku, oia kekahi o na moi nui a pookela i nohoalii maluna o ka noho o kona mau kupouna; a aole kakou e hewa ke hookau pu ae iaia me kona mua Kamehameha I, oiai ua ka mua i hoohui i na mokupuni, a na ka hope mai i haawi aku i na aina i na makaainana, a ua hoopauia ia mea he kaua a he hookahekoko hoi, ka mea i maamau i ka make ana aku o kekahi moi. I keia la ke ku nei kona inoa ma ke ano ka Moi Lokomaikai.

            He mea hiki ole ke hooleia, ua lilo keia mau kanaka i mau kanaka hoomanao mau ia e na hanauna e hiki mai ana o keia lahui. A he mea hauoli no hoi no na hananuna o keia mua aku, ka huli ana mai a ike, aia no he mau kauaka i kukulu iho i ko klaua mau kiahoomanao iwaena o ko laua lahui.

            Ua loaa nae ia laua keia mau hanohano i ko laua manawa e ku ana ma ke kulana kiekie loa o ka noho ana o kekahi kanaka, ka noho moi. A oiai aole no kakou e law ae ana i kekahi lihi o ko laua kiekie, aka nae e iki ana kakou, o ke kanaka e hana ana i kekahi hana nui, i kona kau ana maluna o kekahi kulaua kiekie, he mea maamau ia, no ke kumu, aole mea nana e hoole mai kona makemake.

            Aka o ke kanaka e hiki aua e pii oe iloko o ka noonoo ame ka naau o kona lahui, a kau maluna o kekahi kulana kiekie, aole ma ke ano moi, aka, mamuli o kana mau hana maikai, a aoloha lahui, e ike mai ana kakou, oia ke kanaka oi pookela loa ae.

            Ua pii ae o Kalanianaole ma keia kulana pookela, mai ke kulana makaainana mai. Ua laweia ae kona kulana kuleana i ka noho kalaunu o kona mau kupuna, aole no kona hoohemahema ana ia kuleana on a, aka, mamuli o kekahi oni ana a na au o ka manawa i hiki ole iaia ke alo ae. ua hoihoiia iho oia a ke kulana haahaa, ke kuana makaainana; aka nae, mai ia kulana haahaa mai, ua oni aeoia, a i kona make ana, ua oi ae kana mau hana no ka pono o kona lahui, mamua o na kanaka i noho i ka noho moi o Hawaii nei. Ua loaa kona kulana kiekie, mamuli o kana mau hana ponoi iho; ua paa oia i kela kulana, aole me ka maalahi, ame na hoomaikai, aka, me ka hoinoia ame ka hoomanawanui.

            He oiaio no, aole e loaa ana na haawina mahaloia i kekahi kanaka i kona manawa e ola ana, aka o ka mea maamau, aia a make, alaila hoomaikaiia aku. He mea oiaio keia, aole wale no ma keia aina, aka, ma na aina no apau. I ka manawa e ola ana o ka mea maa mau o ka hoinoia.

            I ko Kamehameha makemake ana e haawi mai i ka aina i na alii o kona au, ua paaia no e ia mau alii, a ua mau no ka noho nele ana o na makaainana. I ko Kamehameha III manawa mai hoi, ua uuku loa na wahi aina i loaa mai i na makaainana, o ka hapanui no, ua holo aku iloko o ka lima o na alii. A mamuli o ia uuku o na aina loaa aku i na makaainana, ua lilo ka lahui i poe nele maluna no o ka lakou aina hanau ponoi iho.

            Auhea la ka lahui maluna o ko lakou ainahanau i noho nele, elike me ka noho nele ana o na kanaka Hawaii? Auhea la ka lahui i hanau maluna o ko lakou aina makuahine, i loaa ole kahi e ku iho ai o ko lakou mau wawae? No ko lakou hewa ame ko lakou hemahema anei i loaa mai ai keia nohe aole ana? Aole, aka, no na ouli o ka manawa. Aka, iloko o keia noho haahaa ana o Kalanianaole ma kona kulana makaainana, ua hiki iaia e hooulu ae i ka manao e loaa kahi e ku ai na wawae o kona lahui, a e hoololi ae hoi i na kanawai i kukuuia, a loaa he kanawai e haawi mai ana i keia mea i hooneleia i kona lahui no kekahi manawa loihi.

            Aole me na ihe ame na pahoa i loaa ai keia lanakila iaia, aka iloko wale no o ke ahahe wakani maile. Aole oia i law mai a hookomo i ka inaina iloko o kona umauma, mamuli o ka huli kue ana mai o kekahi hapa o ka poe ana i makemake ai e loaa keia pomaikai, aka ua ku ae no oia me ka maloeloe, a ikeia la ke huli mai nei ua poe la i hoino ai a i apono ole ai i kana mau hana, a hoomaikai mai iaia.

            Nani wale na hoomaikai i loaa i kekahi kanaka! Nani wale ia mau hoomaikai in a ua lohe iki kona mau pepeiao a pana ae kona puuwai me ka hauoli. Aka, o na hoomaikai i hookauia aku mawaho o kona he ua like ia me na kunepala walawalaau ame na keleawe kanikani wale. Ua like ia me na makani ikaika e pa ana maluna o kona he kupapau. Ua like ia me na kanikaniaula e loheia ana ma na kuahiwi "ahuli aku ahuli mai." O na aie o keia ano, ka aie kiekie loa. A o ka manawa kupono e ukuia ai, i ka manawa no e ola ana, a e lohe mai ana kona mau pepion.

            O ke ALII MAKAAINANA o Hawaii, ua hala aku. Keku nei nae kana mau hana, a o ia mau hana no kona kiahoomanao. O ke kiahoomanao ana i kukulu ai, ua kukuluia iloko o ka puuwai o kona lahui. A o ia mau hana e paa mau aku ana maloko o na moolelo o kona aina aloha. Aole manawa, aole ino, aole kaua a hoohuli aupouni e hiki e holoi ae i kana mau hana; a e lilo ana na mea i pau ole, na hana ana i waiho iho ai na hai e hoopau ae i mea e hoike mai ana, eia no kona uhane me kakou.

Na Anoai

            Ke ansia nei ka wai o Molokai. Eia na wiliki maluna o ka aina, a ke hoomaka mai nei na hana.

            Ua hoi aku o Laimana ma Molokai, a ke lawelawe mai noi i kana hana. Aole manao ana e nele ana na pomaikai.

            O na eka he 20, ma ka nana iho, aole no he nui loa. E aho nae hoi ia. No ka mea, iloko no o ka uuku o na apana kukulu hale o Waiakea, ua nui nae ka laweia, a ke kukuluia mai nei na home. O ia mau ano aina no keia mahope aku o ia mau hale.

            O na hoolilo i manaoia no ke kii ana i ka wai e lawa ai na eka he 1300. ma ka aina o Kalamaula he $200,000. He mau, dala ano nui keia, aka, no no pomaikai e loaa ka wai e lawa ai no keia mau eka, ua maopopo loa, he mau heluna ohana nui ke hoolawaia ana me keia mau pomaikai.

            Ma ka nana aku i ka poe i lawe aina ma kela mau apana aina o Waiakea, aole i makauia ka pohaku. Ua hoiliwaiia ae ka aina, ua hoopihaia me na mea like ole. Ina i loaa mahuahua ka pomaikai i keia poe, aole no e nele ana ka poe e hoi ana maluna o na aina hoopulapula, me ka heluna o 20 eka. Ua hiki hoi paha ke huli aku i wahi lepo no kai e hoopihapiha ai.

            Ua pololei wale o Solomona i olelo mai ai, aole no e loaa ana ka ke kanaka e ae ana e lewalewa, wale iho no kona mau lima ma kona aoao. O ke kanaka e lalau ana i na meahana a e hoohuli ana i ka lepo a kanu i na meakanu, oia ke kanaka e ohi ana i na pomaikai, a e maona ana kona hale!

            Ke hoomakaukau mai nei ke Komisina ne ka hele ana aku i Wakinekona e noi imua o ka ahaolelo, e loaa mei kekahi mau dala aie no ke kii ana i na wai e lele wale la ma kela aoao o Molokai, a e hoihoiia mai no ka hoopulu ana i na aina o Palaau ame Hoolehua.

            I keia la, na uuku loa na hoolimalima e loaa nei i ke aupuni mai na aina mai o Molokai, a no ia kumu, ua uuku pu na auhau. Aka, ke hiki e loaa ka wai, e nui ana ka mpomaikai o ke aupuni; a e nui ana no hoi na kanaka Hawaii e hoi ana maluna o ia mau aina e noho ole ia mai nei i keia manawa.

            O ka ke Komisina i makemake ai, o ia no ka hoomanawanui mai o ka lahui, ahiki i ka manawa e loaa pono ai na kuelana o na kanaka, e hoi aku ai maluna o na aina. O ka wai ka mua. A loaa ka mea e inu ai lakou ame na holoholona, alaila huli aku ko na meakanu. E ike lea aku ana kakou i na pomaikai me ka hoohakaiia ole ia.

            I keia mau la haule ua ma Molokai, ua nui ka wai e lele wale la, a e kahe la hoi i ke kai, me ka loaa ole o kahi o honhuia ai. Ina e hiki e loaa na lua hookio, ua maalahi loa ka loaa o ka wai. Ua ikeia he mau wahi kupono kekahi no keia mau lua hookio.

            Ua laweia mai ka lohe ia makou, ua nui ka ikeia o ka ia ma na kahakai malalo aku o Palaau ma. He mea hoailona keia o nohoia mai ana ia mau wahi e na kanaka. O ka ke Akua man hana ia no ka pomaikai o kona poe kanaka.

            Ke imi nui nei kekahi poe i kauohaia e ke Komisina i makeke kahi e hooliloia ai na mea e hoouhuia aku ana e na kanaka Hawaii, e hoi ana maluna o na aina hoopulapula. O ka hana naauao keia. Aole o ke kali a ulu na meakanu, a loaa na holoholona, alaila imi kahi e hoolilo aku ai. No ke kumu e manaka ana na kanaka no ka nui o na uku komisina o na mea i hoouluia e lakou.

            Ua hoikeia mai ia makou ua hoouna mai nei kekahi poe kanaka home hookuonoono i ka lakou mau meakanu, a  ua nui na pomaikai i loaa mai. Eia ke kuaiia mai nei na moa makepono ma ka makeke o ke Kalana ame Kulanakauhale, aka, ua hoomau no nae na kanaka Hawaii i ka hele ana ma na makeke Pake e kuai ai i ka lakou mau moa, a o ka hopena, ua pii ae ka lakou uku ana no keia mau mea.

            Eia ha pipi ke kuaiia mai nei ma ka makeke ma ke alanui Maunakea. Ua uuku ka auhau, a ua holo aku no hoi keia pomaikai i kekahi poe Hawaii, aka, ua uuku loa na kanaka Hawaii e hele nei malaila. O ka rula mau no keia o keia lahui. Aole no paha e pau ana keia mau hana. Aloha no kakou!

            Ke manaolana nei makou e hiki mai ana ka la e hiki ai e loaa i ka meakanu, he pakeneka kiekie no kana mau mea kuai. Ma Amerika he hookahi hapa o ka waiwaiio ka mea e loaa mai ana i ka mea mahiai. Ua uuku no keia ma kekahi nana ana iho. Aia iaia na hoolilo apau mai ke kanu ana ahiki i ke oo ana, aka, hookahi wale no hapa o na pomaikai e loaa ana iaia. O ka kakou e ake nei e oi ae na pomaikai mamua o keia.

            Mamuli o keia lilo o kekahi pakeneka kickie i ka poe kuai, ua hoole ka poe hanai moa, aole e haawi i ka lakou huamoa na hai e kuai. O ka uku o ke kakini hookahi i keia mau la he $1.00. A o ka uku no ka hoolilo ana aku he 10 keneka wale no. Ma keia ua emi loa mai na keneka e lilo ana i ka poe kuai, a ua holo aku ka hapanui i ka mea nana ka huamoa.

            He mea hoopomaikai mai keia e imiia mai nei no ka poe mahiai ame ka poe hanai holoholona. Ke loaa kahi e hiki ai e hooliloia kau mau meakanu, aole oe e poho ke uku i kekahi uku pakeneka no ia hana. O ka mea i ku eia o ka nui o na kaki.

            Ua pii ae a oi mamua o ke kupono ke kumukuai o ka uala o keia mau la. Aka, mamuli mai no keia o ka uuku o ka poe e kanu mai nei i keia ai. He maalahi wale no hoi ke kanu ame ka hana ana, aka, ua hiki ole no nae e kanuia e na kanaka Hawaii.

            Ua ike aku makou i ka nunui o ka uala o na pue uala ma Keaukaha. Ua laweia mai ka lepo mai kekahi mau kipuka lepo mai, a ua hoopuuia, a maluna o keia mau puu i kanuia iho ai na lau uala. Ua nui nae ka io o ka uala i kanuia pela.

He Hoalohaloha na ke Komisina o na Home Hawaii

OLELO HOOHOLO

            OIAI, mamuli o ka Mana Lani ua kaheaia maiwaena aku o kakou ke KEIKIALII JOHAH KUHIO KALANIANAOLE, ko kakou Elele i ka Ahaole lo Lahui a lala no keia Komisina, a

            OIAI, mamuli o kona ikaika ame kona ahonui, ka Elele i hala aku, ua hooholoia ke Kanawai Komisina Home o na Hawaii e ka Aheolelo Lahui, a

            OIAI, ua hoike, ae ka Elele i hala aku la i kona manao, o ka hooholeia ana o keia kanawai, o ia kekahi mea nui lawelaweia eia i na la hope o kona noho ana ma ia kulana, i mea e kokua ia ai kona lahui Hawaii, a

            OIAI, o ka Elele i hala aku, oia ika lala mua i hookohuia no keia Komisina, a ua komo mai me ka pauaho ole e hana i kana hana, i mea e holomua ai na hoolala hana a ke Komisina, a

            OIAI, o na makaainana Hawaii, a i oi aku hoi kona poe Hawaii, mamuli o kona hooikaikamau ana, me kona naau apau, ua kakoo ikaika i ka hoolala no ka hoopulapula ana i kona lahui, ua kukulu ae oia he kiahoomanao nona iloka o ko lakou naau i mea e hoomanao mau ia ai kona inoa;

            NOLAILA, E HOOHOLOLA e ke Komisina Home o na Hawaii o ke Teritore o Hawaii, mamuli o ka make ana aku la o ko kakou hoahanau Komisina, ua nalo aku kekahi kupa aloha aina, ame kekahi luna aupuni hoomanawanui, a o kakou, ma ke ano he Komisina, e ike nei i ko kakou nele, a in a e loaa ana ka holomua, mai na makaainana wale mai no o ke Teritore, a

            E HOOHOLO HOU IA, o kakou, ma ke ano he Komisina, ke ui aku nei i na makaainana Hawaii, a i oi aku hoi ka poe koko Hawaii, e komo pu, mai kakou me na manao maikai e hoohana aku no ka holomua o na hoolala hana hoopulapula, i loaa ai ma kona hopena i kiahoomanao no ka inoa o ka Elele i hala aku, a

            E HOOHOLO HOU LA, ke haawi aku nei kakou i ko kakou aloha oiaio ame ka kakou mau kakoo i ke Kamalilwahine Kalanianaole, i kona manawa o ke kaumaha ame ka ehaeha, a

            E HOOHOLO HOU IA, e palahaia iho maluna o ka moolelo o keia Komisina kekahi kope o keia olelo hooholo, a e haawiia aku kekahi kope i ka Kamaliiwahine Kalanianaole e ke Kiaaina, a Lunahoomalu o keia Komisina.

            HANAIA, Honolulu, Hawaii, Ianuari 10, 1922.

            Hookomoia mai e GEO. P. COOKE. Kakauolelo ame Manahooko, Komisina Home o na Hawaii.

            Eia kekahi põe ke noi mai nei i na aina pili kahakai o Keaukaha e weheia. Aole hewa o ia, o ka noho ia mai o ia mau kahakai ka kakoua i iini ai.

            Ua maikai no ke nei ana mai a na kanaka o Hilo e weheia o Panaewa. Eia kekahi poe ke noho nei iloko o na rumi hoolimalima, haiki a pono ole no ka ohana nui.

            Ua lohe wale mai makou o kekahi poe o Hamakua keia e koi mai nei loaa kahi apana kukulu hale ma Panaewa. Ke manao nei makou e hiki mai ana ka la e pau loa ai keia mau aina i na kanaka. Ahiki mai ia la, e loaa hou mai no ka aeia ana e ka ahaolelo o Amerika e loaa hou mai ona mau aina.

            Ua minamina makou i ka ike ana, eia kekahi poe i kue i keia kanawai mamua aku nei, ke komo mai nei e ao hewa i na kanaka Hawaii. O ke kanaku i kue mamua, aole e hiki e manaoia he mau ao kupono kana, a e na ao ana e lilo ana no i mau mea hoopalaimaka.

            Ua makaukau o Kakauolelo Cooke e holo no Molokai, a e noho malaila no ka manawa o hookahi mahina, i hiki pono ai iaia ke ikemaka i na hoolilo o na hana e lawelaweia mai nei.

            Ma ka nana aku, ua oi aku na hoo lilo mailoko ponoi ae o ka pakeke o ke Kakauolelo Cooke, e hooliloia nei no ka pomaikai o kana hana. Aole on a kaki iho no ka hoohanaia o kona mok no keia Komisina. Aole on a kaki kekahi mau mea i kupono e kakiia no kana hana. Ua haawi, mai oia i keia mau mea me ka naau maikai. O kea mau hana na mea e hiki ai e ikeia aku ua lilo kona uhane no kana hana. O na kanaka e hana ana pela, aole e nele ka hilinaiia.

            He 15,000 eka aina ka heluna pau loa e loaa ana i keia mau wai e makemake ia nei e lawe mai ma Molokai. A ua ikeia no hoi he 5000 eka o na Hoahanau Cooke, e hiki ana e loaa pu keia mau pomaikai. Nolaila, ku huiia he 30,000 eka e hiki ana e mahiia ke loaa ka wai. Ke hiki keia, ua hiki loa e maopopo e nui ana no ka pomaikai me ka aoao o ke aupuni mamuli o na auhau waiwai.