Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 36, 6 September 1923 — KA HELUNA WAIWAI O NA HAWAII. [ARTICLE]

KA HELUNA WAIWAI O NA HAWAII.

Ma ka hoike a ka Puuku o ke Toritore o Hawaii, Henry C. Hapai, i ke Kiaaina, ua ikeia iho ka puipui maoli o ka heluna waiwai o na Hawaii, no ka mea ua hoea nku i ka 18,717,161.00, a he $3ō,285,ō3J).00 hoi ko na haole, o iu hoi ka poe ili puakea. Ma kekahi ;iouo he mau mea keia e hoike mai ana aole no i nele loa na kanaka Hawaii. Aka, i ko kakou inii pono ana akn, eia 'hou ka e loaa ana ia kakou; Eia na kanaka Haivaii i hoopaaia ma keia heluna: Ka ona o ka Parker Baneh, ma W/iimea, Hawaii: Ka ohana Woods, Kohala, Hawaii: Frank Woods, Kahua, Kohala, Hawaii: Ka hui pipi o John Maguire Huehue Koua Akau, Hawaii: Ka Waiwai o Ii: Ka Hui o Allen, Hojnolulu, Oahu: A eia iho no he poe Hawaii i kau aku ko lakou mau waiwai i ka heluna o na tausani. | Ina e houluuluia keia poe waiwai i hoikeia maluna ae, e ike aria leaIkou, ua liilii loa na mea i koe iho, n o ia paha na kanaka Hawaii, maoli o keia aina. No keia kumu, aole keia mau waiwai e heluia nei ma ka hoiko a ka Puuku o ke Teritore o lilo ana i hooi i ka manaolana o na Hawaii. I ko kakou huli ana iho i ka heluna waiwai o na Paniolo ahe Pukiki, eia ka mea e loaa ana ia kakou: Ha hikiaku ko lakou heluna waiwai i ka $10,524,904.00. A o keiii poe apau, ua hele mai lakou mai lakou mau aina mai, ma ke ana he poe limahana no na mahiko 0 kakou. Aole paha i hiki aku ka loihi o ko lakou noho ana ma Hawaii nei i ke 50 makahiki, no ka mea ke hqomanao nei no ko oukou meakakau i ka makahiki 1880 ke komo nui ana mai o keia mau lahui. Eia nae iloko o keia mau makahiki pokole wale no o ko iakou noho ana me kakou, ma ke ano he poe limahana, i loaa ole kekahi heluna waiwai mamua aku o keia manawa, eia nae, ua loaa ia lakou keia mau waiwai nui, a eia lakou ke pili mai nei mahope o na kanaka Hawaii. O kakou na kanaka Hawaii, no kakou ka aina, a i ka mahele aina ana o 1848 o kakou ka mea nui e paa ana. i na aina o Hawaii nei. 1 na alii ua haawiia aku ka heluna nni o 1,600,000 eka aina, a i na makaainana he 28,000 eka, aina haole ame na kanaka o ko na aina e ia manawa hookahi aole i hiki aku 1 ke 60,000 eka. O ke koena iho o keia mau aina, e paaia ana no"e ke aupuni a e ke kalaunu o Hawaii nei ma ke ano he mau aina Leialii. I keia la nae, emi iho kakou, ka poe paa aina ame ka waiwai o keia mau aina a ka helu elua. *A ina e mau ana keia noho nana ame noonoo ole 0 na kanaka Hawaii e oi ae ana na lahui e a e kaa ana kakou i ka huelo, mahope loa. He haawina ano nui keia i ka noonoo ana iho o na kanaka Hawaii. Eia nae ua weheia a e weheia aku ana ho 200,000 eka aina no na kanaka Hawaii wale no, a ua hiki ia kakou ke lioomaopopo iho, i ka manawa e kaa mai al keia mau eka aina i na kanaka allwaii, ē pii hou ae ana ka heluna waiwai, aole wale no ma na waiwaipaa, aka, ma na waiwailewa pu kekahi, no ka mea, 1 keia mau la, ua ikeia no ka waiwai io o keia mau aina c paaia mai nei no kakou na Hawaii. Ua kuhihewa ole ko oukou meakakau ke helu aku i ka waiwaiio o keia mau eka, īna kahi o ka elima miliona dala, a ina e hui ia me ka wai*i*ai mahi o keia mau eka, ma kahi o ka aole e emi iho malalo o elima hou miUona. Nolaila, eia he manaolana i na inakahiki e hiki mai ana, e lilo aku ana na kanaka Hawaii i poe pii ae o na heluna waiwai/ Aia no nae kakou a hooikaika i ka mahi ana i keia mau aina, a me ka hanai ana i na holoholona, alaila kakou ike i ka waiwaiio o keia mau aina i hookaawaleia no kakou. Eia keia ma ueka he 200,000 mana Mokupuni apau o kakou. ma Hawaii he hookahi haneri eka a oi. A eia ma Oahu nei he mau eka uuku no, aka, ua lawa no nae no na kanaka e makemake aina ana. Pela no hoi ma Kauai, ame Maui. O ka waiwai nui o keia mau eka, o ia no ka maliiai ame ka hanai holoholona. I keia mnu la o ka naauao ma keia mau oihana, nui o ka waiwai e loaa ana he heluna nui o ka waiwai ma keia mau oihana ina na kanaka Hawaii c lawe ana i keia mau aina me ka manao e hooliIo i ka aina i wahi nana e hanai mai iaia ame kona ohana. Aka, ina i home wale no, a o ka *\ui o ka aina e waiho mai no, o lilo ana i mea waiwai ole. Nolaila mai lilo keia hoike a ka Puuku i mea nana e hoikeike ae i ko kakou mau umauma iluna, a e keha iho ai paha eia na kanaka Hawaii ma ko kahua kiekie o ka heluna waiwai o Hawaii nei. Aolo pela, no ka mea he heluna uuku wale no o keia mau Hawaii i hoikeia keia heluna waiwai, ma kahi o ka poe paa waiwai. A ina e wehe ■ ia ae ana ka 'poe e paa nei i na waiwai nunui, e emi iho ana ko ka-

kou heluna a i ka uuku loa. O ka I waiwai o ka Moopuna a Sam Par- j ker, ua hoea aku ia, na aina ame 1 na holoholona, maluna o ka ekolu miliona, A oka waiwai oka Ohana la, ua hiki aku i na miliona ekolu, a ke lawe ae kakou i keia mau miliona, ua koe iki iho ka heluna wai*! wai o na kanaka Hawaii. Ina e loaa ana i na kanaka Hawaii hookahi hapaunii »o ka ikaika ame ka hoowakaulii o na Pukiki, e ike ana kakou i ka pii oi loa ae o ka heluna waiwai o kakou, aka, aole e hiki i kpia manawa, no ka mea, akahi no kakou a ala ae inai na hiamoe ana o keia mau makahiki loihi i hala aku. Malia paha 0 keia mau hoonauao ana e loaa 1 mai nei ia knkou, na ia mea e haawi mai ia kakou i ka ike ana i ko kakou mau hemahema, a lilo kakou i lahui hoonianawanui, a hoomakaulii Ino hoi. E nana aku paha.