Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 37, 13 September 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

: .nae e nalu ana me keia manao + ena, malu ana ka puka, a ku , «oo Haumea me ka ninau ana •l'a ala ae la ka ko hiamoe?" ' Ap. " ' wahi a Niula. "f kahea mai nei au ia oe e ala, . > kaua i kahi o ke alii ame ko - Mina e moe mai la, a nana e hooH'l i ka ahaaina a alii hoao me !! omona o Kaelepulu ame Kawair . olelo aku oe iaia e hele i ka - i> .!ha i kapaia ka inoa o Kalapa, ; '...a e kukulu ai i ka laau heonaona 0 ka aina." Ilaele la laua a kokoke, haa- - n.rā la o Haumea i ka laau ia ? ,i:i me ka olefo mai: • Kīa ka makalei au o Lailaika- ■ = ko hoa noho, a o'ka makalai j >- ■- 3i!o ai i mea kaulana a mau, ; . i na mamo, ua waiho no kuu pu,a ma kahi ana i waiho ai a i ; no i kii aku nei ā lawe mai. I ■ •' i knmo iloko, maka puka nei . k;i ai a hoi mai oe me Kahini- ] . . kani-kuamauna ko lei moopu- ; ao i keia manawa a Niula ma ;v.: :iku ai i ka puka o ka hale o . ; ! e nipoa nei e ka hiamoe hoo- • -i o ke kakahiaka, a i pa-ku'i ;paha hoi ia liiamoe e ka hana aiea a ke aiwaiwa o Nuumea, - nloia ko laua hiki ana aku ila- , iai he mau kiai ko ke aloalii . wa apau. " . laua e ku nei ma ka ipuka, ; sc r.ku Ia o Niula i na kahu kiai liela aoao. a ma keia aoao o ka lmoe ka makani olalo ua ahir.hi, j K~u ka malama a ka Ikioe i j .ehua, j ] :. ? a);i ka ihu nana i ke kaao, Kv-helahela i ka la'i na kahawai, I ka hoowawa i ka pihe a ka ma» nu he la'i-e, ! I kn. ike ana o Niula i na kiai ej :-a 7iei i Moeawakea, ua komo . - ];i oia iloko 6 ka hale, a liele j ak : Ki ina kahi e kau ana o ka j • 'uio'u, iaia i kokoke aku ai m.\ |ih ; . a ke alii e moe ana me kaua k :.e, ike aku la oia i kana lei i (:-;;aa mawaena o na'lii, kikoo j , ia kona lima palupalu a paa ka j kiw ī o ka mOopuna, hooluliluli | : I. ine ke kahea malie ana iho i :; o kana lei, i ole e loheia r ka poe oloko. ' Ka -.v» i naue ai ke kino o Kahi:.iu!a : l *a hoala a kona tutu, ua -■:.-:aa ae la kona maka a ike mai - leupunawahine. j Aia loa ae la oia a noho iluna. ku r; :.t a kulou iln la me ka honi ana -• ; ka lae o kona kupunawahine. ' ■ ■ Ina kaua," wahi a kona tutu, ke alawele a ke kaupu ke ka- - - mai la ia kaua iwaho, nana i, a mai nei ia'u e kii mai e "hoala Hnele mai la laua a puka iwaho, "ui no hoi me ka hoololohe wai - Nuumea, ia wa i kau iho ai o "ī . mea i kona lima i]una o ke poo £ Kahinihiniula me ka hoopuka ana - i ka olelo. ! ■' Ku iho la oe i ka moku o Oahu - . . ka mokupuni hoi i haawiia mai .: i kuu la wahine u'i e ke alii ■m.ina, a'u hoi i hoala e aku ai e mamua. ua lilo neia nioku ia n ka lae o Kaena no ke • Anhea nae oe e ka pulepula, r>eni iho la ke alii ia oe i ma- - nana, a o kahi ana i hookoe ai 1» i o ka lae o Kaena, o ka moo-1 t:i īa o Kanehoalani, kahi ioi e •■-.:ho la o Muliwaiolena, ka makak- knpu akua mailalo mai. , i:i ; i o Kamakaleiau o Lailaika-1 ■- iho oe ilalo o ka loko o Ka a o ka makaha mua o ka - "i n'ji e ike ai o Kalapa ia, o kahi au i ahai ai i ka momona o ka -• i i-' ke alii, mamuli o ke kuhala-! •i oia ii ei! | • -Ta n 0 c hiki aiikahia'ue kuhinri ia oe, alaila mawaenakonu - makaha. maloko o ke Kipaepae malaiia oe o onou iho ai ? vo.i o ka laau iloko o ka wai, ' mr:i hoi a loaa ae maua ia oe k'"» ka hale 4au e ku mai la. hele a. i malu ke ala, aohe ■ e ke'u i ke kaina o ko wawae, a e hoomakaukau ae Kaalawamaka o Wakea. i ka • r.a a kuu aikane o ka la hiu- ■ ka aiua alo lahilahi." t-uw na olelo kaukau a Hau--1 :li aku la o Kahinihiniula ■ kahi i kuhikuhiia aku iaia. 1 " nae o kona iho ana aku : r-Iu e pau ai ka ike ana mai •-•■-:■■■. hale o ke konohiki, nana " i.i i ka hale a Haumea i • ' : mai ai iaio, a ike aku la i inu e ku ana ma kahi o ka l'U. a o ka pahu kapu hoi 1.1. aku la oia i ka hele ahiki i kuhikuhiia mai iaia, noho - r a mahai o ka makaha o ka • rr 'kuu iho la i ka laau ma- • ' ke alo, wehe ae la i ke kapa " : h::a ;i i 0 Makalei, a paa ae la " • au i kona lima. r 'ku ia oia iloko o ka wai •-■■". :īf>ao maloko o ke kipaepae , f .e aku la a waenakonu o na,

aoao eiua o ka makaha, pahu iho la i kekahi poo o ka laau iloko o ka wa?, a paa ilalo o ka lepo, a kuli mai la hoi no kula. Oiai oo nae keia e wehe ana a hemo li,a laau a paa i ka lima, a mamotrtJ kona iho ana i ka loko, uā olehāla mai la ka i'a ma o maanei 0 ka i ke ku ana iho hoi o ka laau i kona wahi, ua ike aku la oia 1 ka i'a e ka'ikumu a»a, a- hoolulu lipo, iho la ma kahi a ka laau 6 ku nei.' Nolaila huli mai la oia hoi no kahi o ka olelo i kauohaia aku iaia. Oiai nae o Kahinihiniula e hele la i kana huakai, ua huli aku la o Haumea me Niula hoi no ka hale lau, ahiki laua, olelo aku la o Haumea; "E Niula e, e noho oe i ka hale 0 kaua, a e hele ae hoi 4u e hui mo ke aliiwahine a ka konohiki, punahele a ke alii e hoao akn ai. > ' '' Alaila o ka punahele a ke alii, ke konohiki o Kailua nei ame Waimanalo, akfihi no oia a hoao wa> hinel'* "Ae," wahi a Haumea, "na'u no 1 hoohuikau i ka po lawai'a lauahi i hana hoi au ia hana hooulu k«ntka i kawowo e laha ai ka hoonlu, hoolaupa'i i ka'u mau pua i ke ao malamilama o Hawaii nui a Kane, o Hilo a Kane a ka po nui hoanoano. "E hele au a i puukoa ka manu, ua punua i ke alo o Ohikimakālōa, na hoa pa'ipa'i umauma o Kahinihiniula i ke one kuakii o Kuh6lilea." Ke kamailio mai nei o Haumea i keia mau olelo, a ke noho mai nei hoi o Niula hooloho, me ka maopōpo ole iaia o ka manao o keia mau olelo a ke aiwiiwa. "E hoi au," wahi ana ia Niula, "eia ae ko moomoo ke hoi mai nei, a i hiki mai auanei i ou nw„ olelo aku oe e hoi i ke alo o na m*kufr ona, aia la ke noho ntāi la ua ala ka hiamoe." Puka aku la o Haumea iwaho a kahea aku la i kona mau aialo e hoomakaukau i na mea apau e pono ai ka la hoao o kana aikane. Aohe ku, aohe moe, na makaukau ka aoao o ke aiwaiwa, a na ka leo walaau o na kanaka o ke alo ulalele o -La'ila'ikalani, i hoopuoho aku i ka hiamoe hoouka pumehana o na kanaka ame na'Hi o ke alo kanaka o ke alii o na Koolau.

I ke kaakaa ana ae 0 na maka pueō o moeloa kane, o nana -wale ka wahine, ike ae la i ka malnmalama e nkaaka iho ana na lihihhi ooi o ke kukuna la ia lakou. Opiopi kahi pa-u, kapae ma kuono, puka aku la iwaho, ikfl aku la i keia poe e hi-o ana nja o maanei, e kukulu ana na pou o ka halauloha, e ahu ana ka laulau kipe'n, e weli ana ke ahi o na imu kalua o na meaai, a ke kini o Koonoulu, e waiho ana na puaa he'a, ua hele na niho a halala ma ha'i o ka imu, ua makaukau no ke kalua, pela no hoi me na ilio nahumaka, e kukuku ana ka mahu o na ipu puholo loko, ke moani mai la ke ala i ka puu o ka ihu pakii o Hiilei ma. Ia Kahinihiniula i hiki niai ">i i ke alo o kona tutu, a anfehe mai e komo iloko, ua olelo aku la kona kupunawahine: ,{ Mai komo mai oe iloko nei, ua olelo mai nei ko ku'muhonua ia'u e hoi oe me au hanaukama, ua ala ka hiamoe, a hoomakaukftu no ka paina kakahiaka o na lii" Emi hou aku la- oia iwahO, a huli aku la hoi no ka halealii o Kama-kaoka-uluhe. laia i hiki aku ai a ku i ka puka, kahea mai la o Ahiki, me ka ninau ana mai: "Ihea kou poniponi o ke kakahiakanui i hele aku neil" "I kawaho aku nei au i ka puu pilikia a hoi mai la, nana aku nei au i na aialo o olua e na makua, e liuliu ana i na meaai no ka paina kakahiaka, honi aku nei au i ke ala o ka loko, moni e ka puu. •'Auhea olua e o'u mau makua, olelo ia aku ke alo alii o olua e liuliu, e makaukau, eii aku ka luna kii i ke alo aiii o olua a hoea iho, ua makaukau krt papaaina." I ka ike ana o Haiimea, ua makaukau na ittea apwij is. i kena mai ai oia ia Haipu i elele nana imua o na alii kane, ame kona alo alii apau. - Ia Haipu i hiki mai ai imua o na lii, kulou iho la oia me ka nana ana 0 kona mau maka i ka honua, a hoopuka aku la i keia olelo imua o Olomana ame Ahiki: "E na kamaiana lani o kuu haku aliiwahine e, i hoouna mai nei kuu haku ia'u, e kii mai ia olua ame ko olua alo alii e hele aku e ai pu me ia i kana papaaina, oiii ua noa [kona kapu i keia niau la ekolu; a 'o ia ka olelo la, pehea ia leo o kuu haku ia olual" Kuku ae la na. hulu mahamaha o Olomana, i ka lohe ana aku i na olelo no kana malihini, a olelo mai la i ka elele. h "Eia maua ahiki aku me kuu aikane punahele hoi a'u, ke kamaaina hoi a'u i olelo aku ai iaii, iauei au e pahola aku ai i ko'u pulama ana nona, ame kona mau aialo, he kahi hoi ia ua noa mai la ke Ikapuhili kaapeape o ka ha, e hiki | aku au am* kuu i koaa leo ilokomaikai nui wale." Hoeu ae la na mea apau o ke alo alii o Olomana, huli iho la a olelo 1 ke keiki: "E kuu keiki, e hele ana kAua i ka papaaina a ka malihiiii a'a i h6le pu mai nk\, i hoolauAa aku au ia oe i kona alo, he mēii hele ke kanaka, anoai o hiki oe i kona

aina i kekahi la, ua loaa ka hale e kipa ai oia." Nana mai la o Kahinihiniula a ik£ i ke ku aku o k<ma kokookolu o ka hele ana i ke kai lon, minoaka iho la kona mo-i papa^ina. I ka ike ana āku e Haipu i na hiona o Kahinihi t ula, knu ae la oia i kona lima i ka waha me ke kulou ana iho iialo; a maopopo ia Kahinihiniula ka manao o ka hoailona a Haipu i haawi aku ai, ku ae la eia iluna a hele pu mai la me kona mau makua amq ke alo alii apau o Olomana. Oiai ua kamaaina mua lakou apau i ke alanui, a iloko no hoi o na po hauoli, mai ka lae mai o Kaihuwaa, ahiki i k« «ne hoolewa laau koa o Oneawa. Iloko nae o keia mau po huikau o ka hauoli, o ka mea apiki huikau no lakou nei i ka lakou, a hihia no hoi ke alo kanaka o Olomana i ka hehi a ka ua Kaalina o Kahana. Ia Ahiki ma i hiki aku ai i kē alo o ke aiwaiwa o Nuumea, hawanawana mal la kana aikane i keia mau olelo: "Aia oe a ike aku i ka malihini kipa a kaua, a'u i lawe mai nei, a hookamaaina aku oe iaia, nana e hoao ia olua me ka wahine, a kaua, na kona alo alii e le'ale'a i ko mau la nui, a hu aku mawaho o ka palena iliwai o keia mea he hauoli. "Ina no hoi ua hiki aku ka u'i o ka kaua punua i alu papalina o ka malihini, alaila o kou laki kuapu'e no koi ia e kuu aileane i ka nupa o ke KoOlau."

I ka mapu nae aala o ke Kamakahala, I hili palaha ia e ka naulu, Lei o-wi i ka uka o Luluku, Opalapalaulu na hala o Kekele, Pakele ke kanaka mai loaa i ke alolia, Ka liooilina a ka moe e walea ai, "Walea ka haili hoolaau ilaila, Ilaila la o—. Ilaila nae ka iwi a ko maka, 0 na i pulama i lea ahPni, 1 nupanupa ke alo o Mauuloa, Ma k& p6li aku au ma mehana, Mai ku oe*i ka lala i ka ukouko-a. Ia iakou i liiki aku ai i kahi o kakali mai la 0 ka malihini hoepa i ko kai o k» puaniana, owau mai no kau akua e pule mau ai, ua komo aku la na mea apau iloko, ike aku la o Ahiki i ka malihini a kana aikane e noho mai aua ma o ka papaaina i hele a luluu i na mea liou o ia kakahiaka, e ku-kuku ana no ka niahu o na puhōlō loko iloko o ka ipuhad pohue, o ia m'au la. "Maanei mai kakou," wahi a *a lēo mahamaha o ka u'i mikimiki, oiai nae o Kahinihiniula e ike nei i keia mau hana a kona kumuhonua. Ua hele aku la o Oloniana me kana aikane a hoolauna aku la i ka malihini u'i e noho hookanaleo mai ana, aia nae ka hoohuoi iloko o Ahiki leahi 'i hoana-ku ai. Oiai lakou e ai nei, ke nalu la oloko o Ahiki, ano like hoi ka holehelena o keia knikamahine me ka maua aikane, eia hoi he lealolo-lioi kona lauoho eleele, a o keia hoi he piipii hahai moa no na pali o Honokane, o ka hiona nae ua like. I ka ike nna mai o Haumea i ka hiona lioohuoi o ka laua kane iaia 0 kona wa no ia i ninau mai ai i kona hale kamaaina Olomana: "0 ko aikane keia au i olelo mai ai ia'u, ianei kaua e kipa ai?" "Ae," wahi a ke alii. No ia nei anei ka hoao wahine au i kaukoo mai ai a halawai kaua 1 ke ala?" "Ae," wahi a ke alii Olomana. "Auwe, hauoli ino, eia ka keia huakai a'u he huakai e ike ai i na luhiehu o kou aloalii e kuu kā*-.a-aina hookipa. Ua hiki no ka onina a' ke kanaka, ke omamaka la no ka wāi kehau i ka kupukupu, a ke lu-pa la no ka mauu nene i ke alopali." Mamuli o ka ono o na olelo hoomaneo puu a ka hueu o Nuumea, ua palaka pu iho la ka noonoo hoohuoi iloko o Ahlki, hui no hoi me ka hoonu'a mai 6 na olelo'a ka eu, hele loa i ka mala kaulana a ke alii mahiai o na Kona. Iwaena no o keia ai ana, i onou I mai ai ua lealohe nei i ka olelo o ka ' hookalohe:

1 'lna hoi lut pela en, c ae mai hoi olua o na alii kamaaina o'u i keia ahiahi 110 e hoao ai .na'lii, i hookahi hoi ka hoohauoli like nna, o kamaaina ©e ka malihini. Pehea ia olelo la e kuu mau kamaaiua maikai? Ao mai olua pupukahi na mea apau i ko kakou alo, aohe olelo ana he hoonuu wale no i na mea apau o ka papaaina hpao o olua e na haku lani o keia aina, a mahope mai na ma-na pani a Kapuuhaalnlu me kana mea hoonanea, he mea iki ka po i ke ala ia me, Ho/)lililo a lililo i ka wa-i, Owai no hoi ia mea puni iaia, E oe hohoi c hohoi e pi-li, Nawai hoi e pili ia Kumuhe-a, I he Heeia eia kana a-ka, Akaaka» ia ka pakii moe one, Moe momoe ka lau o ke pahi-li— Hilihewa ka'u hopu ana i ka lollkoko, Mahea hoi au e. (Aole i pan.) r Eia i Jke kaona nei i kaia mau 14 o Wtt. M. o Hilo, he moho e holo ana no ke kulana makai nui no ka mokupuni o Hawaii ma ka aoao Kepuhalika.