Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 46, 15 November 1923 — "E ALA KA I, KA MAHI AME KA PALENA." [ARTICLE]

"E ALA KA I, KA MAHI AME KA PALENA."

Aole paha he mau olelo puuwai elike me keia e kau ae la maluna. Aole paha he mau mele i hakuia e na akamai o keia ao, i hiki e haku i kekahi mau olelo elike me keia ka huki ana aku i ka manao o ke kanaka aloha aina, a makee hoi i kona lahui. O keia na leo kahea o na ohana i puka mai mailoko mai o na kupuna nona keia mau inoa. A i hakuia i na la e okakala ana ka ili o na kanaka koa, me ka hume ana i kahi malo oiai e nee ana na puali koa imua, no ka hui ana aku me na enemi. O ke kahea keia i na ohana o keia mau kupuna. He kahea e ala a e nee imua a he kahea hoi, e hiki ole ai i kekahi o na pua a keia mau kupuna ke hoololohe aku i hope. O ka mau loa o ka loheia ana o keia mau leo kahea, o ia no na la o Kamehameha e hoomakaukau ana no kona hele mai e kaua ia Maui. A ke olelo nei hoi kekahi poe i ke au o Kalaniopuu keia kahea, oiai oia e makaukau ana e hele mai e kaua ia Kahekili, kela alii kae'ae'a o Maui. i na la i loaa mua mai ai keia mau Paemoku ia Kapena Kuke. Aole kakou e komo aku ana iloko o keia hoopaapaa no ka manawa mua i loheia ai keia kahea, no ka mea aole ilaila ka manao o ko oukou meakakau. Aka, o ka manao o keia mau kakau ana, o ia no ka manao o keia kahea. Kona kumu i kaheaai ai, ame ka waiwai o ia kaheaia ana. E hoomanao mai kakou, he mau kupuna koa ko kakou. Ua pii ae na alii ma na kulana hoomalu aupuni, mai ka ikaika mai o na lima, ame ke kupaa o na kanaka e noho ana malalo ona. O keia mau kupuna o I, oia kekahi o na ohana alii i puka mai, mailoko mai o ka puhaka o Umi. a ua ulu ae keia ohana me ko lakou hoomaopopoia ame ka lilo ana no hoi i poe alii kaulana no ka ae ole i na hana hookaumaha, aka o ka maluhia ka lakou i iini ai, a i makee ai. Ua hookaheia ke koko o keia mau alii, no ka makemake ana e loaa keia noho maikai ana iwaena o na alii ame na makaainana. Ua pahola ae keia poe I ma na palena o Hilo ame Hamakua. He ohana i hilinaiia e na makaainana, a ua lilo ka lakou mau leo kahea i mea hooloheia e na makaainana. Mamuli o keia alohaia o keia ohana, ua mau ke ala like ana mai o na makaainana malalo o lakou i mea ike mau ia. O ka ohana mahi hoi, he ohana no mai na puhaka mai o na kupuna koa a ikaika i ka hakaka. Ua ulu ae keia ohana ma na kaiaulu o ka Apana o Kohala, a he ohana alii i hoomalu i keia moku no kekahi mau hanauna loihi. O ka lakou hana maamau o ke komo ana iloko o na kaua no ka pono o ko lakou mau makaainana. He ohana nui keia, a he mau aiii kaulana. O ka ohana Pelena mai na paia aala mai ia o Puna, a ua pili loa keia ohana i na alii o ia aina. Mai ia Umi mai no ka hookumu ana, aka, aole nae i ikeia ma ke ano he ohana i noho aimoku, ma ke ano nui. He ohana i kaulana i ke koa ame ka maka'u ole. A mamuli o ko lakou ikaika ame ko lakou wiwoole, ua lilo i mea kamailio mau ia iwaena o na kanaka o ia mau la. I ke ku ana o na koa o Hawaii ma na puuone o Mailuku, ua kahea mai ke alii, aole ma na moku aka, ma na ohana alii, ka I, ka Mahi ame ka Palena. Ua kaheaia e ala, aole no ko lakou hiamoe ana, aka, e ku like a e nee imua me ka nana ole i ko lakou uuku ma ka heluna. Ua ala io mai no keia mau koa, a ua ko i'o no na iini o ko lakou mau alakai. I keia la ke kahea mai nei na leo o keia mau ohana ia kakou, na pua o keia hanauna, e ala, a e ohi i na pomaikai e ku mai nei imua o kakou. Aole kakou imua o ke kahuakaua, aka, eia kakou imua o ka nele ame na pilikia he nui wale. Aole kakou e hiki ana e lanakila mamua o keia pilikia, koe wale no a ua hoomaopopo kakou i.na mea e loaa ai ia kakou na pomaikai o keia ola Ka mua, eia kakou ke kunana nei i ka ohi ana i na pomaikai o ka naauao loaa wale. Aole kanaka naa-

■ uao i hoike mai he mea lapuwale ka naauao. Aka, o ka mea e ikeia nei, i ka manawa e loaa ai i kekahi kanaka i lawa ole i ka naauao no ka pii ana ae iluna, o na olelo e hooia mai ana i kona naaupo i ka hoomanawanui ole ana e loaa iaia ka naauao. Eia ke noho mai nei he poe kanaka i aoo e minamina ana i ka loaa ole o keia naauao e haawi waleia mai nei i keia la, o ko kakou mau la e noii ana e loaa kahi naauoi uuku iki. Ke uwe nei kekahi poe ; no ka loaa ole ana o keia mau halekula kiekie i ko kakou mau la. I keia mau la nae o ka loaa wale o keia mea, ke hoohemahema nei na kanaka Hawaii. Ke hele wale mai nei na keiki a kakou ma na alanui, e hoopau ana i ka manawa ma na uwapo ame na hale pahupahu. A heaha la ka hana a na makua o keia poe keiki? Ua ae wale aku lakou i keia poe keiki e hana pela, a e hoonele ana hoi ia lakou iho, i ka makua o keia mua aku. O na halekula o na keiki kolohe, ua piha i na keiki Hawaii, oiai no nae o kakou ka hapa o keia aupuni i emi iho malalo o kekahi mau lahui e aku. Me keia uuku no o ko kakou heluna, ua hiki nae e oi ae na keiki kolohe mamua o na lahui e aku. Ke o mai nei nae keia leo kahea ia kakou o keia hanauna, e ala. E | hoopau i ke kunana ana. E hoopau i ka manao ana ua make kakou, a o ka mea pono o ka hoopau ae i keia kaua ana, a e moe malie iho. Aole e hiki ana ia kakou ma ke ano lahui e manao iho, o ka make ka mea oi aku. No ka mea, aole pela na kupuna o keia mau alii i hana ai, a i ole na mamo paha ma kela mau puuone o Wailuku. Ua hele aku no lakou imua me ka ike aku no he make keia e ku mai nei imua, aka, o ke o o kela mau leo kahea o na inoa o na kupuna, ua oi ae ia mamua o ka make. Ua make loa anei kakou e na Hawaii? Ua hiki ole anei ia kakou ke hoomanao i keia mau leo kahea? Ua pau anei ka manao ana o ke kanaka Hawaii he mea oi ae kekahi mamua o keia noho hoopilimeaai ana aku o kakou malalo o na haku hana? Ua hiki ole anei ia kakou ke ku ae ma ko kakou mau wawae, a e hele aku imua no ka loaa ana ia kakou o ke ola oi ae o ka noho kuokoa ana? Ke manao nei ko oukou meakakau aoīe. Ke manao nei ko oukou meakakau, eia no ke a nei iloko o na umauma o nā pua a keia mau kupuna alii, he ahi e hiki ai e hoomaka hou ia ka ulu ana ae o kekahi lahui, i like aku no ka maka'u ole me kela mau koa i ulupa aku i na koa o Kahekili. O ka noho ana o kekahi kanaka maluna o kona apana aina, ka mea oi aku o ke kuokoa o ke kanaka. Ua hiki ia oe e hele e hana, ina ua makemake oe e hana. Ua hiki ia oe e noho i kauhale, ina ua makemake oe. Ua hiki ia oe e hele no ka hoolaulea ana ia oe iho ma na kahakai. ,Aka, aole pela ke kanaka e noho hana ana malalo aku o kekahi mea okoa. E ala ana oe i kona kahea ana mai ia oe e hele i ka hana. A e loaa ana ia oe ka hele ana e hana ina ua makemake oe a i ole makemake ole paha, no ka mea aole o oe ka haku maluna ou iho. Ua nui ka aina e hamama mai nei nou e ke kanaka Hawaii. I loaa no hoi na aina o na kanaka o ko na aina e mamuli o ko lakou kuai ana aku ia mau aina mai ka poe mai no lakou ia mau aina mamua aku nei. A pela no hoi kakou na Hawaii e hele aku ai e kuai i mau aina no kakou. I loaa no hoi ka pomaikai i keia poe e noho mai nei maluna o ka lako ame ka waiwai mamuli o ko lakou hoomakaulii ana. O keia mau mea apau ua hiki wale no ia kakou na Hawaii. Aole paha he mea oi aku o ka hoopahaohao i ko kakou noonoo, mamua o ka ike ana aku i na Pukiki i laweia mai iwaena o kakou ma ke ano he mau kanaka kumakahiki e noho mai ana maluna o ke kuonoono ame ka waiwai. Mai ka liilii mai o na loaa i hoomanawanui ai lakou, e hoiliili ana i na mea liilii. Aka, mahope o kekahi mau makahiki o ka noho ana iwaena o kakou, ke ike aku nei kakou, ua lako, a ua waiwai, a ma ko kakou aoao hoi, ke mau nei no lea ilihune ame ka nele. Aole keia poe Pukiki ame na Kepani, ame na Pake no hoi, i waiwai

mamuli o ko lakou uku nunui, a i ole waiwai mai na aina mai o lakou! Aole loa. O keia mau mea i loaa ia lakou, mai ka lepo ae o Hawaii nei. Ke ku nei nae kakou maluna o ua lepo nei no o kakou, o ke olelo nei kakou no kakou o Hawaii nei, aka, nae, o keaha la ka i ia kakou? O ka heluna waiwai o kakou, i nui no mamuli o ka paaia o kekahi mau aina waiwai nui e na keiki Hawaii waiwai mai kinohi mai no. Aka, o ka hapanui iho o na Hawaii eia ke noho nei iloko o ka nele ame ka hune. O ke kumu a kakou na Hawaii e ike iho ai i kahi i hiki mai ai o keia mau pilikia, he nui no, a ua maopopo loa ia kakou aole e pau i ka heluia. O ka loaa ana o ka naau hoomakaulii, he hana paakiki keia no ka mea, aole i kuluma iloko o na Hawaii keia anoano o ka hoomakaulii. He mea paakiki, no ka mea ua hiki i ke kanaka Hawaii e loaa ka ai ame ka i'a, me ka uuku loa o ka luhi. Na keia mea i hoolawaia mai ia kakou e ke Akua, ke alanui mua loa o ko kakou pilikia. Aole paha ke Akua i manao e hoopilikia mai ia kakou, aka, ua haawi mai iloko o kona lokomaikai nui, a na kakou no i hana i ko kakou make. Aole aina ma keia honua i oi ae mamua o Hawaii nei, ka momona o ka lepo; ka maikai o ka noho ana; ka nele i na mea luku ino i ka aina, a na keia mau mea maikai i haawiia mai ia kakou, i haawi mai ia kakou i na haawina o ka hoohemahema. A i keia la ke ohi nei kakou i ka hua o ua hoohemahema ana la, oia no ka nele ame ka ike ana iho, ia kakou e hiamoe ana, ua haoia ae la na pouo e na lahui e ala ana a e ohi ana no ka manao ana no ka la apopo kekahi. Aole pela ke kanaka Hawaii. O ka mea nui ma ko kakou aoao, o ka ai no apau na mea i loaa mai. A o ke kali a pau keia mau mea i ka aiia alaila hele hou i ka hana. He hana keia i kuluma iloko o kakou na hanauna o keia la, aka, nae o na pilikia o keia hiamoe ana eia me kakou i keia la. O ka'u e koi aku nei, e ala mai kakou e na mamo a na I, Mahi ame ka Palena. E ala, mai keia hiamoe loihi ana. E lalau na lima i na mea e ku mni ana imua o ko kakou mau alo. Eia kakou na Hawaii ke ai kuokoa nei. Eia kakou ke inu mau nei i ka rama, me he mea Ia e loaa mai ana ia kakou he waiwai a he mau mea maikai mailoko mai oia mea. Ke make nei kakou iloko o na la kamalii wale no. Ke lilo nei nae keia mau mea i mau mea hoomaopopo ole ia e kakou. Ua lilo loa kakou i ka manao ana no keia la wale no, me ka noonoo ole iho he la hou aku no kekahi e hiki mai ana. O keia mau mea apau, ke hea mai nei na leo aloha o keia mau kupuna alii o kakou, e ala, a e nee imua.