Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIII, Number 2, 10 January 1924 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaulanui-Akea i Kaulana [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaulanui-Akea i Kaulana

K :s s: "a e Haumea a olelo ia i k? aikane: — Eia *u ke boi nei. *. hui aku i k« *co o ke ahiahi,*' o kona puka. in«i la no ia a hoi aku la. no kahi «• ka mai ana o koua hale. Laia i hiki aku ai, ike aku la oia i koua mau haia -wahine e noho ma ka aoao o ke kaikamahine e ai ana. Komo mai 3a oia iloko, hele mai "•a a nolio iho !a ma ka aoao o ke kaikaaahine. me ka ninau ana aku ; kona nau aialo: "Kawmi i lawe mai nei i na meaai ke alii?'* •♦Xa Haipa tme Keoahimakaokeakea." Papai ae la oia i kona mau lima a ko ana no kana mau elele, olelo akn 3a oia ia Haipu ame kona kokorhia: Haipu. eia ka laau, hoonaona r\ *ina o kakou, e hele oe a hui me ka hoahele o olua, haawi aku īaia, o oe ame īa ame ka malrcalcai!e konohiki ona ame ka luna aita, na kanaka o laua, o oukou apar. ke *ho i ka loko. w Ei* nae a kokoke i ka makaha a -»ra oe e olelo aku ai ia Kahinihieinla e hoonoho i ka makuakane aa hai o lea loko. a o olua wale no k» iehi i ka makaha o Kaiapa. •'Ahiki olua i ka makaha, alaila hil l *-! aku oe i ka laau nei i ke jfjti. iaia e wehe ai a hemo o kou v| ia. e "'alau iko aī ia Kamakaleif„ o La.laika'.ani a paa i ko lima, ī r• ks lua o ka laau o ia kau e n'i.o aku i k-u pulapula. eia o Kufcc]aai. a o ka laau Makalei hoonahoi tiana e hookaulana ia oe inii kau nr.am°. --E ai o« i ka momona o keia • isa ame na pua aole e pau, alaila p;elo aku oe ia Kahinihiniula e hou iha i ka iaav. i ka makaha, a nana e Uahea mai i na kanaka e kuu i ka upena ma hai o ka loko, alaila hele ma: olua me ke keiki ahiki i kahi « ka makuakane me na kanaka, ole'o aku oe ia Kahinihiniula e alakai • ka luna aina ahiki i kahi ana i kukeln ai ia Kuhelani (Alakalei) s u ka 3un?. aina o na makua ox.a e ma'.ama ia mea a kau i kana : •3 amo. a o ka neho ai alii kana ame r.a ma"W -a ona. "0 h»ir. a pav kau hana, hoihoi - r .a• re i kuu kino kahulīlau, me ariki 2 kau." , Vzaku la o Haipu a hele no kfc>i s ke kfiki e noho ana me • ot» n_au niakue. ae 's " Hauuiea ?. olelo s!su • ka e kara elele: •*F Keoahi maka o kini o ka T"e rii-.hoelako'.ako e. i:i oe ame ko a:o ka hwomakaukau i na mea • y,£ u r.-» papaalna hoao o na ? lii. a a mt <•? k? makankau o ia mau ar.Vu ame kaua poe. •'Ua ike oe iaiuna nie lrJo, ia me kai. a eia ka loihi o na ? <u e hocmakr.u!:au ai a Ip.av.-i ia T).su la. he elima anahulu po. •*! a nau ka olele, a nau e hoo\e." a ba»a o Keoahimakaokeakua, a rra i huli ae ai o Haumea a t>aku la i ua aialo ona e ma•*ma nei i ke kaikamahiue. 44 E iho kakou i kai o Kahakahakea. e paumeume ai i ke alii i panee ae kahi kino, i kapukai a hoi mai kakou. a hele aku au i ka haua nui a'u i manao ai, pela kakou e kulaiwi ai i keia aina." Hakalia no a pau ka olelo, o ke ae la uo ia o Haumea iluna, aku Ia ia Mapuana ma: -"Lalania iho ka hanai a olua a iho kakou o i mahana ka Ia. M Lalan iho la o Kape'a a hii ae la'. puk* mai la lakou hele no kahi i kapaia lea inoa aina Kanakahakea. ahīki o Haumea ame kona mau hoa i)sila. hepu aku la o Haumea i ke kaikamahine a olelo iho la: • 4 E moe i ko papa kakaihili, i ameume akj kaua ia oe. i ka moena hannuole o Kanhiakamanee, e. Panee i ka loa. lilo i ka laula ka Imhi a ke kalukalu, a kapukai kav& ia oe a pau, alaila hoi aku re ne ou makuahine e noho mai rei. a he la ko'u e ike ako ai ia oe.'* H«o««e aku la o Kape'a i ke kaikamakine iluna o ka lepo keokeo a hopu aku la o >[apuana ma na *tw«e a paa iho la. 1a *» i kahea iho ai o Haumea i ka inoa o ke kaikamahine: "E Keanomeha o Lailaikalani, meha ka lani, ano ka honua i ko Vaua kapuai ahiki a kau i ka pua aneane.'* Kahape'a ae la oia ma ka aoao heaia o kahi a ke kaikamahine e mee aaa, heokeu iho la o Mapuana i na wawae o ke kaikamahine. hopn iho la o Haumea i ka lima a hoaia mai la. Heie aku 3a laua a luu i ke kai. a pau na lua ana elima, hoihoi mai 'a 9 Haumea ia Keanomeha a hui keoa mau kahu haaai. Eoi mai la lakou ahiki i ka hale. kamoha aku la ia Mapuana aa e aoke m« ka hanai a lakoo, a e hele ui oia no ka hana a ke aUi o K*ilca, ame na po ha.uoli o ke aloaHL A pau kxna kuhikahl ana 1 na mea e **♦ * nei o &a pali hanlinli, o kena pa'» mai la no ia no kahl o kana aiKahc«olopva. Oiai hei 9 Haipa 1 hele aku *\ « hni ■»« Kahinih'miuia, • hoike aku

la i na mea apau elike m» ke kauoha a ke kumuhonua, ia tva i olelo aku ai o Kahinihiniula i kona mau makua:

"Auhea olua e kuu mau makua alii, o noho kekahi o olua me ke alo alii o kakou, a e hele oe e Ahiki me a'u e hoau i ka loko o olua, i ai hoi ka malihini alii o ka la hiki i ka momona o ka aina, a 0 ka waiwai iho la no ia a ke keiki ia olua e na makua." "Ua pono ia, ? ' wahi a Olomana,' "e hooko aku oe i ka manao o ke keiki." Ku ae la o Ahiki a hele me ke j keiki; kahea aku Ja oia ia Pakui, i e hele mai me na kauaka ame ka upena no ka loko. | Ina mea apau e hele nei ahiki j 1 ke kokoke ana i kahi i ku ai o | ka maknha, olelo aku la oia ia Ahiki, "maanei oo e noho ai me na kanaka o kaua a e hele ae au i ka makaha o ka loko, a pau ka'u wahi hana alaila walaau mai au ia oukou." Ke hele nei na mea apau me ka ike ole ia Haipu, i ka noho ana j iho o Ahiki me na kanaka, aia no nae kona maka ke nana la i ke! keiki e hele la. i Ike aku la oia he kokoolua ko ke keiki, i iho la oia iloko ona: "mnhea ae Ja la hoi ke kokoolua o kuu hookama e hele pu la, e kali ana no paha ke akua i ke alanui a ike ae la no i ko 'lakou kanaka hookahi ka hele ana." I ka wa i pau ai na mea apau i ka hookoia e Kahinihiniula eiike me ke kauoha, a paa hoi o Kuhe-! lani i kona lima, ana e manao nei o ka makaleiauolailai, ia wa i olelo mai ai o Haipu: "0 kii i ka luna aina o ko mau makua, o kela wahi kanaka poupou e noho pu mai la me ke konohiki la, oia kau e kii aku a ijele pu mai olua, i ka makaha neī, o, lawe ia Makalei a kukulu iwaena o ka makaha, o ka pau ana ia o kau hana a na ka luna aina o kou mau makuakane, a konohiki nui hoi 0 keia mau Koolau ma keia hope aku e malama i ka laau hoonaona a ko kumuhonua a mau aku i kana mau pua." I ka pau ana o na olelo a Haipu 1 mamua o kona huli hoi ana mai, noho iho la oia o nana i na hana apau a Kahinihiniula. laia i ike ai, ua pau i ka hookoia me ka maikai ua olelo apau a Haumea. o kona ku ae Ja no ia a hoihoi i ka Jaau Aoa o Nuumea me ia elike me ke kauoha a Hauinea. Ke ike ae la kaua e kuu mea heluhelu, o ka laau nana i pulumi a neoneo ka momona o Knwai- | nui ame Kaelepulu, o Kamakaleiau ia o liailai. o ka laau hoi nana e i hookahuli i kona mau ano apau, elike me kona manao, a o ka laau hoi i kaulana ai o Makalei ahiki i keia la .i kakou e ike ole nei ia inea nani, o Kuhelani ia, o ka welau o Kookookumailani, i hunaia e Haumea iloko o ka puu lepo o Waiania ahiki mai i keia la, aia no ia laau hoike alii ke waiho la ilaila. j l*a oleloia iloko o keia moolelo, 0 ke kahapea ana o Haumea i ka | lepo, o ia ka mea i kapaia ai ka [ inoa Kahakahakea, aole nae e hiki | i ka meakakau ke' hooiaio aleu ia [ mea ia oe e ka mea heluhelu, oiai j eia no kaua i kapakapa o Manulii, a o ka wa i hanaia ai keia mau mea a kaua e kakahele nei; kahiko 1 auwale ka la, wahi a ka olelo a ka Palaki'o o Moemoe. T ka pau ana o na hana i ka hookoia e Kahinihiuiula, a ia laua me Paku'i e ku ana i ka makaha, olelo 1 aku la o Kahinihiniula: | "E ka luna aina o ke alii, i keia la ke hoolilo nei au ia oe i kouohiki nui no Kailua nei auie Waimanalo; a i hooiaio no kuu olelo ia oe, ke j waiho nei au me oe ia Makalei, ka laau pii ona a ka i'a, nana i omo i ka momona o na loko o ke alii a neoneo, au uo hoi i ikemaka ai. "Nolaila o keia wahi laau e pili nei i ka makaha la, o Makalei ia, e waiho oe iaia maanei a pau na la hauoli o na'lii hoao. "I keia po kaua e lohe ai, heaha ]a i-- * o na la le'ale'a o ko mau haku." "Auwe!" wahi a Paku'i, "lohe aku paha auanei na lii, ahewa mai ia kaua i nei mau hana." "Aohe a laua olelo," wahi a Kahinihiniula, "o ka'u e olelo ai o ka laua ia e hooko." "T*a ike aku la oe a ua lohe hoi i ka olelo, o ka i'a e paa mai la i ka upena ka ae a pau i kula kahea aku i kou alo kanaka e kii mai a hoihoi aku e hoomakaukau no ka papaaina a na'lii hoao. "Hanai mua aku i na kanaka i paa ka houpo, aia i ka mole ka papaaina a na'lii." Hoi aku la laua a hui me Ahiki ame na kanaka, olelo aku la o Kahinihiniula i ka makuakane: "Auhea oe e kuu makuakane, ua hoonoho aku nei au i ko luna aina i konohiki nui no Waimanalo ame Kailua nei, a ua waiho aku noi au iaia e noho oe aiee ko aikane i ko olua kapu lanl alii, he kanaka ka mea nana o hana." (< Aohe a maua 01010 o kau e hana ai, o kakou pu iiaiia," wahl a Ahiki aohe au ui ana mal la maua me ko makuakane »111," "E Pakul 6 naaa ia ko Übl alil o k« keiki nai, noho iluna o kana olelo, u* liio ae ia oe i konohiki ai ftina ma £fla ia, "Eia "'«? \u) nei « htii aku i i'!i w» a'a e kahea ♦ku

ui in oc.' * I ka lawe ana aku o Lehua i ka la, a oiai he hana hauoli ko ia po, eia >s alo kanaka o na'lii ke liuliu mai nei a makaukau, a ko noonoo nei hoi na mea apau i kalii e hoao ai o na'lii. Ko manao nei kekahi .poe i ka hale alii o Kamakaokauluhe, a. o ke koho hoi & kekahi poe, 1 kahi no a Kahauolopua e noho ana. Mamuli o ka manao iloko o Olomana, i kahi e hoao ai o kana punahele, ua olelo aku la oia ia Ahiki. "lhea la kahi a ka malihini i koho ai nO ka hoao ana ia olua?" "Ihea hoi," wahi a Ahiki, "e kali aku paha kaua iaia a hoea mai." I ko alo alii no nae e noho nei me ka hoomakaukau ana, hiki mai la o Haumea a hui me kona mau kamaaina. "E kuu malihini, ihea kahi kupono au i manao ai no ka hoao o kuu punahele i keia pot" "I ka halau o paneo e ku mai la ua makaukau, i hakalia i ke kokoke aku i ka manawa, ia vra kakou e makaukau ai. Aia a hoouna mai au i ke kanaka nana e lawe nini i ko kauoha ia olua, alaila olua hele ae me ko olua alo alii apau. "N'olaila hoomakaukau ko olua alo i hiki mai no ia o ka elele aole e loloiahili i ka miliapa; no ka mea. ia'u i hele mai nei e hui me olua e kuu mau kamaaina, ua kauoha aku nei au i ke aliiwahine e hoomakaukau ia-ia, kc manao nei au, aia oia ke Huliu mai 1a me. Hanohano Kawaikini kaha i ka malie, Kupukupu iluiu na pae mauna o Alakai. Oia ke kilohana i ka noe o Hauailiki. [ ka mauua lihau anu i Kahelekuakane, A ka ua pehi pua hinauo e lioonuu niai la, Ke nana aku i ka maka o ke Koolau pua i ka nahele, E alawa malie ana ma ka pea hala o Luia, Huai ka mapuna a ka o Namalokama, Hoohanini ka omaka wai Ua o Kaliko, E pale ana i ka hoolua makaikai, Tina manai lehua o Luluupali, Noho no kui i na puahala o Halaula, Ua u!a puapua wale ka maka o ke koa, 0 ia koa kumuole i ka uka o Kahikikolo, Ma ka maha laau o Hunahuua lauki. .[ kilihehe me he hano le'a la ka leo, Hano ka ]eo o ka ua wawal oi na kuahiwi, E paha nei i ka nahele aala o Halaulani, Ilihia okoa i ka nani ka uka o Kamoku, Makalapua ke ike i ke oho o ka palai, 1 ke aku ia Koolau xrehe i ka lau o ke ki, Holei lena ke kino o ka awapuhi, E hooka'ika'i ua ana me Hihimanu, He hana kauila ia na Kaukaopua, E hoolale ana me ka ua o Hanalei, I ike i ka Lupua Pahelehala, E hoolulu ana i na puahala ai a ke Ki-nau, Ke hanai la i ke one o Mahamoku, Hoopuni Waioli i ke anu a ka ua kiu, Le'a ka apa i ka limu ka kanaka o Manuakopa." (HOAKAKA —Mc ka minamina nui o hoikoia aku nei ka lohe i ka poe heluhelu o keia inoolelo, no ka haalele ana mai o ka meakakau o Makalei i keia ola ana, nolaila o keia iho 1a kona puka hope ana aku, me ka hoea ole i kona hopena.— L. H.) *+♦