Ka Oiaio, Volume VII, Number 5, 5 April 1895 — HE LONO ANO NUI. He HoiKe na kekahi o na Makai Kiu. Kakau ia maluna o ka Oneki o ka Mokumahu Kinau. [ARTICLE]

HE LONO ANO NUI.

He HoiKe na kekahi o na Makai Kiu.

Kakau ia maluna o ka Oneki o ka Mokumahu Kinau.

O Uel» ieo i hoike ia aku la, aia Uo u«au j>iu o ke aloha aina , ko luna o j\inau, ua like ia me ka leo ahapu o ka uwila e liolu aua ma ka leheieho o ka pou o ukr mai maluna o na waapa, u ua lanou uoi i aīiai niama aku i keia lono īue ka hikiwawe loa iloko o ke kulanakauhale pohai ulu lai & hele. He manawA pokole wale no mahope iho o ka ahai ia ana aku o keia lono, ua jiihu pu niai la o mua iho o ka Hale liooUolukol". me ka manao ia hoi, a hoopae ia mai ana lakou e iiuoiuahu uo kukuhi mau ininute po iole uu la hoi a lioi hou aku 110 iluna o ko hikou hali-lana au i ke kai ■ Aole 110 i iiuiiu iho ka hookaulua ana o ua Nene aukai 3a i na kapakai o ua aina Maaa U a kope koke la uo na niikiui hoon.6 o ua lio malni la a ke pa uei lioi ka makaui me ka*" palen lie nift ka aoao o ua ae ak- ia o ka monna lipolipo Ke īke ia aku 2a ka hale wili t> Olowulu, e ku oliaoha mai ana mauka o ka aina. a e ku pupupu ana na wahi kauliule o kumaaina īloko o. ka ulu ko-Iu a me ke kiawe, oie he iuoa uakea la i ka malie o-a iwaena Kau mai la hoi o Ūkumehame me. he w.tui ao opua ia, a aia hoi ke aiauui puli o AaIal<jioa ke kamoe ae ia ma ku lihi jye he moali koali la.

Aia ko'u nyvu niaka ke kau la me ka'u ohe naua hoonui ike, e nana ana i um hiohioua uaui o ka pali o liihau, u ke i£e aku ia au iloko o ke kououli o ka poe'oe le, i ke kokolo loalie ae o ka ohu rae he ua liilīi la L keia wa, akabi lio »u » iohe aku i ke poha hou ana ae o ka leo nahe uahe oua poe keiki nei, nie be niea •a. e koi okoa mai ana no ia'u e beie aku a iauna pu me lakou, oiai, ko iakou liiau leo e kaoiui ia ana e uu «a iuaina o ke kulu auiuoe. Ku iho la au ma ko lakou aoao oiai uo lakou e kuupau ana i ka uanahe luwe malie o ko lakou tnau ieo, ā o keia hoi ko'u wa i ike iho ai I knhi Kekipi e kuuimu ana 1 ka pana kit;kie o Kona leo iluna o kaupoku o ke kuahiwi o Haleakala. » ke ih<j la lioi ka leo Baso o Lutayeta John Lilikui ilalo, me he mea la e kaomi ia aua i ka uioena pawe he o MokuU-ia, ka hele a nae iki i ka olu kohai o Malama. I keia w a , ua hoeha loa ia ko'u puuwai i ke aloha no Iakoo,, a atte e hiki ke pua iho na kuiu waiuiaka no ka waiuiiuhea o ko lakou mau ieo uiele, a o ka oi ioa aku o ka'u īri*u leo meie a!oha i lolie ai iuai ko lakou niau iehe! J he ruai, oia uo na meleo Kaunana Hila a me Ka alawai, me he uiea la e k( i okoa mui ana'uo i ko'u mau waimaka e lu iho iluna o ka oneki o ko'u pauku kino. Oiai no hikou e kuu ana i Ka nanahe o ko iakou uiau Jeo; selo ia ae ana o Maalaea mamua, a me he in»a iiiiia ka'u hooiuaopopo iho, o ' ka hapalua ia o ka hora il o ka po. Ua kaiewa wale no makou ilaila no ka m'anawa, he aneane hapnlua hora paha. a ke ike aku la nolioi au i ka poe o uka iioko no o ia pouliuli osa po e koauiani uiai ana i ka lakou tu.tu hiainaka. 1 ka hoi ana mai <> ka waupa o ka tuoku, o ka wa do īa i oni, ae lii iia ki, haloke na hao, ua okī ee e k»wewe atia i ka lakfcbek'e ke pij nei k» ihu no Mukeoa, a ke lohe pu •k i la no hoi au i ka a.a ae o keknhi poe o na keiki aioha ama, o ka he kupapAii kela o Kapena Ki. ke pu a mai la iloko o fca pohina b n* laau pninaUa kuupau ia ka holo ma keia w*hi, ke hoouaaopopo U au ia'u iho aole e hiki ke noho i kahi hoolAhi, ine he mea la, e ulokaa ia ana makou i«e he mau pauku liiau la il una o ka mokn i o a ianei. I ke ku ana aku i Makena ua hooleie koke ia akn 1» ko laila poe keiii iirfaw;.i a «a kau mai la hoij ko laila no lta hele ana e ike i ka moku nui o Keawe. " ' Ma keia wahi, ua komo mai la i! loko o'u na hoomanao ana, nok«, kupauaha o na helehekna o keia | poe keiki e lawe 1» nei no ka hoo-; iiana ana malalo o ka māna o ke| Kanawai o ka A'na Oiai, ua kaa ke koikoi o r»a eha-| •ha maluna o ka'u hokua, ke kaana J?ono iho ke)a a me keia nona in»,

aka, o keia poe opio kupaa a wiwo oie, ua hke īa iue iie- mea ole la ia iakou ke anq o !;a lakoi' kaiuailio a«ja. a tne ke uno pu hoi y ka noho ana. O kekahi mea nui a'u i aiahaio ai La lakou, o ko malania i ka lakou manawa haipule, nii.laio o na. alakai ana a Jytin Wise, kokahi J opio i hoouaau;to p-.aikai iaNolaila, ua liiki ia'u ke oleio ae> ua lawa lakou ma na ano a pau, oia iioi be kahuna lapaau 110 iakou, maialo o ka noho a alakai aua a Paulo Hokii, he kahunHpale no ko iakou, ,oia o John Wiae, a he alihi K»ua oo hoi ko iakou, - uia na ine» -piii i ka oihana" kaua oia o Lutaneia Lilikoi, a ua hiki ke olelo ia. ua lanakila lakou malnna oia mau haawi-ia a pau. Haaiele aku la makou 1 ke awa nope o ka inokupuui o Kamā. a kej nee nei inakou niawaho ih« o Puu-j olai, ke kau uiai nei na lae aa 6 ICahikinui mauiua a ke puahi nei hoi aiaKou halelana"' no ke kai hawanuwana o no ka hoolele ana aku i keKahi uEana waioh>a t> kekahi wahine opio o ka uhiwai'o Mana. Aka, o ka'u <uea i hoomaopopo r.ui ma keia. huakai au moana, aoie he nana nui īa o kei/a ukana ekaeh* enauiua o keia poe keiki aloha aina a me he mea la, u» oi ae la ke koikoi ame ke kaumaha o ke kulana

hiehie o Keia poe pio aloha aina. mamua o ka pee hanohano ī hooiiliialima i mau rurai moe no lakou maiuna ō'ka papaliele o kd Kinau, oiai, ma na aWa a pau.i lohe ia aku ai keia poe keiki aloha aina, haiaaiu ia mai la ia mau wahi, eka t>oe i ake nui e ike maka i aa helehelena o keia poe keiki aloha aiua. Ma keīa awa i leleakuai au iuka no ko'u manao, e hooun* mai i ua inea hou no ke Kapjtrt!a o HenolulU. ma ka hoouua aua .ma ke eke leta mauka o ka aiua a hiki loa aku i Kailua, i kau koke aku no; ma ka Malulani oka Poakahi ae nei, ke

|buli bui inni oia mai Khu mai. Ua awiwi iho la 1 ke kukau aua i luko uka Imi.ekuai e ku aua ike awa a ika paa ana, ua aookouio Hokeaku la īlokw o ka Haie Leta a ti«i aku l-i au no luua o ke Kinau la'u i kau hou aku ai nu luna o K-a īiioku, aīa (io Un [M>e keiki kaeaea nei e hoiolioio aiu īnaua a 1 hope uie ko iakou uiau K.ihiKo piha o ka ōihana laahia o ke kahua kaua. H«liu aku ia ko lakou uiau ma«ailuna o ke kuahiwi o Maunakea, aia hoi ka hau ke halii paa iho ia *jia ka piko ponoi o luna o ua Kuahiwi kiiakila ula, a ke lohe īa aku la ko lakou mau ieo iiahenahe o le paele hoouaahie puuwai o Mauna Kea. a poha hou ae ia ka leo aiioano eehia o ka Lutaneīa Liimoi. ■E aha ia ana o Maunakea Kuahiwi aio pu u»e ke kehau 1 alawa īho au īa Maunaioa K«hu u.oa uakea I ka uiahe. I km» w» tt u ' au alcu luaa oke Kinau. aia hoi o uka o k« awa, ua heie a i«h :l u mai la ina kaimka, a ko ike ia aku la ka holuholo «e'o kekahi ma u k a oka l«e aa, me h« l»" 1 * '* u * *">°pihaia i ka uwila hooni |..*-waro ke aloha uiHuiuli n h , " 1 ° 1 ?a

aku. aia he pu« 1 ko lu, ' a ' a o ka hupanui o oia no ka wuaii o Wilikok': ke kua ltal . ,a uwai hoiw ole i y au mal uei V£ a hoopai ia t\o ku huohaua ana 1 ke alanui o ka LuaoP ele - O kekalii poe o kou > maluna no la o na lio, a o Ke kahi e KU * oe hele ae ae ana 110 uw* ll * o . o na wahiue e hii ana 110 l akou me lakou uiau bebe, a e anl P eahi naai ana ko iakou mau '^ ima 1 n» keiki aloha aiua. eiai; a °l e lo a l ak ou e Uiki ke nal«wale ma o kel a panio ia a lakou e aahu anaE aa makaniaka heluh®lu niaoiuli o ko'u awiwi loa i ka le le ana mka o ka aiiia, ua poina au i ka hoike aua aku i kekahi hana m&i" kai a ua poe kaiki aloha aina la, oia hoi ko, iakou kokua ana ko lakou mau liima ponoi i kekahi uk"ina walohia e hekau ana iiuna o ka oneki o ke Kinaij, oia hōi ke kino j wailua o Mrs. Charles Maguirti 0 Kohala. i I ka wa e uiakauKau ia ana ke ki- ! no wailua e hooili aku no luna o ka i waap*; no ka aolo ana aku iuka o ; ka aina, aia hoi ua poe keiki puuwai aloha aina 1h ke liuhu 110 ka hooili ana iho iluna o ka mjipa. Ikawa'6iho iho nei ka?pahu kup&pau no luna o ka waapaa, oia ,ka wa i kuupau ae ai ua poo keiki aloha aiim la. i kekahi mele walo hia. e hiti ole ai ke pau iho na k„lu waimaka. oia hoi. Aioha oe, *3oha oe, e ke onaona ooho i kii lipo, a o ka vra koke no hoi ia i pii ae ai na h&e a ka poe hoe waapa a umoki iho la ilolo 0 ke kai no ka lavv« ana aku a pae ka aina maloo, 0 ka pau keia 0 n hana e pili ana ma keia awa, a ka uine mai la makou no Mahukona. Me he uiea. lu o ka hor\i 10 oaha ia 0 ke kakahiaka, aia hoi 0 uka o ke awa e iehau tu:ū ;uia i na kauaka, ua hele a "Lc-i Koiiala i ka nur ku na kanak;;, a via lawe koke i& aku !a ko laihi ooe ohua, a «uai a la-ou aku i lnlo awiwi ae &i ka lono ma ua lae aa o ua awa ls/ai a he poe plo aina ko luna 0 ke Kinau. E like iioi me ka anapu ana 0 ka uila, pela i Uolo uiama aku ai ka i olelo maloko 0 ke tclepona uia ua j kihi & pau 0 Kohala, a aole hoi maiaila waie no ika, ua ahai tuauia i&i aku la 110 hoi ia maioko u ka uila, e pii sna nia ua e iliu ana uia na awawa, a hiki i HIIO taoua. |

0 keialono i hoe» aku la i Hilo/ ua holo awiwi ae|a i(i ma «na paie- ■ na a pau o ua ain| ln, a na 1 u mea i kooo 1 ka i ke kanaka ui a hiki aku i ka ē ha& ana me ke kookoo, « ae na keiki j puuwai liona o ke lawe ha heo ia mai nei eke Kmau, no ko lakou aina aloha- ' Oka aina Apaap%a o' Kohala : i loko « keia manawa e ku nei ke Kinau, ua awiwi ae Ja kekahi poe e kau ma na Ho a • holo aku e ike luaka maoli i na » pau o keia poe keiri akā, he kakaikahi Joa ka poe i ike 1 ua poe keiki la. Ua haalele aku la makou i kfc awa o Mahukona, a pii «e la ka ihu oke Kinau m» ka aoao makam o Kohala a me H&makua e auku ana hoi ka ihu ilona a i ialo, mehe mea ta e noke aha i ka luu loh a ke ike ia aku Ja no hoi ka poe o uka « ka aina, • holoholo ae ana, a e ani 'peahi hainaka mal ana no hoi kekahi poe. Me he mea 1a ua anoano poeleele ku aku la makou i Laupahoehoe a ke hoomaop#j>o aku la au iloko o ke anoano poēleele o ka po, aia no o uka oia awa, e ]«bau īa ana na kanaka-i mamuli oka lono i lohe mun ia akn uialoko oka telepona, e piii aoa no aa poe keiki nloLa aiaa ia, Aole no mazou i liuliu loa iho malaiia a o ka wa no īa i hiu kok"? ae ai oka heleum.i ;i noe awiwi aku la ka haukai no ka pohai ua

Kanilehua o H)]o, k« home noho aku o ua poe keiki aloha ama la. Ike Kinau e īho aku nei ma ka L&e o llakahanaloa, eia na kuikui o ii». mahimahi la la ke pu-a aku nei i ka ilikai, me kana mau ukana makamae e hii ana maluna o kona oneki, uie he mau hiialo la no ka puuwai. Aia ■ Hilo Hanaleahi i keia wa a ke Kinau e hooiho aku nei, ua hele a lehau ina kanaka, o na ano like ole, no ke ake nui e ike i na keiki 'lii hauau o ka aina, ka poe no lakou na manao kupaa o ke aloha makee ika ūin i hanau, ame ke aloha alii oiaio. Mui hoahewa mai na makamaka

heluhelu ia'u, i kō'u kapa ana ia lakott he poe keiki alii. he ikemaka au oia na wahi a pau o ke Kinau i ku ai a ina paha ae ia keia e lele iuka o ka ai-a, aole loa au hopohopo ke puana ae . lakou kekahi alii aiinoku nana e ai i ua kuhinia o na intja ai i makana a mohai ia mai malalo o ke aloha aohe hoi he hihi he poe lakou ua paa malalo o ka mana o ke Eanawai o ka aina. I ka moku e iho akunei no ke awa o Punahoa, aia na waapa la-i he lehulehu waie me na auwaa e holo pololei mai ana no kahi o ke Kinau e ku ai, me ka manao ole ae i ko lakou mau Hlo. I ka wa i kamumu aku ai o ka heleuma hoopaa ilalo oka hohonu. o ka wa uo ia i iiuliu koke ae ai ua poe hanai la a ka lahui na keiki hookama hoi aka aina, ua kaulana o Bilo e malama aku ai no keia mua aku. Ua hookaawale mua ia noko lakou m&u waapa e lawe ia aku ai iuka o ka aina, malalo o ke kauoha a ka Tlamukumeka apono pu ia mai hoi e ua aliimoku kiekie o ua mahimahi la. I keia wa e hooinakaukau ia nei e hookau aku iua poe keiki nei. ua hele a nonanona na aoao a pau o ke Kinaa i na auwaa, mai na waapa a na waa Hawaii maoli e uwe ana me na kuluwaimaka o ka ehaeha, e like me ka na mea i ike ia m& ka uapo o Honolulu, i ko makou wa i hoohele aku ai. . Ua holo ae la no hoi na leo anoano o ke aloha mai na lehelehe mai o ka poe o luna oka moku, a oia no hoi j ka wa i loaa mai ai o ke kauoha. e ! kau maluna o ka waapa a holo aku lanoka uapo o Kaipalaoa, kahi a na lehulehu aloha aina e haiamu mai īa me ka o ka puuwai, me ke ake mai hoi e ikemaka mai i na helehelena o keia poe opio i no ka pono & ma ka makee aloha i ko lakou aina hanau. Ua kau koke iho la lakou a pau

I maluna o na waapa a hoe ia aku la no | uka o la aina. I keia wa ua iiiki ole | i ka leliulehu k« paa iho ko lakoii I mau leo uwe e wawalo ana i ke anoano o ke kulu aumoe, oiai lakou e hookokoke atn ana ma kahi e pili ia ai o na v.*aapa. Mamua o ka hehi ana aku 0 ko kkou mau kapu&i i ka ain& maloo, uu . kaiioahoa mua ae la ua poe keiki kaeaea la m« na huapuk o ke aloha e nonoi ana i ko lakon Makua Nul iua ka lani e malama aiai ia lakou ma ke-1 ia aina malihini i ole ai lakou e ha!a-. wai mu na pilikia o keia uoho aua. j I ko lakou pae aua aku iuka o ka aina, ua hele a lehau e hookeko ana keia a me kei» no kona pono iho me ka m ih ole ae i na he pilikia kekalii e kau mai ana mal\ma 0 lakou. O ka b«Ub«i«Q* 0 na k«iki aluha aina i kela wa, ua bel« maoli no a e'a e'a kai, oa Umnlam* maoli no ko lakou mau ola kiuo eua kau hoo- ■ maapopo akn Ua knkulu laina !a ae la lakou, ualalo 4 ka koepouopouo aua a ka. oihana hoomalu 0 ke aupuni a aia; ao hoi ko lakou teau haawe, e he-1 | kau ana oialuua 0 ko lakou mau (

i hoki:K, p l!ke niH ka wa * lakou i haalele iho ai i ke kulanakh.uhale ' «loha o iionoiula. , | Oa alakai ia aku la • lakou a j>au no ka hji!epaahao p Kiio, ka'h"otu.e hoi i hookaawale ia no iit mau hora o ka hiki malihini ana aku, iwaena o ua leo uwalo o ka ehaeha e pa-e m»u uvū n«i ma kelu a ine keia »oao o ke alanni. He tnea ns hoi nau i kaena ae ai ua kaa ke eo i ka ua. Kfrm!ohna o Hiie, uia.ka lilp ana nana, e ho hiwahiwa i keia poe aaaiihini me he poe keiki ponoi la nana. Oiai na pia aloha aina e law« ia 1» no-ka haiepaahao, o ko'u wa ia e hti!i nei j ko'u kamaaina no lea noho aiia aku oia maū la, oiai hoi, ua hiki oie ke hoomaopopo la knhi o kainaaina, u& halaw*f pu aku Ia au me kekahi o ko'u hoa o ke kaona oHonolulu, a kojio mai la ia'u e hoi $ku ni* kona (imne no ia mtu ia. ' ~~ ' I '. - ■ '■'"■

Oiai an e noho ana ma ka home o ko'u kamaaina na ninau mai la oia ia'u ī ke ano o ko makou bolo ana aku maanei aku a ua hai akula au i ka moolelo piha' m;ii ka mua a ka pau aua, a ua liio hoi ia he mea hoenanea loa i kuu makamaka, mamwli o kou huai pau ana aku i Ka moolelo o keia poe keiki oiai lakou maiuna o ka oneki o ke Kinau. Ia m&ua e Uoolai aua, aia na leo e h«suwawa ana ma kela a raa kela wahi o kekahi poe e hoi ana no Hiio Paliku o kekahi poe hoi e hoi ana ma kauhale kamaaina n» ka hooluolu ana i ko lakou ttiau kino no ia po, me ke k»li ana o ka hoea mai o ka la, o kekahi la ae oia hoi ka 1a Kapule.* ' ' ■ ■ Mamua o ka hoea ana mai o na kukuna inalamalama o ka la, e paheia ne malunao ke kuianakauhale*o Hilo, oai miki mua aku !a au e ike i na olulo a ka lahuie «oho anu iloko o ka halepaahao o Hilo. i kapaia hoi e ko.iaīla, tuau kini, o "Kuike ole" a oiai au a me ko'u hoa e kuoe hele aku m-.i e liiki ilaila, ke lena aU.u la Ka.ike. * ko'u maka i ka tnoku ulu lehua o Mokaulele e pu-a mai la iloko o ka ohu halii 0 ke kuahiwi a k.e. kokolo mai la hoi ke ala moani o na hala aloha o f T peloa. e kaomi \a iho ana e ka hau huihin o k« .kakahiaka, oiai kamakani Pniilena, ka >uak.»f>i halihali lau ala oJka lua, e pa aheahe iho ana nie k?i malie. Ua lilo !oa keia mau mea ia'u, i 1 mea ehauoli ai i ko'u 11001200 a i ko'u v/a e haalele aieu ai'.ik Hiio. a huli hoi aku la noHoiiolulu, e lioonui aku ana au a oi aku mamua o ka m«& kupono. Ia maua e hookokoke aku nei i kahi • ua noe liān'ai nei a na kini o aia, hoi, uA iiinau kok« aku la au i ko u «'ahi kamaaina, he hale aliikelaeku m'āi la. j Ua pane mn! oia ia*u me ka malie, o ka hale paahao hoi ia 0 Hilo nei, kahi hoi & kauae heleaku nei e ike 1 kela ooe malihini 0 oukou mai nei. Iloko o keia wa a maua e hookokoke aku nei, ke ike aku la au i haloaloa mai la o na kanaka tcawaho 0 ka pa, no ke ake nūi e ike, a e like no hoime ko lakou inanao, pela no hoi ko maua e hele aku nei. Mamuli o ko'u maa i ka noho ana iloko o na oihana huli meheu, pela no au i miki koke aku ai toa waho o na pa e hoopuoi ana i ka hale pa«hao, a ke nana »0 la au.he kiekie kona m:»u paia i qi ae kpna : Kiekie mamua ae 0 ka pa pohaku e hoopuni i ka U*le oaahap 0 Kawa. ma HonQlulu v i. w h9i ,a. ipanoauoa", me na makattfcau « pau e pili ana no 1» hana. Ua kllohi ae la bu mao a uiaan«i 0 ua hale paahno l;i, a ike ak.u ta au j he liao. kahi e' paa tho ai ka 'Hma. alaila wehe iu uiai la ka puka] «a hele koke aku *u taa is* wafci,! | uia ka aoao Waikiki kft pa e hooj uuni atia i ua kakehi ia 0 ka eha-! |ēhaa hoao ia iho laau ekaouii,! | koele iku la ko kl heiao k« paui, a j I aia li<ii e ku aua , imua o ko'u iuau : i uaka he kauaka 1 malihiiu !oa fkaj I ike a ko u uiau maka a he uiauilie , j hooiuakue hoi kmia| tua| ika'u liuouiaopoiw aku.. f ! U» ninau aku ja su iaiiu ! ht he oluoln ia kekahi maiilftm e ! komo ako ilr>ko e ike f kekahf laloh» ain» « iloko, * ua| | kono mai 1* uia ia'u ekomo *ku i. (loko a e hui pu uw ua poi Wum' | ko'u hoao .ole e k«e i ka maluhia. | I atu I* a;i, * o kou,wauoj I h.u ia \ koiuo aku ai me ko'u koko-1 j olu* e ukali pu aiia uie a'a « haia ! ( iuu aua e loko 0 _ua keiki alaha ai-,

na ua ki koke m«i la-*akou h pau • iluna me ka naau i piha 1 ka huuo-j li a-lulu liuua pu iho !a me mana, a be wa ioi keia a ko'u tiot. i hooi'! loa aku ai i ko'na haiioli in?. oke kaa ana o ke eo o rvi ike mua a»» o . keia. l>o* iaia. j Ua ninau ko&e aku la au i keka hi o lakou, pshea ;la ko lak'ou ma-' lama ia ana. mnloko o keia lia!e knkeia hou. 'A ua pane mai la lakQU a pau he .ūiaikai ko makou malanaa ia aoa maioko nei oka hale ua like no me ko makou noho ana ma ko makou mau wahi ponoi, a nolaila mai lilo Koia . 1 mea nou e kaumahā ai aka, e hauoli 0« a e manaolana eloaa.ana no ia makou ka lānakila ma keia liope akn ma ke āno maikai 0 ka malama la ana.