Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 15, Number 8, 1 August 1998 — Kolamu ʻOlelo Makuahine Eia Nāpo ʻopoʻo noho i ka nani [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Kolamu ʻOlelo Makuahine Eia Nāpo ʻopoʻo noho i ka nani

Na Leinō'ala Wllcox Mai ka luna ho' oponopono: Leinā'ala Wilcox returned to college in Hilo to learn more about Hawaiian language and culture. While attending classes under the tutelage ofEd and Pua Kanahele and Kekuhi Kanahele-Frias, she was able to participate in the Nāpo'opo'o Restoration Project in Waipi'o valley. Ma ka moku o Keawe. ma Hawai'i kuauli no, ke awāwa uluwehi 'o Waipi'o. He wahi pana kaulaoa ia no ka wailele ko'iaweawe 'oHi'iiawe, kapaepaekapuoLHoama Paka'alana, a me ka I 'āina nani lua 'ole 'oNāpo'opo'omauka. AIA MA lolo o Waipi'o, ma lalo o Hi'ilawe, kēia wahi i kapa 'ia 'o Nāpo'opo'o. Nui na mo'olelo e pili ana iā Waipi'o. I ka hiki 'ana mai o ka po'e mai Kahiki mai, ua ho'okahua lākou i ko lākou mau hale ma Waipi'o. Ua loa'a paha na kanaka ma Waipi'o ma waena o na makahiki 700 a me 1000. Ma na mo'olelo, ua noho nā akua a me nā ali'i ma Waipi'o. Ua 'ōlelo 'ia, ua noho 'o Milu i Waipi'o. I kona make 'ana, ua kūkulu 'o ia i kona wahi e noho mau ai ma lalo o ka honua. 'O Olopana, 'o Kunaka, 'o Kapawa, a me Pili na ali'i i noho i Waipi'o i ka wa kahiko. Ua 'ōlelo 'ia, ua noho 'o Pili ma Waipi'o ma ka makahiki 1340, a ua lawe 'ia mai 'o Pā'ao e Pili mai Kahiki mai. Ma ka makahiki 1580, 'o Līloa ka mō'ī o Waipi'o, a laila ua lilo kana keikikāne, 'o Umi, i mō'ī. I ka ho'okahua 'ana o ka po'e i ka 'ili 'o Nāpo'opo'o, ua kūkulu lākou i nā lo'i kalo. No ka mea he wahi maika'i loa 'o Waipi'o no ka hō'ulu 'ana i ke kalo, ua makemake nā kānaka e noho ma laila. Nui nā kānaka i noho i Nāpo'opo'o a hiki i ka hiki 'ana mai 'o Capt. Cook. I ka hiki 'ana o nā po'e mai ka 'āina 'e mai, he huliau ia no Nāpo'opo'o. Nui nā kānaka i ha'alele mai Nāpo'opo'o aku. I ka pau 'ana o ka 'aelike o nā limahana mahi kō Pākē a me nā limahana mahi kō Kepani, ua ne'e iho lākou i Waipi'o a ua kanu lākou i ka laiki. I ka makahiki 1900 paha, ua kūkulu 'o Hin Chun, he kanaka Pākē, i ka hale wili laiki. Mai kēlā manawa mai, ua kanu ka po'e i ka laiki ma Waipi'o. , Nui nā paona laiki i 'ohi 'ia e ka po'e o Waipi'o i ka hopena o ke kaua honua 'ekahi. No ka loa'a 'ole o ke

kalo ma Waipi'o, ua ha'alele nā mahi'ai kalo mai Nāpo'opo'o aku. A laila, ma ka mahiki 1946, ua pi'i a'e ke kai e'e ma Waipi'o. Ma hope o kēlā, ua ha'alele ka hapalua o nā kānaka. Ikēia manawa, mālama ka 'ohana o Edith Kanaka'ole Foundation iā Nāpo'opo'o. Ke a'o aku nei 'o 'Anakē Pua lāua 'o 'Anakala Ed Kanahele, a me Kekuhi lāua 'o Kaipo Frias i ke Kulanui o Hawai'i ma Hilo. Ua lawe aku lākou i nā papa ho'omeheu Hawai'i i Nāpo'opo'o no ka ho'ōla hou 'ana i ka lo'i kalo ma laila. He mea poina 'ole ka hele 'ana i Nāpo'opo'o. Hele wāwae iho nā kumu a me nā haumāna i ke awāwa 'o Waipi'o. Ma mua o ko mākou hele 'ana iho, 'a'ohe o mākou lawe aku i ko mākou pilikia. I ka hiki 'ana aku-i Nāpo'opo'o, e noi ana mākou no ke komo 'ana mai i loko. 'A'ohe hale ma laila. no laila pono nā haumāna e lawe aku i nā hale pe'a a me nā 'eke moe. 'A'ohe uila, akā, e ho'omākaukau ana mākou i nā mea 'ai ma luna o ke kapuahi 'ailahonua. E hana ana ka po'e a pau ma ka 'āina, ma loko o nā māla, ma ke kūkulu 'ana i nā pā pōhaku, a me ka ho'oponopono 'ana i ka 'auwai. I ka pau 'ana i ka hana, e 'au'au ana mākou i kahawai. Ua like ka noho 'ana o mākou ma Nāpo'opo'o, me ka noho 'ana o ka po'e kahiko. Nui ka nani a me ka uluwehi 'o Nāpo'opo'o i ke ola hou. Hiki paha iā 'oe ke kipa aku iā Nāpō'opo'o. Inā hoihoi paha 'oe i ka hele 'ana i Nāpo'opo'o, e kelepona i ka 'ohana o ka Edith Kanaka'ole Foundation, a e noi iā lākou. ■

Nāpo'opo'o ua hihipe'a 'ia a uluāhewa i ka nāhelehele. Na nā haumāna a me nā lima kōkua e ho'ōla nei i ia wahi.