Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 20, Number 7, 1 July 2003 — TAONGA PUORO [ARTICLE+ILLUSTRATION]

TAONGA PUORO

Na mea ho'okani kahiko a ka Maori

Na Manu Boyd Pōmaika'i kākou ka Hawai'i i ka hikina mai o nā hoahānau no ka hema mai, nona ka 'āina o ke ao kea loa, 'o ia nō ho'i 'o Aotearoa. Ho'olālā 'ia e ke Kikowaena Mo'omeheu o nā Kula Kamehameha ka 'Aha Mana Maoli ma Honolulu nei i kēlā mahina aku nei. 'O ke kumuhana nui o ia 'aha, 'o ka hō'oia 'ana i nā ēwe kahiko e hīpu'u ana i nā 'ōiwi o ka moana

nui ākea. He pilina maika'i a pa'a pono ko ka Hawai'i me ka Māori mai ke au kahiko a hiki nō i kēia wā. Polo'ai 'ia nā laekahi mo'omeheu Māori mai ke Kulanui o Waikato ma Kirikiriroa, Aotearoa, 'o Hoturoa Barclay-Kerr, 'o Matiu Dickson a 'o Rangiiria Hedley. Me ia wahine

'o Rangiiria kākou e maha iki ai, e apo a nanea i kona 'ike ku'una i nā mea ho'okani kahiko o kona po'e kupuna, he "taonga pūoro" ka inoa. He mamo 'o Rangiiria na ka 'ohana Ngati Tuwharetoa. Ma mua, ua a'o 'o ia i ke Kohanga Reo (ke kaikua'ana o ko kākou Pūnana Leo). Ua a'o 'ia 'o ia e kona kumu, 'o Hirini Melhoume, he kanaka i hō'ihi nui 'ia no kona na'auao. Hoihoi mai ho'i kau kāna i hō'ike'ike aku ai ma ka Hālau o Haumea ma ke Kikowaena Hawai'i 'o Kamakakūokalani: Ua 'ōlelo mai 'o ia, i kēia wā, 'o ke kīkā ka pila ho'okani kūmau a ka Māori. Ua no'ono'o 'o ia, "he aha ia i pili ai nā waiata (mele) a me nā haka (hula) o nā kūpuna. Mai laila 'o Rangiiria i ho'omaka ai i kona ala noi'i nōwelo. Wahi āna, he aho nā taonga pūoro - nā loina mele - e ho'opili ana i ke kanaka me kona 'āina. Ho'omāhu'i ana nā mea ho'okani i ka leo o nā manu like 'ole, ka makani, ka holo a ka wai,

ka wawā o ke kai a me ke ku'i o ka hekili. Ke ho'okani 'ia nā taonga pūoro, hiki ke lohe 'ia nā leo o nā kūpuna i hala. Hana 'ia nā taonga pūoro me ka iwi, ka lā'au, ka hue, ke kaula, ka pounamu (pōhaku 'ōma'oma'o), ka pōhaku a me nā 'ili'ili. He 'ano hōkio ke "koauau," a wahi a ka

mo'olelo, ua ho'ohana 'ia ke koauau mua me ka iwi 'īlio. Loa'a 'ekolu puka e 'oko'a ai ke kani, a ua kapa 'ia nā puka me nā inoa o Māui me kona mau pōki'i. He akua 'o Hinepūtehue nona ka ho'omaluhia. 'O ka hue (ipu) kona kinolau, a ho'ohana 'ia nā taonga pūoro me nā hue nui a me nā hui iki. 'O ka mu'o o ka hue, 'o ia ke kumu o nā hō'ailona o nā mea i kālai 'ia ma ka Mārae. Kapa 'ia ia mu'o he "Kowhaiwhai." Ho'ohālike 'ia ka ulu ana o ka hue me ka whakapapa, 'o ia ka mo'okū'auhau. 'Ano like ka "rarā" me ka 'ulī'ulī, he hue li'ili'i i ho'opiha 'ia me nā anoano a i 'ole nā 'ili'ili. No ke ona manu ka "poiawhiwhio," he hue i pa'a 'ia me ke kaula lō'ihi a pūhihio ana ma luna o ke po'o. 'O ka "ororuarangi" he hue me ka leo e lapa'au ka po'e 'ōma'ima'i, a he kōkua ia kani no ka lapa'au iwi haki. 'Ano like ka "hue puruhau" me

kō kākou ipu heke 'ole. Wahi a ka mo'olelo, ma mua o ka hui (hālāwai) 'ana ma ka mārae, lawe 'ia ka hue puruhau e ka tohunga (kahuna) i ka nahele a karakia (pule, oli) me ka 'upo'i i hemo 'ia, 'upo'i hou, lawe i ka

hui, hemo hou a puia ka hale

hālawai me nā 'uhane o ka nahele. Ke pau, 'upo'i hou 'ia ka ipu i piha me nā "korero" ('ōlelo) maika'i o ka hālawai, a lawe hou 'ia i ka nahele e ku'u aku ai ma laila. Hoihoi loa nō. Ho'ohana 'ia ka "porotu" me ka iwi ka'upu/mōlī a ua like kona leo me ka leo manu. Ho'okani 'ia ka "nguru" me ka hanu ihu, 'ano like me ko kākou 'ohe hano ihu. Ua like kona leo nahenahe me ka pule. 'O ka "porotiti" he la'au ia e ho'oniniu ana me ke kaula, a like kona leo me ka makani. (Aia ka porotiti e ho'ohana 'ia e Rangiiria i ke ki'i o luna). 'O ha'awina nui o ia hō'ike'ike, 'o ia nō ka hō'ihi i ho'okau 'ia ma luna o nā taonga pūoro, me kona kani, he leo kapu nō ia o nā kūpuna. Mahalo ka Hawai'i i ka 'olu'olu, ka lokomaika'i a me ka no'eau o ko kākou po'e hoahānau no ka 'āina o ke ao kea loa. Aloha nui nō.

Synopsis: Last monīh, the 'Aha Mana Maoli, sponsored by the Kamehameha Schoois' Culture Center Project, brought three Māori cultural experts from Aotearoa to Honolulu for a weeklong symposium. Hoturoa BarclayKerr, Matiu Dickson anā Rangiiria Hedley of Waikato University presented forums on Māori law, land trusts, protocol, history and more. A presentation on "nga taonga pūoro" at the Kamakakūokalani Center for Hawaiian Studies featured Rangiiria Hedley speaking on traditional Māori instruments. "The pleasing sounds of these taonga pūoro are the voices of our tupunga (ancestors). These musical traditions connect us with our land.," she said. The mele above opened the evening's presentation, connecting Hawai'i and Aotearoa in ancestral bond. n

I Hawaiki na anō e Ngatoroirangi I ona tuahine Te Hoata u Te Pupu E hū ra i Tongariro ka mahana i taku kiri Ngārangi mai ra anō nāna i māraena Ko Pihanga te wahine , ai ua , ai hau Ai Marangai ki te muri e Kokiri Me ku'una no Aotearoa mai

[?]

Koi ami ) 'Ol fl n Maki iahinf

Ua hui pū mai ka Hawai'i a me ka Mōori ma nō panela a me nō hō'ike'ike o ka 'Aha Mana Maoli: Mōpuana deSilva, Jamie Fong, Hoturoa Barclay-Kerr, Kim Barclay-Kerr, Rangiiria Hedley, Randie Fong, Matiu Dickson and Mōhealani Chang.

I "U I QI I Q I (D I Co I I ^ I <Q u D I (Q

Ua ho'ike 'o Rangiiria i ka porotiti